علم در قرآن
علم در قرآن
پرسش :
مقصود از علم در قرآن چیست و بیشتر به کدام علوم توجه شده است ؟
پاسخ :
مفهوم شناسی علم :
واژه « علم » به معنای « دانش » و« دانستن» می آید تعریف های اصطلاحی متعددی دارد. و در اینجا علوم تجربی یعنی « مجموعه فضایای حقیقی است که از راه تجربه حسی قابل اثبات است.»
در مورد تقسیم علوم نیز تقسیم طرح های متعددی ارائه شده که ما به تقسیم علوم بر اساس روش ، بسنده می کنیم(1)
1- احصاء العلوم – فارابی ص 120-111
-اموزش فلسفه-محمدتقی مصباح یزدی ج 1 ص61
-درامدی برتفسیرعلمی قران-نگارنده ص 151
در این تقسیم ، علوم ، به چهار گروه تقسیم می شود که به این شرح است:
الف : علوم تجربی 2 که شامل دو قسم می شود:
اول : علوم طبیعی 3 مانند : فیزیک ، شیمی ، زیست شناسی و …..
دوم : علوم انسانی 4 مانند : جامعه شناسی ، اقتصاد و ….
روش این علوم ، براساس مشاهده و تجربه حسی است.
ب: علوم عقلی : که آن نیز شامل دو قسم می شود:
2-Sciences eupevimental
3-Natural sciences
4-Humanities sciences
تقسیم بندی علوم براساس روش:
اول : علوم منطق و ریاضیات که تاقبل از برتراندراسل ، گمان می شد ریاضیات اصل منطق است ولی او اثبات کرد که منطق ، اطل ریاضیات است .
دوم : علم راجع به واقع ، یعنی فلسفه که شامل فلسفه های مضاف ( مانند فلسفه اخلاق ، فلسفه تاریخ و ….) و فلسفه های غیر مضاف (مانند متافزیک یا امورعامه )می شود.
ج: علوم نقلی : مانند علم تاریخ ، لغت و ….. که در آن ها از نقل استفاده می گردد( البته منظور در اینجا علوم تعبدی شرعی نیست )
د: علوم شهودی : که با علم حضوری ، به دست می آید مانند: علوم پیامبران (ع) و عرفا . شاید این طبقه بندی ، کاملترین تقسیم علوم باشد ، که تاکنون ارائه شده است .
منابع و روش های علمی که در قرآن به آنها اشاره شده است :
قرآن کریم به روش های علمی یعنی چهار قسم علوم فوق و منابع مختلف علم اشاره کرده است؛ یعنی : گاهی به شیوه عقلی توجه کرده و انسان ها را به خردورزی وتفکر فرامی خواندو تشویق می کند5
و گاهی توجه انسان را به طبیعت جلب می کندو او را به کیهان شناسی و انسان شناسی و …… تشویق می کند. 6
و گاهی توجه انسان را به عمق تاریخ جلب می کند و داستانهای عبرت آموز پیامبران و ملت های پیشین را بیان می کند، و یا وقایع تاریخی صدر اسلام ( همچون جنگ ها و …) را گزارش و ثبت می کند.7
5- قرآن کریم – در مورد تفکر و تعقل سوره های بقره آیه 73 – یوسف آیه 2 – مومنون آیه 10 – زخرف آیه 3
6- قران کریم سوره رعد و حج 5 – مومنون 12 تا 21 نحل 3 تا 17
7- قران ریم سوره های انبیا – یونس – یوسف – کهف
و گاهی از وحی و الهامات الهی به انسان ها سخن می گوید 8 و علم الهی را که از نزد خدا به برخی انسان ها می رسد(= علم لدنی) گوشزدمی کند.9
آری هرچند هدف قرآن بیان جزئیات تمام علوم بشری نیست اما می توان در قرآن اشاراتی به علوم مختلف یافت . به عبارت دیگر قرآن به روش تعقلی ، تجربی، نقلی و شهودی توجه کرده است و نمونه هایی از آن ها را در قرآن یادآوری نموده است و همین توجه قرآن به روش ها و منابع علوم ، به معنای لزوم به کارگیری این منابع است.
8- قرآن کریم – شوری 51 – مومنون 27 – طه 38
9- قران کریم سوره کهف آیه 65
کاربردهای علم در قرآن :
واژه «علم» در قرآن کریم به چند معنا به کار رفته است:
الف: علم به معنای خاص یعنی « الهیات» :
قرآن کریم هدف آفرینش جهان را آگاهی انسان از « علم و قدرت الهی» معرفی می کند.
یعنی آگاهی از صفات خدا را به عنوان علم و هدف خلقت برشمرده است.
و نیزدر برخی آیات قرآن از علم « لدنی» یعنی دانشی که خدا به انسان آموزش می دهد سخن گفته شده است.10
10 قران کریم سوره کهف آیه 65
البته این معنای از علم ، از مصادیق مهم دانش ، بلکه با فضیلت ترین علم است، چرا که ارزش هرعلم به معلوماتی است که انسان می آموزد ،(11) و هنگامی که معلومات یک علم ، آگاهی از صفات خدای متعال باشد، آن علم ارزش بیشتری دارد، چرا که بهترین و با ارزش ترین معلومات جهان را می آموزد .
11 مجمع البیضاء- فیض کاشانی – جلد 1 ص 26
ب: علم به معنای عام :
قرآن کریم می فرماید : « هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون » 12«آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند برابرند.»
به نظر می رسد مقصود از « علم » در این آیه مطلق علم و دانش است که شامل همه اقسام علم مفید می شود. 13
و در آیه دیگر می فرماید: « یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات » 14
« خدا کسانی که از شما را که ایمان آورده اند و کسانی را که به آنان دانش داده شده ، به رتبه های بالا می برد. »
12-قران کریم سوره زمر آیه 9
13-تفسیر نمونه جلد 19 ص 393 المیزان جلد 17 ص257 صافی جلد 4 ص316 الطب البیان .
14 قران کریم سوره مجادله ایه 19
در این آیه نیز « ایمان و علم » به عنوان دو معیار جداگانه برای برتری افراد شمرده شده است. از این جداسازی روشن می شود که خود « علم » موجب فضیلت افراد است. و این علم مقید به الهیات نشده است پس مطلق است و شامل همه دانشمندان می شود . 15
و در آیه دیگر می فرماید : « انما یخشی الله من عباده العلما ء » 16
15 تفسیر المیزان جلد 11 ص 216 تفسیر نمونه جلد 23 ص 438
16 قران کریم سوره فاطر ایه 28
« از میان بندگان خدا ، فقط دانشوران از او هراس دارند »
در این آیه نیز از دانشورانی یاد شده که نشانه های خدا را می شناسند و عظمت و مقام او را در می یابند از این رو از نافرمانی او هراسناکند 17 اما جالب این است که بخش قبلی آیه فوق و آیه قبل از آن سخن از نشانه های خدا در صحنه طبیعت همچون نزول باران ، رویش میوه های رنگارنگ ، جاده های کوهستانی رنگارنگ و انسان ها و جنبندگان و دام ها با رنگ های مختلف است ، سپس از دانشمندان فوق الذکر یاد می شود . این مطلب نشان می دهد که مقصود از علم ، دانشوران در این آیه ، علوم طبیعی نیز هست ، یعنی دانشمندانی که از طبیعت شناسی به خداشناسی می رسند . 18
17 تفسیر نمونه جلد 18 ص245
18 تفسیر المیزان جلد 17 ص43
کاربردهای علم در احادیث :
واژه « علم » در احادیث نیز به معنای احض و اعم به کار رفته است ، برای مثال :
از امام صادق ( ع ) حکایت شده: « علم به کثرت آموختن نیست بلکه علم نوری است بلکه علم نوری است که هرکس را خدا بخواهد هدایتش کند ، در دل او قرار می دهد .»19
از امام باقر ( ع ) حکایت شده : « هرکس بدانچه می داند عمل کند ، خدا دانش آنچه را نمی داند به او ارزانی می دارد. » 20
19 بهار النوار جلد 1 ص 225
20 بهار الانوار جلد 78 ص189
علم تجوید قرآن : که به کیفیت تلفظ حروف وحالات آن ها مپردازد و مبانی و فنون این امر را بررسی و بیان می کند.
علم قرائات :که به ضبط قرائت های هفتگانه ( یادهگانه یا چهارده گانه ) قرآن می پردازد و تاریخ و دلایل و قاریان آن ها را بیان می کند.
دانش رسم الخط قرآن : که به قواعد نگارش خط عربی بطور عامل و خط قرآن بصورت خاص می پردازد و اقسام خط ( نسخ ، کوفی و… ) و ویژگی های آن ها را بیان می کند.
علوم قرآن : که در مورد اطلاعات مربوط به قرآن در حوزه محکم و متشابه ، ناسخ و منسوخ ، تاویل ، باطن و … می پردازد.
فقه القرآن : دانشی که به مباحث آیات الاحکام و دیدگاه ها و دلایل آنها می پردازد.
علم تفسیر : دانشی که به بیان معانی و مقاصد آیات قرآن می پردازد و به دو صورت تفسیر ترتیبی و موضوعی انجام می گیرد و در طول تاریخ اسلام هزاران کتاب در مورد آن نگارش شده است.
علم حدیث : قرآن کریم پیامبر ( ص ) را بیان کننده و مفسر قرآن معرفی کرد ، 21 از این رو سنت ایشان نقش تفسیر قرآن را به عهده گرفت و احادیث تفسیری شکل گرفت و بعدها ده ها کتاب تفسیر روائی را در زمینه نگارش یافت و روایات پیامبر ( ص ) و اهل بیت ( ع ) را در زمینه قرآن جمع آوری شد. 22
21 قران کریم سوره نحل ایه 44
22تفسیر صافی در شیعه – تفسیر الدار المنشور در اهل سنت
ب: علومی که قرآن غیر مستقیم باعث پیدایش آنها شده است :
در میان مسلمانان علومی وجود دارد که در اثر تشویق قرآن به علم و یا برای خدمت رسانی به علوم دسته اول (مثل تفسیر) بوجود آمد و کم کم رشد کرد و بصورت دانش های مستقل پدیدار گشت ، و در طول تاریخ اسلام کتاب های متعددی در مورد آنها به نگارش درآمد از جمله :
علم درایه : که برای بیان اصطلاحات مربوط به حدیث و تحولات آنها شکل گرفت .
علم رجال : که برای بیان حالات راویان و سند روایات شکل گرفت .
علم کلام : دانشی که مباحث اعتقادی را بیان و از آن ها دفاع می کند، علم کلام اسلامی که ریشه در آیات اعتقادی و احادیث اسلامی دارد ، و کم کم بصورت یک علم منسجم درآمد.
علم فقه : که به استباط قوانین شرعی از آیات الاحکام و احادیث فقهی می پردازد و کم کم بصورت علم مستقل و گسترده ای در جهان اسلام درآمد.
علم اصول الفقه : که قوانین مربوط به استنباط از قرآن و حدیث را بیان می کند و در حقیقت منطق فهم آنهاست که بصورت مقدمه علم فقه نمودار شد اما در حقیقت مقدمه علم تفسیر و حدیث و فقه و … است . این دانش در طول اعصار به یکی از پیشرفته ترین علوم مسلمانان تبدیل شد.
قرآن زمینه ساز پیدایش و رشد علوم
همانطور که بیان شد تشویق دانش و دانشمندان بوسیله قرآن ، سرچشمه پیدایش و رشد بسیاری از علوم در جهان اسلام شد ، بطوری که پس از دو قرن تمدنی پویا و شکوفا بوجود آمد ، اینک نگاهی گذرا به فهرست این علوم می اندازیم :
الف : علومی که قرآن مستقیم باعث پیدایش آنها شده است :
در میان مسلمانان برخی علوم وجود دارد که موضوع آنها قرآن کریم است. یعنی بعد از نزول قرآن و در رابطه مستقیم با آن بوجود آمده است و کم کم رشد یافته و بصورت دانش مستقل آمده است ، که این علوم گاهی به الفاظ قرآن و گاهی به معانی و معارف قرآن می پردازد ، و در طول تاریخ در مورد هر کدام از آن ها کتاب های متعدد نوشته شده است ، از جمله :
علم تجوید قرآن : که به کیفیت تلفظ حروف وحالات آن ها مپردازد و مبانی و فنون این امر را بررسی و بیان می کند.
علم قرائات :که به ضبط قرائت های هفتگانه ( یادهگانه یا چهارده گانه ) قرآن می پردازد و تاریخ و دلایل و قاریان آن ها را بیان می کند.
دانش رسم الخط قرآن : که به قواعد نگارش خط عربی بطور عامل و خط قرآن بصورت خاص می پردازد و اقسام خط ( نسخ ، کوفی و… ) و ویژگی های آن ها را بیان می کند.
علوم قرآن : که در مورد اطلاعات مربوط به قرآن در حوزه محکم و متشابه ، ناسخ و منسوخ ، تاویل ، باطن و … می پردازد.
فقه القرآن : دانشی که به مباحث آیات الاحکام و دیدگاه ها و دلایل آنها می پردازد.
علم تفسیر : دانشی که به بیان معانی و مقاصد آیات قرآن می پردازد و به دو صورت تفسیر ترتیبی و موضوعی انجام می گیرد و در طول تاریخ اسلام هزاران کتاب در مورد آن نگارش شده است.
علم حدیث : قرآن کریم پیامبر ( ص ) را بیان کننده و مفسر قرآن معرفی کرد ، 23 از این رو سنت ایشان نقش تفسیر قرآن را به عهده گرفت و احادیث تفسیری شکل گرفت و بعدها ده ها کتاب تفسیر روائی را در زمینه نگارش یافت و روایات پیامبر ( ص ) و اهل بیت ( ع ) را در زمینه قرآن جمع آوری شد. 24
23 – قرآن در اسلام ص 7 آیه 96
24 – شیعه پایه گذار علوم اسلامی سید حسن صدر
ب: علومی که قرآن غیر مستقیم باعث پیدایش آنها شده است :
در میان مسلمانان علومی وجود دارد که در اثر تشویق قرآن به علم و یا برای خدمت رسانی به علوم دسته اول ( مثل تفسیر ) بوجود آمد و کم کم رشد کرد و بصورت دانش های مستقل پدیدار گشت ، و در طول تاریخ اسلام کتاب های متعددی در مورد آنها به نگارش درآمد از جمله :
علم درایه : که برای بیان اصطلاحات مربوط به حدیث و تحولات آنها شکل گرفت .
علم رجال : که برای بیان حالات راویان و سند روایات شکل گرفت 25 .
25- پویایی فرهنگ وتمدن اسلام و ایران ص 321 به بعد
علم کلام : دانشی که مباحث اعتقادی را بیان و از آن ها دفاع می کند، علم کلام اسلامی که ریشه در آیات اعتقادی و احادیث اسلامی دارد ، و کم کم بصورت یک علم منسجم درآمد.
علم فقه : که به استباط قوانین شرعی از آیات الاحکام و احادیث فقهی می پردازد و کم کم بصورت علم مستقل و گسترده ای در جهان اسلام درآمد.
علم اصول الفقه : که قوانین مربوط به استنباط از قرآن و حدیث را بیان می کند و در حقیقت منطق فهم آنهاست که بصورت مقدمه علم فقه نمودار شد اما در حقیقت مقدمه علم تفسیر و حدیث و فقه و … است . این دانش در طول اعصار به یکی از پیشرفته ترین علوم مسلمانان تبدیل شد.
علوم ادبی عرب : که شامل علم نحو ، صرف ، اشتقاق ، معانی ، لغت و وجوه و نظائر می شود. این علوم برای فهم بهتر و منضبط آیات قرآن و نیز برای تلفظ صحیح آیات بنیان گذاری شد، 26 ولی از آنجا که فواید عام برای تمام علوم داشت و مقدمه فهم تلفظ و نوع متنی بود ، کم کم بصورت علوم مستقل درآمد و میراث گرانبهایی برای ملت عرب سامان یافت ، و دانشمندان و متخصصان فارسی و ترکی و … نیز در این زمینه نگارش یافت ، و حتی بر ادبیات فارسی و ترکی و … نیز تاثیرات مثبت گذاشت. 27 این علم در اسلام از « قصص قرآن » و پیامبران و سیره پیامبر ( ص ) و احادیث شروع شد سپس بصورت تاریخ قبل و بعد از اسلام و تاریخ جهان پدیدار شد و مورخان بزرگ و کتابهای تاریخ را شکل داد. 28
26 قران در اسلام ص 6 – 95
27 قران در اسلام ص 97
28 قران کریم سوره نحل ایه 125
ج : علومی که قرآن باعث رشد آنها شده است .
برخی علوم در فرهنگ و تمدن های ملت های مختلف وجود داشته و گاهی از یک ملت به ملت دیگر منتقل می شود و رشد می یابد و گاهی این جریان بر عکس می شود .
مسلمانان نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند و برخی علوم را از یونانیان ، ایرانیان و هند ترجمه کرده اند و بر عمق و وسعت آنها افزودند ، از جمله :
فلسفه : که در آغاز از یونان وارد کشورهای اسلامی شد وکم کم تحت تاثیر تفکر اسلامی قرار گرفت و تغییراتی پیدا کرد, بطوری که همه مسائل متن و براهین و ادله آنها را می توان در قرآن و حدیث پیدا کرد. 29
29 قران کریم سوره اعراف ایه 31 و 175 انعام ایه 145 مائده ایه 1و6
منطق : هر چند که اصل این علم نیز از یونان به حوزه علوم مسلمانان راه یافت اما با توجه به اینکه قرآن به برهان و استدلال م جدال نیکو 30 و… توجه کرده بود, مسلمانان نیز به علم منطق توجه کردند و این علم پیشرفت زیادی در مسلمانان پیدا کرد و کتاب های متعددی در این زمینه نگارش یافت.
ریاضیات : این علم نیز با توجه به تشویق قرآن به علم در بین مسلمانان پیشرفت زیادی کرد.
علوم پزشکی : در بین مسلمانان رشد زیادی کرد . که این مطلب تحت تاثیر توجه قرآن به امور بهداشتی 31 و نیز توجه احادیث به آنها بود.
30 قران کریم سوره یس ایه 38 سوره رعد ایه 2 سوره نمل ایه 89
31 قران در اسلام ص98
کیهان شناسی (نجوم) : ماه و خورشید و ستارگان و حرکت آن ها اشاره داشت و مسلمانان برای قبله یابی و نیاز به این علم داشتند , کیهان شناسی در بین مسلمانان رشد زیادی یافت به طوری که رصد خانه های متعدد بنا شد.
علامه طباطبائی (ره) در این زمینه می نویسند: « به جرئت می توان گفت که عامل اصلی اشتغال مسلمانان به علوم عقلی از طبیعیات و ریاضیات و غیر آنها بصورت نقل و ترجمه در آغاز کار و نحو استقلال و ابتکار در سرانجام همان انگیزه فرهنگی بود که قرآن مجید در نفوس مسلمانان فراهمکرده بود.»
اینگونه احادیث به علوم الهی اشاره می کند ، یعنی علم را به معنای احص به کار برده است .
از امام علی ( ع ) حکایت شده که « علوم چهار قسم است : علم فقه برای ادیان و علم پزشکی برای بدن ها ، و علم نحو ( دستور زبان ) برای زبان ، و علم کیهان شناسی برای زمان شناسی »
مشابه این روایت که با مضمون ها و تقسیم بندی های مختلف حکایت شده است اشاره به علوم تجربی و دینی دارد . یعنی علم را به معنای اعم به کار برده است.
جمع بندی و نتیجه گیری :
از این مباحث روشن می شود که اگر در قرآن و احادیث علم را معیار برتری معرفی می کند . دانشمندان را تشویق می کند ، مقصود همه اقسام علوم مفید و دانشمندان همه رشته های علمی مفید است .
البته ارزش هر علم به معلومات و دانسته هایی است که افراد می آموزند ، اگر دانش الهی باشد ، آن علم ارزش بیشتری دارد.
لازم به یادآوری است که دانش الهی نیز مراتب دارد یعنی علوم تجربی که دارای جهت گیری الهی باشد و انسان را از راه طبیعت شناسی ، کیهان شناسی ، جنین شناسی و… به خداشناسی بیشتر رهنمون شود ، به نوعی از علوم الهی شمرده می شود .
علامه طباطبایی ( ره )پس از اشاره به آیاتی که از علم تجلیل می کند ، در مورد دعوت قرآن به علوم مختلف می نویسند :
« قرآن مجید در آیات بسیاری ( که به سبب وفور و کثرت به نقل آنها نپرداختیم ) به تفکر در آیات آسمان و ستارگان و اختلافات عجیبی که در اوضاع آنها پدید می آید و نظام مقتضی که بر آنها حکومت می کند دعوت می کند .
و به تفکر در آفرینش زمین و دریا ها و کوه ها و …
به تفکر در آفرینش شگفت آور نبات ( = گیاهان ) و نظامی که در زندگی آنان جریان دارد … به تفکر در خلقت خود انسان و اسرار و رموزی که در ساختمان وجودش نهفته و… و بدین ترتیب به تعلم علوم طبیعی و ریاضی و فلسفی و فنون ادبی و بالاخره همه علومی که در دسترس فکر انسانی است و تعلم آنها به نفع جهان بشری و سعادت بخش جامعه انسانی می باشد دعوت می کند.
آری قرآن مجید به این علوم دعوت می کند به این شرط که به حق و حقیقت رهنما قرار گیرند و جهان بینتی حقیقی را که سرلوحه آن خداشناسی می باشد در برداشته باشند . وگرنه علمی که انسان را سرگرم خود ساخته از شناختن حق و حقیقت باز دارد در قاموس قرآن مجید با جهل مرادف است »
منابع و مآخذ
قرآن کریم ج ( 19- 17- 18- 23)
تفسیر نمونه مکارم شیرازی
المیزان علامه طباطبائی
قرآن در اسلام علامه طباطبائی
بحارالانوار ج 1 – 78-
تفسیر صافی فیض کاشانی
الطیب البیان
مجمع البیضاء- فیض کاشانی
آموزش فلسفه – محمد تقی مصباح یزدی
در آمدی برتفسیر علمی قرآن – نگارنده
مبانی حوزه دانشگاه
احصاء العلوم – فارابی
شیعه پایگذار علوم اسلام – سیدحسن صدر – ترجمه سید محمد مختاری
پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران – علی اکبر ولایتی
از توجه شما کمال تشکر را دارم
پایان
The end