عقل و جایگاه آن
منابع شناخت دین:
قرآن
سنت
عقل
سوال:
دین منسوب به خداست و عقل از قوای ادراکی بشر، پس چگونه ممکن است ادراک بشر زمینی منبع شناخت دین آسمانی شود؟
احکام عقل:
حکم عقل در مبادی تصدیق به کتاب و سنت
حکم عقل در فهم کتاب و سنت
حکم عقل در عرض کتاب و سنت
حکم عقل در طول کتاب و سنت
حکم عقل در مبادی تصدیق به کتاب و سنت
متوسل شدن به قرآن و سنت، نیازمند مقدماتی است که برخی از آنها جز از طریق عقل قابل اثبات نیست.
مانند اثبات وجود خدا – لزوم بعثت انبیاء
و عصمت انبیاء
راه های یقین عقل
تقلید: بطور منطقی یقین آور نیست، اما گاهی راه خوبی محسسوب می شود؛ در عین حال سست و بی ثبات است. مانند تقلید فرزندان از پدران خود.
فطرت و کشف شهود: از اصل شناخت حضوری است – ارزش بالاتری دارد، چون خود معلوم نزد عالم حاضر است. محرک خوبی برای آغاز اندیشه است.
مشکلات: غفلت – شبهات
حکم عقل در فهم کتاب و سنت
3 طریق در فهم کتاب و سنت:
1. کنار گذاری کامل عقل
تنها ملاک فهم معنای آیات و الفاظ است.
اهل حدیث – اهل سنت و اخباری های شیعه در این گروهند
نظر: اگر عقل توان درک دین را نداش نیاز به ارسال رسل و آیات نبود. پس در درک کتاب و سنت ناتوان است
الفاظی مانند عرش – قلم – روح – لوح مصادیقی از اشیاء
الفاظی مانند عقل – قدرت – کلام – غضب و… افعال انسانی
مثال
لیس کمثله شیء
چیزی مانند او نیست.
لا تدریکه الابصار و هو یدرک الابصار.
چشم ها او را نمی یابند و او دیدگان را در می یابد.
2. بکار گیری افراطی عقل
متکلمان – فلاسفه در این گروهند. اصول از پیش تعریف شده خود را بر قرآن تحمیل می کنند.
اوج افراط: مقبولات غیر قطعی خود را بر کتاب و سنت بار کردند.
آیات را بر اساس عقاید خود تفسیر می کردند.
مهمترین اصل آنها زشتی و زیبایی قرآن است – محال بودن آمرزش بدون توبه
هر آیه که با عقاید آنها ناسازگار بود تاویل می کردند (تفسیر نادرست)
مثال (علم زدگان)
اَمْ یَحْسَبُونَ اَنّا لا نَسْمَعُ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبوُنَ.
آیا می پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی شنویم؟ چرا و فرشتگان ما پیش آنان
{حاضرند و} ثبت می کنند.
3. راه اعتدال
قرآن در رساندن مفهوم خود نیاز به چیزی ندارد. هر چیز که خود روشن نیست چگونه ممکن است روشنگر چیز دیگری باشد؟
پیامبر وظیفه تبیین قرآن را دارد.
زبان قرآن، زبان مردم است؛ چون کتاب هدایت مردم است.
برخی از اعتقادهای گذشتگان می تواند در فهم آن تاثیر بگذارد
حکم عقل در عرض کتاب و سنت
در 3 بخش بررسی می شود:
پذیرش دلیل عقلی حتی وقتی که بیش از ظن دست آوری ندارد.
انکار دلیل عقلی حتی در جایی که مفید قطع است.
پذیرش دلیل عقلی مفید قطع
انواع عقل
عقل نظری: 1. شناخت لوازم احکام
2. شناخت ملاک تام احکام
عقل عملی: هرگز نمی تواند بطور مستقل حکم شرعی را ثابت کند و همواره به مقدمه دیگری نیازمند است. مانند عقل می گوید: دروغ قبیح است، این حکم نمی تواند کاشف حکم شرع شود.
ملازمه میان حکم عقل نظری و حکم شرعی
اگر فعل اول برایش مطلوب باشد فعل دوم هم برایش مطلوب خواهد بود و بالعکس
فعل اول: اصلی و نفسی فعل دوم: تبعی و غیری
مثلاً اگر کسی می خواهد کاری انجام دهد و برای انجام آن کار اراده می کند اگر بداند برای انجام آن کار باید کاری دیگر را به عنوان مقدمه انجام دهد؛ قطعاً انجام خواهد داد.
ملازمه میان حکم عقل عملی و حکم شرعی
اگر عقلا کاری را نیک یا قبیح بداند، شارع نیز آنرا نیک یا قبیح می داند.
بر عکس فلاسفه که وجود و عدم وجود را نقیض یکدیگر می دانند؛ شهید صدر امور واقعی غیر موجود را واسطه میان آن دو می داند.
انواع پاسخ
پاسخ مبنایی: لوح واقع از لوح وجود وسیع تر است.
پاسخ بنایی از نگاه عقل
از نگاه شارع
حکم عقل در طول کتاب و سنت
اگر از کتاب و سنت حکمی به دست آید، عقل درباره آن احکامی صادر می کند؛ مثلاً می گوید باید از آن اطاعت کرد.
اطاعت از خداوند مسئله ای نیست که بتوان آنرا از ناحیه خدا بدست آورد بلکه تنها عقل می تواند چنین حکمی دهد. چون اگر از طرف خداوند باشد که: باید از او اطاعت کرد، ایت سوال پیش می آمد: چرا باید امر خدا را اطاعت کرد.
این پرسش هرگز پاسخ قانع کننده ای نمی یابد، مگر عقل به تنهایی به لزوم اطاعت از خداوند حکم کند.
نکات ارشادی خداوند
در بیان ارشادی عقل نیز دارای حکم است، اما حکم عقل باعث نمی شود اعتبار دینی بیان ارشادی کم شود.
در مورد اموری چون اطاعت از خدا که شارع بیان خدا را از آن امکان ندارد به قطع در می یابیم که بیان ارشادی است و نمی توان هر جا عقل حکمی مشابه با بیان خدا دارد امر الهی را ارشاد دانست.
این سخن که«هرجا عقل به چیزی حکم کند به حکم شارع نیازی نیست و اگر شارع حکمی کند، ارشاد به حکم عقل است» مانند سخن کسانی است که قلمرو دین را در اموری که دانش انسان از دست یابی به آن عاجز است منحصر می دانند.
منبع مورد استفاده
در آمدی بر قلمرو دین
حسنعلی علی اکبریان
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
چاپ اول: تابستان 1377
با تشکر
خسته نباشید