عنوان:
طراحی معماری مرکز نگهداری از کودکان بی سرپرست با تاکید بر کاهش افسردگی
مقدمه
پدیده بی سرپرستی عمری طولانی و به درازی طول سالیان خلقت دارد. گروه ها و جماعات آدمی در دسته های کوچک و بزرگ در کوه ها ، دشت ها و جنگل ها و در حواشی رودخانه ها دائماً در معرض آسیب و هجوم کنترل نشده طبیعت اطراف بوده و وحوش و تهاجم گروه های متخاصم پیوسته بشر را تهدید می کرد که حاصل آن ایجاد بی سرپرستی بود. بی سرپرستی سالیانی پس از آن اگرچه در راستای رشد تمدن انسانی ، تهاجمات و ضایعات طبیعی کاهش پیدا کرد، اما ابزار و عوامل نابود کننده در دست زورمداران قرار گرفت و دامنه آن وسعت یافت ، به طوری که گاه جبران آن تا نسل ها میسر نگردید و آسیب های ناشی از جنگ های قومی و قبیله ای از محدوده خرابی های سیل و زلزله گذشت و ویرانگری های مغول و بربر ، نابودی مردان و کنیزی زنان و کودکان را به دنبال آورد. در عصر حاضر نیز، آمار روزافزون اعتیاد و طلاق دائماً سیر فراوانی مشکلات اطفال را افزایش می دهد و همچنین واقعیت تغییرات اجتماعی در دنیای امروز و علی الخصوص تاثیرات آن ها بر ساختار خانواده زندگی کودک امروزی را دچار تحولات بی شماری ساخته است. خانواده در بسیاری موارد کامل نیست و با بروز اتفاقات گوناگون شاهد میزان طلاق و در نتیجه گسترش آمار کودکان بی سرپرست یا کودکانی که در خانواده های
از هم پاشیده و تک والدی زندگی می کنند جهت دیگری از بی سرپرستی را نشان می دهد. با توجه به مطالب فوق و نظر به اینکه کودکان بی سرپرست از همراهی خانواده بی بهره هستند و تنها همراه مناسب که می تواند مایه امنیت کودکان باشد ساختمان محل سکونت شان می باشد و با توجه به نتایج مطالعات مبانی نظری و با رعایت دستورالعمل های حاصل از مطالعات سایر حوزه ها، پدید آوردن فضایی که کودکان در آن محیط خانواده را تجربه کرده و به یک آرامش نسبی بدور از تنش های زندگی گذشته خود دست یابند و بودن در محیطی شاد را تجربه کنند می تواند در زندگی حال و آینده آنان تاثیر بسزایی داشته باشد و مسیر زندگی آنان را در راستای مثبت تغییر دهد.
تعاریف:
فرزندان بی سرپرست: فرزندانی هستند که به نحوی از سرپرستی موثر خانواده محروم مانده اند و به منظور جلوگیری از آسیب پذیری و بی پناهی و سرگردانی و عواقب آن، در واحدهای مختلف شیرخوارگاه، خانه فرزندان، مراکز شبانه روزی نگهداری می شوند.
مراکز شبانه روزی: به مکان بسته ای که مجموعه ای از فرزندان دور از خانواده در آن زندگی می کنند، شبانه روزی گفته می شود پرورشگاه، دارالایتام، شبه خانواده و کانون کودک نیز واژه هایی هم ردیف شبانه روزی می باشند به بیان دیگر، شبانه روزی مکانی است در برگیرنده مجموعه افرادی که به نحوی از عامل واسطه عاطفه الهی خود، یعنی والدین جدا مانده اند.
تعریف افسردگی:
یکی از ویژگی های شخصیتی کودکان بی سرپرست، افسردگی می باشد. افسردگی یک بیماری روانی است که گاهی کودکان را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث می شود که آن ها برای یک دوره زمانی طولانی احساس غم، عصبانیت و ناکامی کنند. در گذشته، متخصصان بر این باور نبودند که کودکان نیز ممکن است دچار افسردگی شوند امّا اکنون دانشمندان معتقد شده اند که افسردگی عمده (حاد) در بین کودکان بسیار شایع است. بر طبق آمارهای منتشر شده از سوی اتحادیه ملّی بیماری های روانی در آمریکا (NAMI)، در حدود 2 درصد کودکان 6 تا 12 ساله به افسردگی عمده مبتلا هستند. کودکان افسرده معمولاً زودرنج، تحریک پذیر و غمگین هستند و این حالت در آن ها (به ویژه کودکانی که هنوز به مدرسه نرفته اند) از طریق گریه و یک حس کلّی نومیدی نمود می یابد. تعداد دوستان آن ها معدود است و دوستانی که قبلاً پیدا کرده اند را ترک می کنند. (Depression in Children , iv ill age Total Health).
تاریخچه:
شواهد تاریخی نشان می دهد در ایران تا قبل از اسلام با تمام تبعیضاتی که درباره ایتام فقیر و ناتوان اعمال می شد ، جامعه از وجود مراکزی جهت نگهداری کودکان بی سرپرست بری بوده و خانواده ها بنابر سنت دیرینه مذهبی کودکان یتیم را نگهداری می کردند و تا سال 1280 ه ش این گونه مراکز در ایران تاسیس نشده بود . با ورود برخی مطالب از غرب به ایران پدیده پرورشگاه نیز به ایران وارد شد ، به طوری که اسناد نشان می دهد در بیش از 80 سال قبل در ایران پرورشگاه وجود نداشته و تنها یک محل آن هم توسط دولت آلمان در شهرستان خوی به این منظور ایجاد شده بود. چنان که در سفرنامه «ابراهیم بیک »مشاهده می شود، اولین بار فکر ایجاد پرورشگاه در ایران را «ناصرالدین شاه» از مسافرت فرنگ آورده و نشانه هایی از آن در« سفرنامه ابراهیم بیک» به چشم می خورد.
دیدگاه های مرتبط با موضوع:
دیدگاه قرآن: کودکی یکی از مراحل رشد انسانی است که از آغاز تولد شروع می شود و تا نوجوانی و جوانی ادامه می یابد. از این رو آموزه های قرآنی توجه و اهتمام خاصی به این دوره از زندگی بشر دارد؛ زیرا آینده هر شخصی به دوران کودکی او بستگی زیادی دارد. از آنجایی که دوره کودکی دوران ضعف و سستی است (حج، آیه 5؛ روم، آیه 54 و غافر، آیه 67) تاکید بیش تری بر حقوق کودکان از سوی خداوند شده است؛ زیرا آن ها در این دوران نمی توانند از حقوق خویش دفاع کنند (محمدی، 1390: 6).
دیدگاه منتسکیو: یکی دیگر از فلاسفه ای که در این باره نظریاتی دارد منتسکیو (1689ـ1755.م) است. منتسکیو می نویسد: «… در بین ملت هایی که فقیر هستند چون فقر افراد تابع فقر اجتماعی است (نه فقر اختصاصی) تمام بیمارستان ها و دارالعجزه های دنیا نمی توانند رفع بدبختی ملت را بنمایند… (ایپکچی، به نقل از منتسکیو، 1376: 509). او همچنین راجع به کشورهایی که در زمره کشورهای صنعتی می باشند نیز عقایدی ابراز کرده است. به زعم او ، دولت در ملل پیشرفته موظف است با تاسیس مراکز رفاهی برای کودکان بی سرپرست و دیگر گروه های آسیب دیده اجتماعی آن ها را حمایت کند.
طبقه بندی و تیپولوژی مراکز نگهداری از کودکان بی سرپرست در جهان
خانواده های فاستر: این روش از روش های متداول حمایت از کودکان در آمریکا می باشد. به اعتقاد روانشناسان کودکان در هیچ محیطی مانند محیط خانواده روند طبیعی رشد را طی نمی کنند. در این روش خانواده ها علاوه بر فرزندان خود کودکان دیگری را نیز پذیرش می کنند (رخ، 1391).
به سه روش این کودکان به خانواده ها سپرده می شوند:
1ـ خانواده هایی که کودکان را به صورت رایگان پذیرش می کنند.
2ـ خانواده هایی که در ازای کار و خدمت به تامین محل سکونت و تامین غذا می پردازد.
3-خانواده هایی که در ازای دریافت پول از این کودکان نگهداری می کنند.
شبه خانواده: از روش های دیگر پذیرش کودکان در خانواده است. معمولاً والدین از افرادی هستند که یا عقیم و نازا بوده و یا فاقد فرزند می باشند این خانواده ها تا تعداد 15 کودک را پذیرش می کنند و فرزندان در این خانواده ها خود را خواهر و برادر می شمردند (رخ، 1391).
فرزندخواندگی: فرزندخواندگی از روش های متداول حمایتی کودکان در اروپا و آمریکاست. این روش در قرن 17 میلادی از اسپانیا و فرانسه به ایالت تگزاس آورده شد. سپس این روش در ایالت ماساچوست به صورت قانونی درآمد و در سال 1850 قانون فرزندخواندگی تنظیم در این قانون فرزندخوانده نیز مانند فرزند واقعی ارث می برد (سالبی، 1389: 16).
طبقه بندی و تیپولوژی مراکز نگهداری از کودکان بی سرپرست در ایران
فرزندخواندگی: فرزندخواندگی عبارت از یک رابطه حقوقی است که بر اثر پذیرفته شدن طفل به عنوان فرزند، از جانب زن و مردی به وجود می آید. بدون آنکه پذیرندگان طفل پدر و مادر واقعی آن طفل باشند.
فرزندخواندگی در شرایط کنونی و جوامع امروزی، برای استحکام و گرمی بخشیدن به کانون خانواده های بدون اولاد و سالم سازی جامعه و رفع مشکلات روحی اطفال بدون سرپرست و کاستن ناهنجارهای روانی زن و شوهری که از نعمت فرزنددار شدن محروم هستند، نقش و فایده چشم گیری دارد و از بار مسئولیت درست نیز کاسته خواهد شد (سالبی، 1389: 16).
امین موقت: در این روش کودکان به صورت موقت با خانواده ارتباط دارند. در این ارتباط موقت کودکان و خانواده ها نسبت به هم آشنا شده و درصورت برقراری ارتباط و وابستگی راه های مختلف پذیرش فرزندان به خانواده معرفی می گردد. در این روش خانواده های صاحب فرزند نیز می تواند فرزندی را علاوه بر فرزندان خود پرورش دهند. این روش در مورد فرزندانی که شرایط فرزند خواندگی را ندارند اجرا می شود (سالبی، 1389: 16).
مراکز اقامتی، مراقبتی: در این مراکز دسته جمعی مانند شیرخوارگاه ها و پرورشگاه ها کودکان نگهداری می شوند و خدمات و امکانات در اختیار آن ها قرار داده می شود. در این مراکز کودکان تا زمانی که امکان سازماندهی و ترخیص آن ها برقرار باشد اداره می شوند. این مراکز به دلیل شرایط خاص و مشکلاتی که کودکان در اثر عدم تجربه روابط خانوادگی، عدم رفع نیازهای عاطفی و روانی، و… نامناسب ترین گزینه از روش های نگهداری کودکان است که روانشناسان و جامعه شناسان آن را تایید نمی کنند (رخ، 1391: 35).
برنامه فیزیکی طرح
فضاهای اداری
– ورودی
– فضای انتظار
– اتاق های اداری
بخش های کودکان
– بخش شیرخوار
– بخش نوپا
– بخش نوباوه
– بخش کودکان
فضاهای ارتباطی
فضاهای خدماتی و تاسیساتی
– آشپزخانه
– انبار
– موتورخانه
فضاهای بازی
– پل ها و گذرها
وسایل بالا رفتنی
– خانه های عروسکی، سکوها، برج ها
– سرسره ها
– تاب ها، الاکلنگ، چرخ و فلک
– محوطه ماسه ای
– مجسمه ها
– گیاهان
– خانه ساختمان
بخش آموزشی
-کلاس نقاشی
– کلاس قصه گویی
– آوازخوانی
طرح های اجرا شده خارجی
مرکز مراقبت از کودکان زرافه در پاریس
این مرکز مهدکودک زرافه یک مرکز مراقبت از کودکان واقع در حومه پاریس است. هدف معماران از ساخت این بنا تحریک و تشجیع کردن شهر با استفاده از تخیل یک کودک است. بنابراین منجر به یک ساختمان غیر معمولی که توسط حیواناتی مانند: زرافه که به نظر می رسد درحال خوردن برگ درختان است و یک خرس شد. این پروژه یک ترکیب اصلی بین معماری مدرن و داستان سرایی است.
پلان های مجموعه زرافه
پلان طبقه دوم مرکز مراقبت از کودکان زرافه در پاریس
شیرخوارگاه آمنه
این مرکز در تهران واقع در خیابان ولیعصر، بالاتر از میدان ونک قرار دارد. ساختمان آن از دو طبقه با کشیدگی طولانی تشکیل شده است. این مراکز از کودکان ده روزه تا 6 ساله نگهداری می کند. پس از فراهم شدن شرایط فرزندخواندگی و یا سایر شرایط این کودکان از مرکز ترخیص می شوند به جز کودکان با سرپرست یا دارای معلولیت ذهنی و جسمی که قابل تحویل به خانواده ها نیستند و در مرکز باقی می مانند (سالبی، 1389: 52). تعداد کودکان پذیرفته شده در مرکز در حال حاضر 288 نفر می باشد.
این مرکز شامل بخش های زیر است:
ـ اداری: (اتاق مدیر، منشی، اطلاعات، اتاق ساده خانواده، تامین اجتماعی، بایگانی و جسابداری)
ـ قرنطینه: در طبقه دوم بخش اداری قرار دارد کودکان جدیدالورود در این بخش نگهداری می شوند. بخش قرنطینه شامل سه قسمت است:
ـ نوزادان: یک اطاق 18 متری با جعبه های شیشه ای کاملاً ایزوله
ـ نوپایان: شامل اطاق 24 متری با تعدادی تخت
ـ بزرگسالان: اطاق 40 متری تخت به تعداد کودکان
چند اطاق دیگر شامل: پرستاری ـ سرویس ـ غذاخوری ـ تلویزیون ـ و آمفی تئاتر
ـ هال تقسیم خوابگاه ها: این هال 45 متر مساحت دارد در قسمت شرق آن غذاخوری و سالن مطالعه و T.V قرار دارد در شمال آن راهروی ارتباطی آن به خوابگاه ها در غرب، خوابگاه بزرگسالان و در جنوب راهروی ارتباطی با خارج قرار دارد.
ـ زرد: (بخش های مربوط به نوزادان، نوپایان، نونهالان، نوباوگان)
– آبی: قسمت اعظم این بخش آبی است و شامل کلاس، خوابگاه کودکان 3ـ6 سال است و شامل بخش های زیر می باشد:
1ـ اطاق بازی و آموزش کودکان 4ـ5 سال
2ـ اطاق بازی کودکان 6 سال به بالا
3ـ اطاق موسیقی
4ـ اطاق آموزش کودکان 6 سال
5ـ سرویس بهداشتی
6ـ اطاق پرستاری
– بخش قهوه ای:
هیچ توضیحی در مورد نوع کاربری این بخش داده نشده است.
لازم به ذکر است که به علت قدیمی بودن و همین طور بازسازی این شیرخوارگاه نقشه آن موجود نمی باشد.
موارد پیشنهادی برای طراحی معماری مرکز نگهداری از کودکان بی سرپرست برای کمک به کاهش افسردگی:
استفاده از رنگ های شاد در نما: خاکستری به عنوان رنگی تسکین دهنده و خنثی، نارنجی به عنوان رنگ سلامت و پرنشاط و زرد به عنوان نمادی از فهم انسانی و روشنایی معنوی پیشنهاد می گردد. همچنین استفاده از رنگ سبز در ورودی مجموعه می تواند امید به آغازی دوباره را نوید دهد.
ورود فضای سبز و عناصر چشم نواز به درون پروژه:کودکان وابستگی زیادی به گیاهان دارند و از آنها به عنوان یک منبع اصلی برای بازی و آموزش استفاده می کنند. روانشناسان عقیده دارند که مشاهده چگونگی رشد گیاهان و توجه به تغییرات آنان در طول زمان از یکسو و استفاده از آنها بعنوان عاملی برای کاهش اضطراب در کودکان میتواند مفید باشد که در این مجموعه به کار گرفته شده است.
در نظر گرفتن فضای بازی سرپوشیده داخل ساختمان و ایجاد تنوع در فضاها:بازی برای کودکان با صحبت برای بزرگسالان مساوی است، بازی برای کودک وسیله ای برای بیان احساسات، کشف روابط ومحرک رفتارهای مختلف کودک است.
سعی در حداکثر استفاده از نور طبیعی در فضاها: فضاهایی با نور طبیعی و شفاف اثر مثبتی بر کودکان دارند.
ایجاد انعطاف در پلان مجموعه با استفاده از خط منحنی باانحنای ملایم: خط منحنی می تواند احساس یک نیروی در حال تغییر را منتقل کند و میتواند القا کننده حرکت و رشد و پویایی بصری برای کودکان باشد و ایجاد احساس سکون و سختی را کاهش دهد.
ایجاد پویایی و حرکت با گسترش طولی در فضا به جای ارتفاع: ساختمانهای بلند با ارتفاع زیاد برای کودکان هراس انگیز هستند، پیشنهاد می شود از دو طبقه که نزدیک تر به ابعاد و مقیاس کودکان است استفاده شود.
سادگی و خوانایی عملکرد و فرم: پیشنهاد می شود در اینگونه پروژه ها از پلان و حجم های ساده و قابل فهم کودک استفاده شود که ضمن سادگی و قابل درک بودن تنوع مورد نیاز را نیز داشته باشد و برای کودک مبهم و یکنواخت نباشد.
نمونه های از فضاهای داخلی:
اتاق خواب:
فضای نشیمن و مطالعه:
فضاهای درمانی:
فضای سرگرمی و بازی:
منابع:
– Depression in Children , ivillage Total Health, http://emotional.health.ivillage.com
– محمدی، احسان (1390)، بایدها و نبایدهای مربوط به کودکان از نگاه قرآن و عترت، روزنامه کیهان، شماره 19908.
ایپکچی – محمد حسن (1376)، مطالعه و ارزیابی دو شیوه سرپرستی شبه خانواده و شبانه روزی مستقل در تهران ، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.-
– رخ، هاجر (1391)، طراحی مجتمع کودکان بی سرپرست، پایان نامه کارشناسی ارشد معماری
– سالبی، صابر (1389)، طراحی مرکز نگهداری از کودکان بی سرپرست اردبیل «شیرخوار تا 12 ساله».
– خدابخش زاده، مولود(1394)، طراحی معماری مرکز نگهداری از کودکان بی سرپرست با تاکید بر کاهش افسردگی، کارشناسی ارشد معماری
– سایت رادیو زمانه
– سایت مرجع تخصصی معماری و معماری ایران، معمارفا
– سایت معماری آرل
www.ichoob.ir:
home -designing.com.