سیستم مدیریت وبازیافت مواد زائد جامد در جهان وایران
مرکزبهداشت استان اصفهان
2
مرکزبهداشت استان اصفهان
3
مقدمه:
سابقه سیستم های مدرن مدیریت مواد زاید جامد شهری درکشورهای صنعتی مانند امریکا وانگلستان به اواخر دهه 1930واوایل دهه 1940ودرمجامع علمی و روشنفکری سابقه موضوع به صورت مکتوب به اواسط دهه 1910 برمی گردد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
4
اگر چه در آن روزها سیستم مدیریت مواد زایدجامد شهری بسیار ساده بود ولی پایه و اساس علمی داشت.درآن روزهاصحبت از بازیافت وپردازش نمی شد. به دلیل جوان بودن سیستم افزایش راندمان مطرح نبود.انرزی و مواد اولیه نیز به اندازه کافی دردسترس بود. بنا براین دو ضرورت عمده یعنی تولیدمواد وانرژی وافزایش کارایی سیستم که امروزه بسیار مورد توجه است،آن روزها اصولا"مطرح نبوده اند. شهرها کوچک بودندوزمین های مناسب دفن زباله هادراطراف شهرها به وفوریافت می شد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
5
بنابراین مکان های دفن درنزدیکی شهرها بود وبه عملیات انتقال نیازی نبود .علاوه بر اینها تنوع در ماشین آلات وجود نداشت ودر بسیاری از موارد برای حمل زباله از گاری های اسب کش استفاده می شد .حجم زباله کم بود واکثر قریب به اتفاق اجزای شهری را مواد فساد پذیرتشکیل می دادند.به همین دلیل برای خوراک دام وطیور ودر مزارع کشاورزی در اطراف شهرها ازآنها استفاده می شد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
6
موضوع حفظ محیط زیست ومشکلات زیست محیطی که بعدها ازدهه 1970 به صورت جدی دردنیا مطرح شد،هنوزوجود نداشت وچون مکانهای دفن به تازگی درحال شکل گیری بودند موضوع نظارت های بعد از دفن نیز مطرح نبود حجم زباله ها آنقدر کم بود که اصولا بحث کاهش از مبدا ضرورتی نداشت بنابرین سیستم مدیریت مواد زاید شهری جامد شهری در آن زمان از
سه عنصر تولید ،جمع آوری و دفن تشکیل می شد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
7
با گذشت زمان جمعیت شهرها رو به فزونی گذاشت شهرها توسعه وگسترش پیدا کردند ؛صنعت ومصنوعات آن وارد زندگی شهرنشینی شد کیفیت مواد زاید جامد تغییر یافت حجم مواد زاید غیر قابل تجزیه بیولوژیکی درزباله های شهری افزایش پیدا کرد.ودر عوض سهم مواد فساد پذیر درکل زباله کمتر شد،مشکلات زیست محیطی دراطراف محل های دفن زباله مشاهده شدنددربسیاری از محل های دفن زباله ، آبهای زیر زمینی آلوده شدند ویا درمعرض آلودگی قرار گرفتند اعتراضات مردمی به مکانهای دفن شکل گرفت وبه مرور افزایش پیدا کرد ،درنتیجه ادامه روند موجود سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری به شدت مورد سوال واعتراض قرار گرفتند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
8
دراین دوره ، موضوع اصلی دفع مواد زاید جامد شهری ،پیدا کردن زمینی برای دفن بود .
به چگونگی دفن ،کمتر اندیشه می شد وصرف دفن زباله ها در زمین وپوشش آن با خاک مسئولان را راضی می کرد. از دهه 1970به بعد روشهای جایگزین دفن در زمین برای مواد زاید شهری مطرح شد واصلاح زمین های دفع گذشته ونیز مراقبت های بعد از دفع هم مورد توجه قرار گرفت.
مرکزبهداشت استان اصفهان
9
دردهه گذشته کاهش در مبداء وجلوگیری ازتولید زایدات نیز به صورت جدی در سطح کشورهای صنعتی مطرح شده است.این مسئله منجر به پیدایش نسل جدیدی ازفناوری درجهان به نام“ فناوری های پاک ” شده است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
10
بنابراین عناصر موظف در سیستم های مدیریت مواد زاید جامد شهری از سه عنصر موظف( تولید،جمع آوری ودفن) در دهه 1940به شش عنصر موظف تولید، ذخیره وپردازش و اداره در محل،جمع آوری ،حمل ونقل ،پردازش وبازیافت ودفع) در دهه1970 و به هشت عنصرموظف (کاهش در مبدا،تولید ،ذخیره و پردازش و اداره در محل ،جمع آوری ،حمل ونقل ،پردازش وبازیافت،دفع و مراقبت های بعد از دفع) از دهه 1990به بعد تبدیل شده است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
11
سیستم های مدیریت وباز یافت مواد زاید جامد شهری در کشورهای صنعتی
مرکزبهداشت استان اصفهان
12
مدیریت مواد زاید جامد در کشور های صنعتی سابقه طولانی هفتاد ساله دارد.
شهر نشیینی در این کشور ها به صورت طبیعی و تدریجی شکل گرفته وقرن هاست که رشد جمعیت تحت کنترل در آمده است. بنابراین توسعه شهرنشینی مهار شده وبر اساس برنامه های ازقبل تعیین شده است .از این فرصت کافی وظرفیت مناسب برای انجام برنامه های مدیریت شهری واز جمله مدیریت مواد زاید شهری دراین کشورها وجود دارد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
13
عناصر موظف درسیستم های مدیریت مواد زاید جامد شهری درکشورهای صنعتی ازسه عنصر موظف دراواخر دهه 1930به هشت عنصر موظف درحال حاضرارتقاء پیدا کرده است .امروزه مدیریت مواد زاید جامد دراین کشورها به عنوان فعالیتی فرابخشی مطرح است وجزء موارد توسعه پایدار محسوب می شود.درحال حاضر ،دفن بهداشتی به صورت گسترده درکشورهای صنعتی اجرا می شود. با وجود معرفی گزینه های دیگر دفع ،مثل کمپوست وزباله سوزی ،باز هم دفن به عنوان گزینه ای حتمی در این کشورها مطرح است .
مرکزبهداشت استان اصفهان
14
اقدامات بسیار جدی واساسی در مورد کاهش زباله در مبدا ،جداسازی وپردازش زباله در مبدا،احداث صنایع باز یافتی ،بازار یابی برای محصولات بازیافتی وایجاد بازار جدید برای محصولات باز یافتی ، تولید انرژی از زباله انجام شده است . مجموعه این فعالیت ها فشار بر زمین راکاهش داده وازدرصد دفن بهداشتی درزمین کاسته است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
15
کشورهای صنعتی ازاوایل دهه70میلادی بازیافت مواد وانرژی را به عنوان یکی از عناصر اصلی مدیریت مواد زایدجامد شهری در برنامه های مدیریت مواد زاید جامد شهری گنجاندند. اکنون سه دهه از آن زمان می گذرد واین کشورها تجربیات گران قدری دراین زمینه پیدا کرده اند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
16
از دهه 90میلادی مدیریت جامع مواد زاید جامد با سه محور ( کاهش ،بازیافت و تصویه) در این کشورها پا به عرصه وجودگذاشت.در این تفکر جدید، مفهوم باز یافت متحول شد و از محدوده ی عنصر موظف فراتر رفت.
باز یافت در این کشورها به صورت سیستماتیک مورد پیگیری قرار گرفت به طوری که امروزه سهم بازیافت در این سیستم ها بسیار چشمگیر است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
17
اجزا ی اصلی تشکیل دهنده ی قابل بازیافت زباله های شهری عبارتند از:
کاغذ ،پلاستیک، شیشه وفلز. این اجزا در تمام کشورهای صنعتی مورد بازیافت قرار می گیرند. بیشترین در صد بازیافت از زباله های شهری حدود24درصد است که مربوط به امریکا و کمترین مقدار بازیافت مربوط به انگلستان است( حدود2در صد).
مرکزبهداشت استان اصفهان
18
فرانسه و ایتالیا حدود 4 درصد
کانادا 10درصد
اسپانیا14 درصد
کشورهای سوئد،آلمان وهلند،16 درصد
زباله های شهری خود را بازیافت می کنند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
19
به طور کلی ،این کشورها را می توان از نظر توسعه برنامه های بازیافت به سه گروه تقسیم کرد:
1-امریکا ، سوئیس و ژاپن که در رتبه اول قرار دارند.
2-سوئد ، هلند ، آلمان، اسپانیا وکانادا که در رتبه دوم قرار دارند
3- ایتالیا ، فرانسه و انگلستان که در رتبه سوم قرار دارند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
20
در تولید کمپوست از زباله های شهری،
اسپانیا با17درصد در بین کشورهای صنعتی رتبه اول و فرانسه با10در صد مقام دوم را دارد.
سوئیس وایتالیا 7درصد، هلند5 درصد و امریکا5/3درصد از زباله های شهری خود را به کمپوست تبدیل می کنند.
ژاپن و سوئد5/2درصد وآلمان 5/1درصد از زباله های خود را در کارخانه های کمپوست فراوری می کنند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
21
زباله سوزی، سومین محور اصلی مدیریت جامع مواد زاید جامد در کشورهای صنعتی است وقبل از دفن بهداشتی قرار دارد.
ژاپن با 63درصد زباله سوزی در رتبه اول قرار دارد و اسپانیا با 5 درصد زباله سوزی مقام آخر را دارا است.
بعد از ژاپن ، سوئیس با62 درصد و سوئد 45 درصدقرار دارند.
در فرانسه ، آلمان و هلند 32 درصد و در آمریکا فقط 15 درصد زباله سوزی وجود دارد.
ایتالیا با 10 درصد و کانادا و انگلستان هر کدام با6 درصد زباله سوزی در رده های هشتم تا دهم قرار دارند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
22
دفن بهداشتی از نظر اولویت و سلسله مراتب در ردیف آخر یا ردیف چهارم در سیستم های جامع مدیریت مواد زاید جامد شهری در کشورهای صنعتی قرار دارند. هدف این سیستم ها ، کاهش سهم دفن بهداشتی است.
کشورهای اسکاندیناوی و ژاپن از نظر استفاده از دفن بهداشتی رتبه های آخر را دارند، در حالی که انگلستان با90 درصد دفن بهداشتی در رتبه اول در بین کشورهای صنعتی قرار دارد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
23
کانادا 80 درصد از زباله های شهری خود را به روش دفن بهداشتی دفع می کند.
ایتالیا 75 درصد و اسپانیا 63 درصد از زباله های شهری خود را در زمین دفن می کنند.
در آمریکا حدود 60 درصداز زباله های شهری به مکان دفن منتقل می شوند.
در سه کشور آلمان هلند و فرانسه50 درصد، در سوئد 40 درصد و ژاپن حدود 12 درصد از زباله های شهری در زمین دفع می شوند.
سوئیس با 10 درصد دفن بیشترین موفقیت را در کاهش سهم دفن در مدیریت مواد زاید جامد شهری داشته است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
24
مدیریت مواد زاید شهری در کشورهای در حال توسعه
مرکزبهداشت استان اصفهان
25
یکی از مهمترین مسائل زیست محیطی کشورهای در حال توسعه ، مدیریت مواد زاید جامد شهری است. معضل مربوط به مواد زاید جامد به دلیل رشد سریع جمعیت و گسترش شهرنشینی در بیشتر نقاط آسیا، آسیای لاتین وآفریقا بیش از گذشته موجب نگرانی مسئولان شده است. مهمترین مسائلی که در ارتباط با مدیریت مواد زاید جامد در کشورهای در حال توسعه وجود دارد عبارتند از( MEYER 1992 ):
مرکزبهداشت استان اصفهان
26
عدم تناسب ظرفیت سیستم جمع آوری مواد زاید با جمعیت زیر پوشش سیستم،
عدم بازدهی کافی سرویس خدمات شهری و مدیریت مواد زاید شهری،
محدودیت در به کار گیری بخشهای رسمی و غیر رسمی در فعالیت های باز یافت مواد
مشکلات ویژه در مورد دفع نهایی مواد زاید جامدو
مشکلات مربوط به جمع آوری و دفع مواد زاید خطرناک شهری.
مرکزبهداشت استان اصفهان
27
سیستم مدیریت و بازیافت مواد زاید جامد شهری در ایران
مرکزبهداشت استان اصفهان
28
شروع مدیریت مواد زایدشهری در ایران همزمان با تاسیس اولین شهرداری درکشور (1290) بوده است. وظیفه این روش سنتی مدیریت ،دورکردن زباله های خانگی از محله ها ومناطق مسکونی وتجاری بود این روش سالیان متمادی ادامه داشت.
مرکزبهداشت استان اصفهان
29
در شهرهای بزرگ مثل تهران ، گاری های سه چرخ زباله های خود رابه گاری های بزرگ تر که توسط الاغ،اسب یا قاطر کشیده می شد، تحویل میدادند و این گاری ها زباله را به خارج از شهر منتقل می کردند.
با رشد جمعیت شهری وگسترش شهرها و ورود اتومبیل به ایران ، استفاده از گاری ها جواب گوی نیاز شهرها نبود وبخصوص در شهرهای بزرگ مثل تهران،از کامیون های روبازبار بری حمل زباله به خارج از شهر استفاده کردند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
30
از اوایل دهه 1360 نشانه هایی از توجه بیشتربه سیستم های مدیریت مواد زاید جامد شهری در شهرهای بزرگ مشاهده شد وآهسته آهسته سازمان های بازیافت در شهرهای بزرگ تشکیل شدند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
31
عناصر موظف در سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری در ایران
مرکزبهداشت استان اصفهان
32
سیستم های مدیریت مواد زاید جامد شهری در دنیا دارای هشت عنصر موظف به شرح زیرند:
1- کاهش در مبداء
2-تولید
3- ذخیره ، پردازش و اداره در محل
4- جمع آوری
5- حمل و نقل
6- بازیافت
7-دفع
8- مراقبت های بعد از دفع
مرکزبهداشت استان اصفهان
33
وضعیت این عناصر در سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری در ایران از نظر کلی بررسی می شود.بدیهی است تمامی شهرهای ایران از نظر ایجاد سیستم های مدیریت مواد زاید جامد یکسان نیستند ونمی توان قاعده کلی و
عمومی برای آن ها تبیین کرد. به همین دلیل در این بررسی به شهرهای بزرگ و کلان شهرها اشاراتی خواهد شد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
34
1-کاهش در مبداء
به طراحی ، تولید، عرضه و استفاده از محصولات به نحوی که در پایان عمر مفید تولیدات ، منجر به کاهش کمیت و کیفیت زایدات حاصله بشود، کاهش در مبدا می گویند. اجرای برنامه های کاهش از مبدا در کشورهای صنعتی با هدف کاستن از کمیت و کیفت زایدات مخاطره آمیز منجر به بروز نسل جدیدی از فناوری به نام فناوری پاک در دنیا شده است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
35
در ایران هنوز در این زمینه اقداماتی صورت نگرفته و حتی صورت مسئله در شهرداری ها طرح نشده ،برای روشن شدن مسئله فقط به ذکر یک مثال اکتفا می شود. روزانه متجاوز از 1500تن از اطراف تهران و نقاط دور دست وارد تهران شده و توزیع می گرددو فقط 46 درصد آن بعد از پاک شدن قابل استفاده است ؛یعنی روزانه حدود810 تن زایدات سبزی وارد جریان زباله های شهری در تهران می شود.
مرکزبهداشت استان اصفهان
36
با حساب سر انگشتی زیان اقتصادی ناشی از مدیریت این زایدات به حدود 5/4 میلیارد ریال درسال می رسد.
این رقم فقط هزینه های حمل زایدات ودفن آنها را در برمی گیرد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
37
2-تولید:
پایه واساس برنامه ریزی وطراحی سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری، شناخت کمیت و کیفیت تولید است.
کمیت تولید در حجم سرمایه گذاری برای ماشین آلات، ظروف ذخیره در محل،ایستگاه های انتقال ،ظرفیت دفع
سازماندهی و تشکیلات مناسب،موثر است در حالی که کیفیت مواد بر نوع پردازش ماشین آلات وروش دفع تاثیرمی گذارد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
38
کل جمعیت کشور در حال حاضر 65 میلیون نفراست. 2/64 درصد این جمعیت در شهرها زندگی می کنند. تولید سرانه زباله های شهری در کل کشور 800 گرم برای هر نفر در روز است ،بنابراین کل زباله های شهری برابر 000/440/33 کیلوگرم در روز یا600/205/12 تن درسال برابر می شود.
مرکزبهداشت استان اصفهان
39
3-ذخیره ، پردازش و اداره در محل:
سومین عنصر موظف درسیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری،ذخیره ،پردازش و اداره در محل است .
انجام درست این عنصر بستگی کامل به فعالیت روابط عمومی و آگاه سازی از طرف سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری دارد.
در سال های اخیر اقداماتی در بعضی از مناطق شهرداری های کلان شهرها وشهرهای بزرگ مثل تهران ، اصفهان مشهد ،تبریز ،شیراز وکرمان در زمینه طراحی ظروف ذخیره متناسب با ماشین آلات جمع آوری و انجام شده ، ولی در مورد پردازش در محل فقط در بعضی از شهرها مثل اصفهان ،شیراز جدا سازی زباله های تر وخشک و بهداشتی- درمانی به اجرا درآمده است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
40
این عنصر نقش مهمی در حفظ بهداشت شهری دارد زیرا اینجاست که زباله برای مدتی بدون صاحب ودر معابر رها شده است .البته در بیشتر شهرهای کشور به روشهای
مختلف زمان جمع آوری به اطلاع شهروندان رسیده است .
به دلایل مختلف از جمله درصد پایین همکاری مردم و نیز عدم رعایت زمان جمع آوری توسط تیمهای جمع آوری شهرداری هنوز اختلالات زیادی در این زمینه ها در سیستم مدیریت زباله های شهری درشهرهای کشور و حتی درتهران وجود دارد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
41
4-جمع آوری:
پرهزینه ترین و مشکل ترین قسمت مدیریت مواد زاید جامد شهری ،مسئله جمع آوری زباله است .حمع آوری زباله در ایران در مقایسه با سایر کشورهای درحال توسعه در وضع بسیار مطلوبی قرار دارد.در پانزده سال گذشته شهرداریها با کمک مالی و هدایت وزارت کشور اقدامات ارزنده ای در ساماندهی و تامین ماشین آلات انجام داده اند در صورتی که در بسیاری از شهرهای بزگ کشورهای در حال توسعه بین 30 تا 50 درصد زباله ها جمع آوری نمی شود.
مرکزبهداشت استان اصفهان
42
در ایران به طور متوسط بیش از90 درصد زباله های شهری از سیستم های مدیریت زباله شهری جمع آوری
می شود.
در شهرهای کشور از سیستم های مختلف ،ظروف ثابت ومتحرک برای جمع آوری مواد زاید جامد استفاده میشود.
جمع آوری مکانیزه فقط در بعضی محلات شهرهای بزرگ مثل تهران،شیراز،اصفهان و کرمان شروع شده واکثر شهرها از روش نیمه مکانیزه برای جمع آوری زباله استفاده میکنند.
مرکزبهداشت استان اصفهان
43
5- حمل و نقل:
عنصر موظف حمل و نقل ،زمانی در سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری ضرورت پیدا می کند که فاصله محل دفع از مراکز تولید مواد در شهر فاصله زیاد داشته باشد و لازم باشد که زباله های جمع آوری شده از وسایل نقلیه کوچکتر به کامیون های بزرگتر بارگری شود.این انتقال در مکانی به نام ایستگاههای انتقال صورت میگیرد.بنابراین حمل و نقل در شهرهای بزرگ ضروری است.
مرکزبهداشت استان اصفهان
44
6-بازیافت:
بازیافت مواد زایدجامدشهری درکشور عمدتا دردست دورگردها وگروهای غیر رسمی وکارگران شهرداری است.
دربعضی شهرها مثل اصفهان وشیراز جداسازی از مبدابه صورت تروخشک چند سالی است که اجرا می شودولی در اکثر قریب به اتفاق شهرهای دیگر زباله توسط گروهای غیر رسمی جداسازی می شود.
مرکزبهداشت استان اصفهان
45
لازم بذکر است افزایش کاغذ جمع آوری شده طی دو سال گذشته حاکی از تاثیر مثبت تـوزیع سبـدهای
مخصوص کاغذ و مقوا در بین ادارات ، مراکز آموزشی ، کتابخانه ها ، بانکها و غیره می باشد.
منبع:سایت شرکت بازیافت وتبدیل مواد زائد شهرداری اصفهان
مرکزبهداشت استان اصفهان
46
منبع:سایت شرکت بازیافت وتبدیل مواد زائد شهرداری اصفهان
مرکزبهداشت استان اصفهان
47
منبع:سایت شرکت بازیافت وتبدیل مواد زائد شهرداری اصفهان
مرکزبهداشت استان اصفهان
48
منبع:سایت شرکت بازیافت وتبدیل مواد زائد شهرداری اصفهان
مرکزبهداشت استان اصفهان
49
منبع:سایت شرکت بازیافت وتبدیل مواد زائد شهرداری اصفهان
مرکزبهداشت استان اصفهان
50
7-دفع :
دفع زباله شهری درایران ،عمدتا به روشهای دفن درزمین یا سوزاندن وتلنبار درزمین صورت می گیرد به عبارت دیگر استفاده از زمین تنها روش دفع زباله های شهری است.
تا سال85،1374درصد شهرهای کشور برای دفع زباله های خود ازروش تلنبار زباله درزمین وبعضا همراه با سوزاندن استفاده می کردند.15درصد بقیه هم زباله هارا درترانشه هایی می ریختند وبعدا از پرشدن ترانشه روی آن راباخاک می پوشاندند.
فقط درسالهای اخیر وبا کمک بی دریغ وزارت کشور درچند شهر طرحهای دفن بهداشتی شروع شده است
مرکزبهداشت استان اصفهان
51
8-مراقبتهای بعد از دفع:
هشتمین عنصر موظف درسیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری مراقبتهای بعد از دفع است.
دفع مواد زاید جامد به روشهای مختلف می تواند آثار طولانی مدت درمحیط طبیعی ومتعاقب آن بر بهداشت جوامع انسانی ایجاد کند.بنا براین مراقبت های بعد از دفع یکی از موارد ضروری است که باید بر اساس ضوابط ومقررات ویژه پیگیری شود.
در ایران هنوز مراقبت های بعد ازدفع در دستور کار متولیان مدیریت موادزاید جامد شهری محیط زیست وبهداشت قرار نگرفته است امید است دراین مورد هرچه سریع تر اقدامات اساسی صورت پذیرد.
مرکزبهداشت استان اصفهان
52
مرکزبهداشت استان اصفهان
53
مرکزبهداشت استان اصفهان
54
آماده سازی وعایق بندی کف محل دفن
مرکزبهداشت استان اصفهان
55
موفق وپیروز باشید
مرکزبهداشت استان اصفهان
56
منبع :
بازیافت مواد زاید شهری
تالیف:دکترمحمدعلی عبدلی-استاد دانشگاه تهران
انتشارات دانشگاه تهران-1384