سیستم مدیریت زیست محیطی
ISO 14001:2015
وحید رهنما
کارشناسی ارشد مهندسی صنایع
سرممیز رسمی سیستم های مدیریتی تحت اعتبار IRCA
ممیز شرکت IMQ Italy
مدیر پروژه تحقیقاتی مدلسازی ارزیابی ریسک شرکت سایپا
عضو انجمن مدیریت کیفیت ایران
مدیر پروژه های شرکت آرشانیک آوید
ارزیاب جایزه ملی رضایتمندی مشتری ایران
مشاور استقرار سیستم مدیریت کیفیت پتروشیمی بندرامام خمینی(ره)
مشاور استقرار سیستم مدیریت یکپارچه IMS پتروشیمی ایلام
مدرس دوره های کیفیت در دانشگاه امیرکبیر،خواجه نصیر، شهید بهشتی، الزهرا، بوعلی سینا همدان، دانشگاه یزد، دانشگاه آزاد کرج و علوم تحقیقات و…
بیش از 2000ساعت سابقه اجرایی در زمینه ممیزی ،مشاوره و تدریس سیستم های مدیریت کیفیت، مدیریت استراتژیک و مدیریت منابع انسانی
Vahid_rahnama87
09352909482
09126588202
مقدمه
بخش اول
نام این سازمان از کلمه یونانی “ISOS” گرفته شده و مقر دائمی آن در ژنو سوئیس قرار دارد.
در سال 1946 تاسیس و در سال 1947 شروع بکار نمود.
سازمانی غیر انتفاعی است که به هیچ ارگان و تشکل سیاسی تعلق ندارد و بر اساس توافق عام کار میکند.
در برگیرنده بیش از 163 کشور عضو و تعدادی عضو ناظر می باشد.
بیش از 296 کمیته فنی و کاری (TC=Technical Committee) و در حدود 3368 گروه کاری (زیر مجموعه های TCها) دارد.
انتشار استانداردها از سوی این سازمان، به دو زبان انگلیسی و فرانسه صورت می گیرد.
در حدود 5000 فرد متخصص در زمینه های مختلف با سازمان همکاری می کنند.
تا کنون، بیش از 20,000 استاندارد تهیه و منتشر نموده است.
آشنایی با سازمان مرتبط با مقوله سیستم مدیریت کیفیت
اولین اعضای سازمان بین المللی استاندارد
www.iso.org
استاندارد جدیدی که مد نظر قرار میگیرد، به کمیته ذیربط سپرده میشود
«گروه کاری» از متخصصان، بحث پیرامون آمادهسازی یک پیش نویس را آغاز میکنند
اولین سند از پیش نویس کاری در میان اعضای کمیته فنی و اعضای ISO CS توزیع میشود
سند پیش نویس بین کشورهای عضو سازمان ISO و کسانی که توضیحی (یادداشتی) به شکل سئوال دارند، توزیع میشود
سند پیش نویس نهایی به تمامی اعضای ISO توزیع میشود
استاندارد نهایی شده منتشر میشود
اگر پروپوزال مورد پذیرش واقع شود، آنگاه
اگر اعضای TC به اتفاق آراء برسند، آنگاه
اگر اتفاق آراء بدست آید، آنگاه
اگر استاندارد با رای اعضا مورد پذیرش واقع شود، آنگاه
فرآیند توسعه استاندارد در سازمان ISO
کمیته های فنی در سازمان ISO و وظایف آنها
وظیفه ایجاد، توسعه و بروزآوری استانداردها، بر حسب موضوع آنها بر عهده کمیته های مختلف گذاشته شده است. نمودار زیر نمونه ای از این موارد را نشان می دهد:
دبیرخانه مرکزیISO
TC xyz
کمیته های مختلف برای موضوعات مختلف
TC/ 207
سیستم های مدیریت زیست محیطی
ISO 14000
TC /176
سیستم های مدیریت
کیفیت
ISO 9000
معرفی استانداردهای سری 14000
مفاهیم محیط زیست
بخش دوم
محیط زیست ((Environment
محیطی شامل هوا، آب، خاک، منابع طبیعی، گیاهان، جانوران، انسان و روابط متقابل بین آنها که سازمان در آن فعالیت می نماید.
یادآوری: محیط در این تعریف از
درون یک سازمان تا سیستم جهانی
را دربرمی گیرد.
جنبه های زیست محیطی (Environmental Aspect)
بخشی از فعالیت ها، محصولات یا خدمات یک سازمان که بتواند با محیط زیست تاثیر متقابل داشته باشد.
یادآوری: جنبه زیست محیطی بارز، آن جنبه زیست محیطی است که پیامد زیست محیطی بارزی داشته یا بتواند داشته باشد.
پیامد های زیست محیطی (Environmental Impact)
هر تغییری در محیط زیست، اعم از نامطلوب یا مفید، که تمام یا بخشی از آن ناشی از جنبه های زیست محیطی یک سازمان باشد.
مروری بر استاندارد ISO14001:2015
بخش سوم
6) برنامه ریزی
7) پشتیبانی
8) عملیات
9) ارزیابی عملکرد
10) بهبود
1) دامنه کاربرد
2) مراجع اصلی
3) عبارات و تعاریف
4) محیط سازمان
5) رهبری
ساختار سیستم مدیریت محیط زیست
برمبنای استاندارد ISO14001:2015
PDCA approach
The standards for quality management
The clause sequence of ISO 9001:2008 has been changed to be consistent with “Annex SL”.
Annex SL:
Proposals for management system standards
از اصلیترین تغییرات در استاندارد جدید، تغییر از ساختار فعلی به ساختاری با ترتیبات یکسان با سایر استانداردهای مدیریتی است.
0-3-3 تفکر مبتنی برریسک یا“risk-based thinking” چیست؟ برگرفته از سند N1222 – July 2014
تفکر مبتنی بر ریسک، چیزی است که همه ما به صورت خودکار و اغلب ناخودآگاه انجام میدهیم!
مفهوم ریسک، چیزی است که همواره در درون ISO 9001 به صورت تلویحی وجود داشته است و ویرایش جدید آن را به صراحت بکار گرفته و در درون تمامی سیستمهای مدیریت تسری داده است.
در حال حاضر هم، تفکر مبتنی بر ریسک در درون رویکرد فرآیندی وجود دارد.
ISO/TC 176/SC2/N1269
0.5 – تفکر “risk-based thinking”? چیست؟ برگرفته از سند N1222 – July 2014
بر تفکر مبتنی بر ریسک، به نوعی که قسمتی از اقدام پیشگیرانه روتین در درون سازمان باشد، پرداخته شده است.
نگاهی که اغلب به ریسک وجود دارد، نگاه از دید منفی است! در حالیکه در ویراش جدید بر توانایی و کمک کردن این تفکر در شناسایی فرصتها تاکید شده است. این میتواند برای مثبت اندیشی نسبت به ریسک در نظر گرفته شود.
0.5 – تفکر “risk-based thinking”? چیست؟ برگرفته از سند N1222 – July 2014
اینطور نیست که همیشه از دورن هر ریسکی فرصتی (opportunity) بیرون بزند، اما همواره با اهداف مرتبط است.
با تمرکز بر یک موقعیت، ممکن است فرصتی برای بهبود بیابیم.
مثال:
در تجزیه و تحلیل "ریسک در رد شدن از جاده" فرصتهای بهبودی را نشان ما میدهد:
یک راه فرعی
عبور از محل دارای چراغ راهنمای پیادهرو
بردن جاده به محلی که عبور و مرور از آن صورت نمیگیرد.
"تفکر مبتنی بر رسیک" بطور خلاصه
تفکر مبتنی بر ریسک چیز جدیدی نیست
تفکر مبتنی بر ریسک همان چیزی است که شما هم اکنون هم به آن فکر میکنید و برروی آن اقدام میکنید
تفکر مبتنی بر ریسک نوعی حرکت به جلو است
تفکر مبتنی بر ریسک دانشی وسیعتر و آمادگی بیشتر برای سازمان به همراه دارد
تفکر مبتنی بر ریسک احتمال دستیابی به اهداف را بیشتر میسازد
تفکر مبتنی بر ریسک احتمال نرسیدن به نتایج طرحریزی شده را کم میکند
تفکر مبتنی بر ریسک از عادت کردن به یک روال دایمی و تکرارگونه، جلوگیری میکند.
What should I do?
در درون فرآیندهای سازمان از یک رویکردی که برگرفته از تفکر مبتنی بر ریسک باشد، استفاده کنید
ببینید که بر اساس بافت و شالوده سازمان، چه ریسکها و فرصتهایی در سازمان شما قابل شناسایی هستند(؟)
ISO 9001:2015 will not automatically require you to carry out a full, formal risk assessment, or to maintain a “risk register”
ISO 31000 (“Risk management — Principles and guidelines”) will be a useful reference (but not mandated)
What should I do? (continued)
ریسکها و فرصتهای بهبود شناسایی شده در سازمان را آنالیز و اولویتبندی کنید و آنها را به دو دسته کلی تقسیم کنید:
what is acceptable?
what is unacceptable?
طرحریزی لازم برای مقابله با ریسک را تهیه کنید:
how can I avoid or eliminate the risk?
how can I mitigate the risk?
طرح تهیه شده را به اجرا درآورید
در مراحلی مناسب از اجرا، اثربخشی طرح را بسنجید
از تجارب بدست آمده استفاده کنید و بهبود مداوم دهید.
4) محتوای (بافت) سازمان ISO14001:2015
23
محیط سازمان = محیط کسب و کار
ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی و شرایطی که بر رویکرد سازمان، محصولات، خدمات، سرمایه گذاری ها و ذینفعان تاثیر گذار می باشد
نکته 1: مفهوم محیط سازمان به طور یکسان برای سازمان غیر انتفاعی یا خدمات عمومی و آنهایی که بدنبال سود هستند کاربرد دارد
نکته 2: در زبان انگلیسی این مفهوم اغلب توسط عبارت دیگری مانند محیط کسب و کار، محیط سازمانی یا اکوسیستم سازمان اطلاق می شود.
تعریف محیط سازمان بر اساس ISO9000:2015
Context of the Organization = Business Environment
Context چیست ؟
Context، در معنی عام به مجموعه عواملی گفته میشود که بر موضوع تحت بررسی تاثیر گذار هستند. شاید بهترین تعریف را دیکشنری به ما ارائه کرده است:
شرایط و موقعیتهایی (اوضاعی) که با یک رویداد مرتبط هستند.
Context
در واقع همان بافت و شالوده سازمان است
4-1) درک سازمان و محیط(بافت) آن
سازمان باید ملاحظات درون و برون سازمانی را که مرتبط با اهداف و جهت گیری استراتژیک آن هستند و توانایی سازمان برای دستیابی به نتیجه (های) مورد انتظار از سیستم زیست محیطی را تحت تاثیر قرار میدهند، تعیین نماید.
سازمان باید اطلاعات مربوط به این مسائل خارجی و داخلی را مورد پایش و بازنگری قرار دهد.
یادآوری1 : این ملاحظات ممکن است شامل در نظر گرفتن عوامل یا شرایط مثبت یا منفی باشند.
یادآوری 2 : شناخت محیط خارجی را می توان با بررسی ملاحظات ناشی از محیط های قانونی، فناوری، رقابتی، تجاری، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تسهیل نمود، خواه بینالمللی، ملی منطقهای یا محلی باشند.
یادآوری 3 : شناخت محیط داخلی را میتوان با بررسی ملاحظاتی از قبیل ارزش ها، فرهنگ، دانش و عملکرد سازمان تسهیل نمود.
توضیحات تکمیلی
در رابطه با درک سازمان و محیط (بافت)آن
پس از تعیین رسالت شرکت و قبل از هدف گذاری، لازم است نقاط قوت و ضعف محیط درونی و نیز فرصت ها و تهدیدهای محیط خارجی مورد ارزیابی قرار گیرند.
اهداف خاصی در این مرحله می توانند شکل بگیرند و استراتژی ها می توانند برای تحقق این اهداف ایجاد شوند:
شناخت محیط درون سازمان یا شناسائی نقاط ضعف و قوت.
شناخت محیط خارج سازمان یا شناسایی فرصت ها و تهدیدها.
ارزیابی محیطی
قبل از اینکه یک سازمان بتواند مرحله تدوین استراتژی را آغاز کند، باید محیط بیرونی خود را بررسی و پویش کند، تا بتواند فرصت ها و تهدیدهای بالقوه را کشف کند
در واقع هدف از بررسی محیط این است که از فرصت هایی که می توان از آنها بهره برداری کرد و تهدیداتی که می توان از آنها احتراز نمود یک فهرست نهایی تهیه کرد.
باید توجه داشت که تهدید یا فرصت بودن یک عامل برای سازمان تا حدی به نوع تفسیر مدیران سازمان از آن عامل بستگی دارد؛ به گونه ای که برخی مدیران ممکن است یک عامل خارجی را تهدید حساب کنند،درحالیکه مدیران دیگری همان عامل را فرصت قلمداد نمایند.
بررسی محیط خارجی
محیط اقتصادی
عوامل اجتماعی، فرهنگی و شرایط محیطی
عوامل سیاسی ، قانونی و حاکمیتی
عوامل تکنولوژیکی
عوامل رقابتی و بازار
Political Economical Social Technological Environmental Legal
عوامل محیط خارجی
محیط مجموعه ای از عوامل خارجی سازمان می باشد که غالبا خارج از کنترل سازمان بوده و بر انتخاب جهت گیری ،فعالیتها ، ساختار و فرایند های درونی تاثیر می گذارد. این عوامل را می توان به دو زیر گروه مرتبط به هم تقسیم کرد:
عوامل محیط دوردست
عوامل محیط عملیاتی
نیروهای محیط دور دست را می توان به چهار گروه طبقه بندی نمود:
نیروهای اقتصادی
نیروهای اجتماعی- فرهنگی
نیروهای سیاسی- قانونی و دولتی
نیروهای تکنولوژیکی و فن آوری
الگوی تحلیل محیط خارجی
الگوی تحلیل محیط خارجی
نیروهای اقتصادی
نیروهای اجتماعی- فرهنگی
نیروهای سیاسی- قانونی و دولتی
نیروهای تکنولوژیکی و فن آوری
شرکت های رقیب
عرضه کنندگان مواد اولیه
توزیع کنندگان
بستانکاران
مشتریان
کارکنان
جوامع
مدیران
سهامداران
اتحادیه های کارگری
دولت
شوراهای تجاری
گروه های ذی نفع
محصولات
خدمات
بازارها
محیط طبیعی
فرصت ها و تهدیدها
4-2) شناخت نیازها و انتظارات طرف های ذینفع
به سبب تاثیر یا تاثیر بالقوه طرف های ذینفع بر توانایی سازمان در ارائه پیوسته محصولات و خدماتی که نیازهای مشتری و الزامات قانونی و مقررات قابل کاربرد را برآورده می کنند، سازمان باید موارد زیر را تعیین نماید:
الف) طرف های ذی نفع مرتبط با سیستم مدیریت زیست محیطی،،
ب) الزامات این طرف های ذینفع که مرتبط با سیستم مدیریت زیست محیطی، می باشند.
کدام یک از این الزامات و انتظارات جزو تعهدات اجباری و قانونی می باشد.ISO14001:2015
سازمان باید اطلاعات مربوط به این طرف های علاقه مند و همچنین الزامات مربوط به آنان را مورد پایش و بازبینی قرار دهد.
35
شخص یا سازمانی که می تواند بر یک تصمیم یا فعالیت تاثیر بگذارد یا از آن تاثیر بپذیرد یا خود را متاثر بپندارد
مثال: مشتریان، مالکین، کارکنان سازمان، تامین کننده گان، بانکداران، اتحادیه و شرکا یا جامعه که می تواند شامل رقبا یا گروه های مخالف باشند
تعریف طرف های ذینفع بر اساس ISO9000:2015
36
جدول شماره 1- نمونه ای از طرف های ذی نفع و نیازها و انتظارهای آنها
طرف های ذینفع ISO9004:2009
4-3)تعیین دامنه کاربرد سیستم مدیریت زیست محیطی
سازمان باید مرزها و قابلیت کاربرد سیستم مدیریت زیست محیطی را برای ایجاددامنه کاربرد خود تعیین کند.
هنگام تعیین این دامنه کاربرد, سازمان باید موارد زیر را در نظر بگیرد:
ملاحظات خارجی و داخلی اشاره شده در بند 1.4
الزامات , وتعهدات قانونی طرف های ذینفع مربوطه اشاره شده در بند 2.4
مرزهای فیزیکی، عملکردها و واحدهای سازمانی
فعالیت ها، محصولات و خدمات
توانایی و اختیارات سازمان در کنترل و تاثیرپذیری
4-3)تعیین دامنه کاربرد سیستم مدیریت زیست محیطی
سازمان باید تمام الزامات این استاندارد بین المللی را اجرا نماید اگر آنها در دامنه کاربرد تعیین شده در سیستم مدیریت محیط زیست سازمان قابل اجرا باشند.
دامنه کاربرد باید در دسترس باشد و به عنوان اطلاعات مدون برای بیان موارد زیر نگهداری شود:
محصولات و خدمات تحت پوشش سیستم مدیریت؛
دلایل توجیهی برای هر موردی که یکی از الزامات این استاندارد بین المللی را نتوان بکار برد
4-4)سیستم مدیریت زیست محیطیISO14001:2015
در راستای دستیابی به نتایج در نظر گرفته شده از قبیل افزایش عملکرد زیست محیطی، سازمان باید یک سیستم مدیریت زیست محیطی شامل فرایندهای مورد نیاز و تعاملات آنها را مطابق با الزامات این استاندارد بین المللی ایجاد، اجرا و نگهداری کند و بطور مستمر بهبود بخشد.
سازمان باید دانش بدست آمده (در بند 4.1 و 4.2) را در ایجاد و نگهداری سیستم مدیریت زیست محیطی در نظر بگیرد.
5) راهبریISO14001:2015
5-1) راهبری و تعهد 5-1-1 کلیات
مدیریت ارشد باید راهبری و تعهد را در رابطه با سیستم مدیریت زیست محیطی
از طریق موارد زیر نشان دهد:
5-1) راهبری و تعهد 5-1-1 کلیات
الف) پاسخ گویی در قبال اثر بخشی سیستم مدیریت زیست محیطی
ب) حصول اطمینان از اینکه خط مشی زیست محیطی و اهداف زیست محیطی برای سیستم مدیریت محیط زیست ایجاد شده اند و با جهت گیری استراتژیک و بافت سازمان سازگارند.
ج) حصول اطمینان از یکپارچگی الزامات سیستم مدیریت زیست محیطی با فرایندهای کسب و کار سازمان
د) ترویج استفاده از رویکرد فرایندی و تفکر مبتنی بر ریسک
ه) حصول اطمینان از اینکه منابع مورد نیاز برای سیستم مدیریت زیست محیطی در دسترس هستند.
5-1) راهبری و تعهد 5-1-1 کلیات
و) انتقال اهمیت اثربخشی مدیریت زیست محیطی و انطباق با الزامات سیستم مدیریت زیست محیطی
ز) حصول اطمینان از اینکه سیستم مدیریت زیست محیطی به نتایج در نظر گرفته شده دست می یابد.
ح) بکارگیری, هدایت و پشتیبانی از افراد به منظور کمک به اثربخشی سیستم مدیریت زیست محیطی
ط) ترویج بهبود
ی) پشتیبانی از سایر نقش های مدیریتی در اثبات تاثیر رهبری در حوزه مسئولیت آنها.
یادآوری :
در این استاندارد بین المللی اشاره به "کسب و کار" را می توان به طور گسترده به معنی فعالیت هایی تفسیر کرد که برای اهداف وجودی سازمان اصل به شمار می آیند ؛ خواه سازمان دولتی و یا خصوصی، انتفاعی و یا غیر انتفاعی باشد.
5-2) خط مشی
5-2-1) توسعه خط مشی محیط زیست
مدیریت ارشد باید یک خط مشی زیست محیطی را ایجاد، اجرا و نگهداری نماید که:
برای مقاصد و محتوای سازمان مناسب باشد و جهت گیری استراتژیک سازمان را نیز پشتیبانی کند.
برای مقاصد و محتوای سازمان از جمله ماهیت، اندازه و پیامدهای زیست محیطی فعالیت ها، محصولات و خدمات سازمان مناسب باشد
چارچوبی را برای اسـتقرار و بازنـگری اهداف زیست محیطی فرآهم آورد،
دربرگیرنده تعهد نسبت به تامین الزامات باشد
شامل تعهد برای بهبود مداوم سیستم مدیریت کیفیت باشد،
شامل تعهد به حفاظت از محیط زیست، از جمله پیشگیری از آلودگی و دیگر تعهدات خاص مرتبط با محتوای(موقعیت) سازمان
دربرگیرنده تعهد نسبت به اجرای الزامات باشد
دربرگیرنده تعهد نسبت به بهبود مستمر اثربخشی سیستم مدیریت زیست محیطی جهت افزایش عملکرد زیست محیطی باشد،
5-2-2) اطلاع رسانی خط مشی زیست محیطی
خط مشی کیفیت باید:
در قالب اطلاعات مستند شده در دسترس باشدو برقرار نگه داشته شود؛
در درون سازمان، انتقال، درک و به کار گرفته شده باشد.
در دسترس طرف های ذی نفع مربوطه قرار گیرد
مدیریت ارشد باید اطمینان حاصل نماید که مسئولیت ها و اختیارات برای وظایف مربوطه در درون سازمان تعیین ، ابلاغ و تفهیم شده اند.
5-3) وظایف، مسئولیت ها و اختیارات سازمانی
مدیریت ارشد باید برای موارد ذیل مسئولیت ها و اختیاراتی تخصیص نماید:
حصول اطمینان از اینکه سیستم مدیریت زیست محیطی با الزامات این استاندارد بین المللی انطباق دارد
حصول اطمینان از اینکه فرآیندها در حال ارائه خروجی های مورد نظرشان هستند
گزارش در مورد عملکرد سیستم مدیریت و فرصت های بهبود (به ویژه برای مدیریت ارشد)
(بند 1.10)
حصول اطمینان از ترویج تمرکز بر مشتری در سراسر سازمان
گزارش در مورد عملکرد سیستم مدیریت زیست محیطی از جمله عملکرد زیست محیطی به مدیریت ارشد
5-3) وظایف، مسئولیت ها و اختیارات سازمانی
مقدمه تعریف ریسک؛ اثر عدم اطمینان در دستیابی به انتظارات و اهداف
ISO 31000
ISO 31000 ریسک را اینگونه تعریف میکند
انحراف از موضوع طرحریزی شده – چه به شکل مثبت و چه به شکل منفی
نقص اطلاعات مرتبط با یک رویداد و اتفاق و ندانستن شدت اثر و یا احتمال بُروز آن
اهداف میتوانند وجوه مختلفی داشته باشند. مانند مالی، ایمنی، محیطی زیستی، پروژه، آموزش و ….که میتوانند در سطوح مختلف نظیر سطح استراتژیک، عملیاتی و یا پروژه باشند.
“The effect of uncertainty on objectives”
ریسک چیست ؟
فرایند مدیریت ریسک، چیزی که در هر تصمیمگیری به کمک مدیران میآید
یک سئوال بسیار مهم
چرا با وجود آشنایی بسیاری از سازمانها با ساختار مدیریت ریسک، سازمان نمیتواند از آنها دور بماند ؟
6) طرح ریزیISO14001:2015
سازمان باید فرآیندهای مورد نیاز برای انطباق با الزامات بندهای 1.1.6تا 4.1.6ایجاد، اجرا و نگهداری نماید.
هنگام برنامه ریزی برای سیستم مدیریت زیست محیطی، سازمان باید موارد ذیل را در نظر بگیرد:
مسائل اشاره شده در بند 1.4
الزامات اشاره شده در بند 2.4
دامنه کاربرد سیستم مدیریت زیست محیطی
6-1-1) کلیات
سازمان باید ریسک ها و فرصت های مرتبط با
جنبه های زیست محیطی (بند 2.1.6)،
الزامات قانونی (بند3.1.6) و
سایر موارد و الزامات که در بندهای 1.4 و 2.4 شناسایی شده اند
را برای آدرس دهی به موارد ذیل شناسایی کند.
تضمین اینکه سیستم مدیریت زیست محیطی می تواند به اهداف از قبل تعیین شده خود دست یابد
جلوگیری یا کاهش عوارض ناخواسته
دستیابی به بهبود مستمر
6-1-1) کلیات
در چارچوب دامنه کاربرد سیستم مدیریت زیست محیطی، سازمان باید شرایط اضطراری بالقوه را – از جمله آنهایی که می تواند یک پیامد زیست محیطی داشته باشند- را تعیین نماید.
سازمان باید موارد ذیل را به صورت اطلاعات مدون شده نگهداری نماید:
ریسک ها و فرصت ها
فرآیندهای مورد نیاز مرتبط با بندها 1.1.6 تا 4.1.6 در حد نیاز برای اطمینان از اینکه آنها همانگونه که برنامه ریزی شده اند اجرا نیز شده اند.
6-1-1) کلیات
6-1-2) جنبه های زیست محیطی
در چارچوب دامنه کاربرد سیستم مدیریت زیست محیطی و با در نظر گرفتن منظر چرخه عمر، سازمان باید:
آنهایی که می تواند کنترل کند و یا بر آنها تاثیر گذارد
6-1-2) جنبه های زیست محیطی
هنگام تعیین جنبه های زیست محیطی، سازمان باید به موارد ذیل توجه کند:
تغییرات از جمله توسعه های جدید و یا برنامه ریزی شده، فعالیت های جدید یا اصلاح شده، محصولات و خدمات
شرایط غیر طبیعی و موقعیت های اضطراری قابل پیش بینی منطقی
6-1-2) جنبه های زیست محیطی
برای ارزیابی جنبه های زیست محیطی بارز، باید از معیارهایی استفاده شود.
سازمان باید جنبه های زیست محیطی بارز را در سطوح و توابع مختلف سازمان تا جایی که مناسب باشد ابلاغ نماید.
سازمان باید موارد ذیل را به صورت اطلاعات مدون شده نگهداری نماید:
جنبه ها و پیامدهای زیست محیطی
معیارهای تعیین جنبه های زیست محیطی بارز
جنبه های زیست محیطی بارز
نکته: جنبه های بارز محیط زیست می تواند نتایج ریسک های حاصل از پیامدهای نامطلوب محیط زیست (تهدیدها) یا پیامدهای مطلوب محیط زیست (فرصت) باشد
6-1-2) جنبه های زیست محیطی
سازمان باید:
الزامات مرتبط با جنبه های زیست محیطی خود را شناسایی و به دست آورد.
چگونگی به کار بردن این الزامات را در سازمان تعیین نماید.
این الزامات در ایجاد، استقرار، نگهداری و بهبود مستمر سیستم مدیریت زیست محیطی خود به بکار بگیرد
6-1-3) انطباق با الزامات
سازمان باید الزامات خود را به صورت اطلاعات مدون شده نگهداری نماید.
مثالهایی از الزامات قانونی زیست محیطی و ایمنی وبهداشت:
6-1-3) انطباق با الزامات
سازمان باید برای موارد ذیل برنامه ریزی کند:
توجه برای آدرس دهی به:
جنبه های زیست محیطی بارز
الزامات
ریسک ها و فرصت های شناسایی شده در بند 1.1.6
چگونگی
یکپارچگی و اجرای اقدامات برای فرآیندهای سیستم مدیریت زیست محیطی (بند 2.6، بند7، بند8 و بند 1.9) یا سایر فرآیند های کسب و کار
ارزیابی اثربخشی این اقدامات (بند 1.9)
6-1-4) طرح ریزی اقدام
6-2) اهداف زیست محیطی و برنامه ریزی جهت دستیابی
سازمان باید اهداف زیست محیطی را برای توابع مربوطه، سطوح و فرآیند های مورد نیاز سیستم مدیریت زیست محیطی با توجه به جنبه های زیست محیط بارز و الزامات قانونی مرتبط و توجه به ریسک ها و فرصت ها ایجاد نماید.
اهداف زیست محیطی باید:
سازگار با خط مشی زیست محیطی باشند.
قابل اندازه گیری (درصورت کاربرد)
6-2) اهداف کیفی و برنامه ریزی جهت دستیابی
پایش شود
ابلاغ شود
به روز آوری شود
سازمان باید اطلاعات مدون شده مرتبط با اهداف زیست محیطی را نگهداری کند.
6-2) اهداف زیست محیطی و برنامه ریزی جهت دستیابی
زمان برنامه ریزی جهت دستیابی به اهداف زیست محیطی، سازمان می بایست موارد ذیل را تخمین زند:
چه چیزی باید انجام شود
چه منابعی مورد نیاز است
چه کسی مسئول است
چه زمانی کامل خواهد شد
چگونه نتایج ارزیابی خواهد شد، شامل شاخص هایی برای پایش پیشرفت میزان دستیابی به اهداف قابل اندازه گیری زیست محیطی (بند 1.1.9)
6-2) اهداف زیست محیطی و برنامه ریزی جهت دستیابی
سازمان باید چگونگی یکپارچه شدن اهدف با فرآیندهای کسب و کار سازمان جهت دستیابی به اهداف زیست محیطی را در نظر بگیرد.
7) پشتیبانی
7-1 ) منابع
سازمان باید منابع لازم را جهت ایجاد, اجرا, نگهداری و بهبود مداوم سیستم مدیریت زیست محیطی تعیین و فراهم نماید.
سازمان باید موارد زیر را در نظر بگیرد:
قابلیتها و محدودیتهای منابع داخلی موجود
چه نیازهایی باید از تامین کنندگان برون سازمانی فراهم شود.
7-2) صلاحیت
سازمان باید :
الف) صلاحیت لازم فرد (افرادی) را که تحت کنترل سازمان کار می کنند وکارشان بر عملکرد و اثر بخشی سیستم مدیریت زیست محیطی موثر است تعیین نماید.
ب) اطمینان حاصل کند این افراد از نظر تحصیلات, آموزش و یا تجربه مناسب ،صلاحیت دارند.
ج) نیازسنجی های آموزشی مرتبط با جنبه های زیست محیطی و سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان را تعیین نماید.ISO14001:2015
ج) در صورت کاربرد جهت بدست آوردن شایستگی لازم و ارزیابی اثر بخشی اقدامات انجام شده اقدام کند.
د) اطلاعات مدون مناسب را به عنوان شواهد صلاحیت حفظ کند.
7-2) صلاحیت
یادآوری :
اقدامات کاربردی می تواند به عنوان مثال شامل ارائه آموزش، مربیگری، یا انتصاب مجدد کارکنان فعلی یا به کار گماردن یا عقد قرار داد با افراد شایسته باشد.
7-3) آگاهی
سازمان باید اطمینان حاصل نماید افرادی که تحت کنترل سازمان کار می کنند آگاه هستند از:
خط مشی زیست محیطی
اهداف کیفیتی مرتبط
مشارکت آنها در اثر بخشی سیستم مدیریت زیست محیطی، از جمله مزایای عملکرد زیست محیطی بهبود یافته
جنبه های زیست محیطی بارز و پیامده های زیست محیطی بالقوه و بالفعل
مرتبط با کارشان
پیامد عدم انطباق با الزامات سیستم مدیریت زیست محیطی از قبیل
عدم انجام الزامات متعهد شده سازمان
7-4) ارتباطات
سازمان باید ارتباطات درون و برون سازمانی مرتبط با سیستم مدیریت زیست محیطی را تعیین نماید از جمله:
درباره چه چیزی ارتباط برقرار کند
چه زمانی ارتباط برقرار کند
با چه کسی ارتباط برقرار کند
چگونه ارتباط برقرار کند
7-4ارتباطات 7-4-1 کلیات ISO14001:2015
زمان ایجاد فرآیندهای ارتباطی، سازمان باید:
الزامات قانونی متعهد شده خود را در نظر بگیرد
حصول اطمینان یابد که اطلاعات زیست محیطی رد و بدل شده در فرآیندهای ارتباطی با اطلاعات ایجاد شده در داخل سیستم مدیریت زیست محیطی سازگار بوده و قابل اعتماد هستند
سازمان باید نسبت به ارتباطات مرتبط با سیستم مدیریت زیست محیطی خود پاسخگو باشد.
سازمان باید، اطلاعات مدون مناسب را به عنوان شواهد ارتباطات خود حفظ کند
سازمان باید:
به صورت داخلی و تا آنجا که مناسب باشد، اطلاعات مرتبط با سیستم مدیریت زیست محیطی را در سطوح و توابع مختلف سازمان از جمله تغییرات زیست محیطی را اطلاع رسانی کند
حصول اطمینان یابد که فرآیندهای ارتباطی افرادی که تحت کنترل سازمان کار می کنند برای مشارکت در بهبود مستمر توانا می سازد..
سازمان باید تاجایی که بر اساس الزامات قانونی نیاز دارد، اطلاعات مرتبط با سیستم مدیریت زیست محیطی خود را از طریق فرآیندهای ارتباطی ایجاد شده اطلاع رسانی برون سازمانی کند.
7-5) اطلاعات مدون
سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان باید شامل موارد زیر باشد:
اطلاعات مدون مورد نیاز این استاندارد بین المللی
اطلاعات مدون تعیین شده توسط سازمان که برای اثر بخشی سیستم مدیریت زیست محیطی
لازم شمرده می شود.
7-5) اطلاعات مدون
یادآوری :
میزان اطلاعات مدون برای یک سیستم مدیریت زیست محیطی می تواند از سازمانی به سازمان دیگر به دلایل زیر متفاوت باشد:
اندازه سازمان و نوع فعالیت ها، فرایندها، محصولات و خدمات آن
پیچدگی فرایندها و تعاملات آن ها
صلاحیت کارکنان
نیاز به اثبات برآورده سازی التزامات به انطباق (الزامات قانونی)
توجه مهم!
اطلاعات مدون
79
اطلاعات مدون
80
7-5-2) ایجاد و به روز رسانی
هنگام ایجاد وبه روز رسانی اطلاعات مدون، سازمان باید از مناسب بودن موارد زیر اطمینان حاصل نماید:
شناسایی و توصیف (به عنوان مثال عنوان، تاریخ، نویسنده، یا شماره مرجع)
قالب (به عنوان مثال زبان، نسخه نرم افزار، تصاویر) و رسانه (مثلا کاغذی، الکترونیک)
باز نگری و تصویب برای تناسب و کفایت آن.
7-5-3) کنترل اطلاعات مدون
7-5-3-1) اطلاعات مدون مورد نیاز سیستم مدیریت زیست محیطی و این استاندارد بین المللی باید کنترل شوند تا اطمینان حاصل شود که:
الف) شناسایی و توصیف (مانند عنوان، تاریخ، مولف، یا شماره مرجع)؛
ب) قالب (مانند زبان، نسخه نرم افزار، نمودار) و رسانه (مانند کاغذی ، الکترونیکی)
پ) بازنگری و تصویب از نظر تناسب و کفایت آن.
7-5-3) کنترل اطلاعات مدون
7-5-3-2) در صورت کاربرد برای کنترل اطلاعات مدون سازمان باید فعالیت های زیر را انجام دهد:
توزیع، دسترسی، بازیابی و استفاده
ذخیره سازی و حفظ، از جمله حفظ خوانایی
کنترل تغییرات (به عنوان مثال کنترل ویرایش)
نگهداری و امحا
7-5-3) کنترل اطلاعات مدون
اطلاعات مدون با منشاء خارجی که توسط سازمان برای طرح ریزی و عملکرد سیستم مدیریت زیست محیطی لازم تعیین شده اند باید به گونه ای مناسب شناسایی وکنترل شود.
اطلاعات مدون که به عنوان شواهد انطباق می شوند باید از تغییرات ناخواسته محافظت گردند.
یادآوری :
دسترسی میتواند به مفهوم تصمیم گیری برای مجاز بودن روُیت صرف اطلاعات مدون یا اجازه و اختیار برای روُیت و تغییر اطلاعات مدون باشد.
8-عملیات ISO14001:2015
3.3.3 چرخه عمر (Life Cycle)
فازهای پشت سر هم و بهم وابسته در یک سیستم تولید از دریافت یا تولید مواد اولیه ,منابع فسیلی تا انهدام نهایی
نکته : چرخه عمر شامل فعالیت ها، محصولات، خدمات و هر پروسه ای از کالا و خدمات و همچنین پایان عمر محصولات و تحویل خدمات را در بر می گیرد
بعنوان مثال؛ طراحی، ساخت، حمل ونقل، بسته بندی و مصرف کننده نهایی و انهدام را شامل می شود
تعاریف و واژگان بر اساس استاندارد ISO14001:2015 /Clause 3
Life Cycle Assessment
سازمان باید فرآیندهای مورد نیاز برای انطباق با الزامات سیستم مدیریت زیست محیطی و برای اجرای اقدامات تعیین شده در بند 6-1 و 6-2 را از طریق ذیل ایجاد، مستقر، کنترل و نگهداری نماید:
الف) ایجاد معیارهای عملیاتی برای فرآیندها
ب) اجرای کنترل فرآیندها مطابق با معیارهای عملیاتی
یادآوری: کنترل ها می تواند شامل کنترل های مهندسی و روش های اجرایی باشد. کنترلها میتواند به شکل سلسله مراتبی پیاده سازی شود (به عنوان مثال حذف ، جایگزینی ، اداری) و میتواند به شکل مجزا و تلفیقی به کار برده شود.
8-1 برنامه ریزی و کنترل عملیات
هر جا که نیاز باشد، سازمان باید:
تغییرات برنامه ریزی شده را کنترل کند و
پیامد تغییرات ناخواسته را بازنگری نماید و
جهت کاهش اثرات نامطلوب(عوارض جانبی) اقدام نماید
سازمان باید اطمینان یابد فرآیندهای برون سپاری شده تحت کنترل هستند یا سازمان در آنها نفوذ (دخالت) دارد.
نوع و گستره کنترل یا نفوذ (دخالت) که باید بر این فرآیندها اعمال شود باید در سیستم مدیریت زیست محیطی تعریف شود.
8-1 برنامه ریزی و کنترل عملیات
سازگار با منظر چرخه عمر (Perspective Life Cycle)، سازمان باید:
تا جایی که مناسب باشد، کنترل هایی را ایجاد کند جهت حصول اطمینان از اینکه به الزامات زیست محیطی در فرآیند طراحی و توسعه محصول (بادرنظرگرفتن هر یک از مراحل چرخه عمر) پرداخته شده است
تا جایی که مناسب باشد، الزامات زیست محیطی برای تهیه محصولات و خدمات را تعیین نماید.
الزامات زیست محیطی مرتبط خود را به فراهم آورنده های بیرونی از جمله پیمانکاران اطلاع رسانی کند.
8-1 برنامه ریزی و کنترل عملیات
به نیاز برای تامین اطلاعات در مورد موارد ذیل ملاحظه نماید:
پیامدهای زیست محیطی بارز مرتبط با حمل و نقل یا تحویل محصولات و خدماتش
استفاده محصولات و خدماتش،
تصفیه در پایان عمر محصولات و خدماتش،
دفع نهایی محصولات و خدماتش
سازمان باید اطلاعات مدون به اندازه ضروروی، برای اطمینان از اینکه فرآیندها همانطور که طرحریزی شده اند انجام می شوند را نگهداری نماید.
8-1 برنامه ریزی و کنترل عملیات
سازمان باید فرآیندهایی مورد نیاز برای آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری بالقوه که در بند 6-1-1 شناسایی نموده است، ایجاد، مستقر و نگهداری نماید.
سازمان باید :
از طریق طرح ریزی اقداماتی جهت جلوگیری یا کاهش پیامدهای زیست محیطی نامطلوب حاصل از شرایط اضطراری، خود را برای واکنش آماده نماید.
در قبال شرایط اضطراری بالفعل واکنش نشان دهد.
جهت جلوگیری یا کاهش پیامدهای وضعیت های اضطراری، اقداماتی که متناسب با اهمیت و بزرگی وضعیت اضطراری و پیامدهای زیست محیطی بالقوه آن باشد.
8-2 آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری
در صورت کاربرد، اقدامات طرحریزی شده را به صورت دوره ای تستکند.
به صورت دوره ای فرآیندها و اقدامات واکنشی طرحریزی شده را بازنگری و ویرایش کند مخصوصا بعد از رخداد وضعیت اضطراری یا تست آن (مانور)
تا جایی که مناسب باشد، اطلاعات و آموزش های مرتبط با آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری را به طرفهای ذینفع مرتبط از قبیل کارکنانی که تحت کنترل سازمان کار میکنند فراهم کند.
سازمان باید اطلاعات مدون به اندازه ضروری برای اطمینان از اینکه فرآیندها مطابق طرحریزی سازمان انجام می شود را نگهداری نماید.
8-2 آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری
9- ارزیابی عملکرد ISO14001:2015
95
عملکرد
نتایج قابل انداره گیری
نکته 1: عملکرد می تواند مرتبط با مشاهدات کمی و کیفی باشد
نکته 2: عملکرد می تواند مرتبط با مدیریت فعالیت ها، فرایندها، محصولات و خدمات باشد
شاخص های کلیدی عملکرد از شاخصهای عملکرد عملیاتی (OPIs) ، شاخص های عملکرد مدیریتی (MPIs) و شاخصهای عملکرد محیطی (EPIs) انتخاب می شوند .
9-1) پایش، اندازه گیری، تجزیه و تحلیل و ارزیابی 9-1-1)کلیات
سازمان باید موارد زیر را تعیین نماید:
چه چیز نیاز به پایش و اندازه گیری دارد
روش های پایش، اندازه گیری، تجزیه و تحلیل و ارزیابی، جهت تضمین نتایج معتبر
پایش و اندازه گیری باید تجزیه و تحلیل و ارزیابی شوند.
معیاری برای ارزیابی عمکرد زیست محیطی سازمان و شاخص های مرتبط ISO14001:2015
زمان(پریود) پایش و اندازه گیری
چه هنگامی نتایج پایش و اندازه گیری باید تجزیه و تحلیل و ارزیابی شوند.
سازمان باید اطمینان حاصل کند تجهیزات پایش و اندازه گیری که به کار برده و نگهداری شده اند کالیبره یا تصدیق شده اند. ISO14001:2015
سازمان باید اطلاعات مرتبط با عملکرد زیست محیطی خود را به صورت داخلی و خارجی اطلاع رسانی کند متناسب با آنچه در فرآیندهای ارتباطی خود شناسایی نموده که مطابق با نیازهای التزامات به انطباق نیز باشد. ISO14001:2015
سازمان باید عملکرد و اثربخشی سیستم مدیریت زیست محیطی را ارزیابی کند.
سازمان باید اطلاعات مدون مناسب را به عنوان شواهد نتایج حفظ نماید.
سازمان باید فرآیندهای مورد نیاز جهت ارزیابی برآورده سازی التزامات قانونی خود، ایجاد، مستقر و نگهداری نماید.
سازمان باید :
دوره ارزیابی انطباق را تعیین نماید
ارزیابی انطباق و اقدامات مرتبط با آن را انجام دهد
دانش و فهم وضعیت انطباق خود را نگهداری نماید
سازمان باید نتایج ارزیابی انطباق را به عنوان اطلاعات مدون حفظ نماید.
9-1-2) ارزیابی انطباق ISO14001:2015
9-2) ممیزی داخلی
9-2-1) کلیات
سازمان باید ممیزی های داخلی را در فواصل برنامه ریزی شده انجام دهد جهت تامین اطلاعات در مورد اینکه آیا سیستم مدیریت:
با موارد زیر انطباق دارد:
– الزامات خود سازمان جهت سیستم مدیریت زیست محیطی آن
– الزامات این استاندارد بین المللی
به گونه ای موثر اجرا و نگهداری شده است.
9-2) ممیزی داخلی
9-2-2) سازمان باید:
یک برنامه (برنامه های) ممیزی شامل تناوب، روش ها، مسولیت ها، برنامه ریزی الزامات و گزارش دهی برنامه ریزی، ایجاد، اجرا و نگهداری نماید که اهمیت زیست محیطی فرآیندهای که محل نگرانی سازمان هستند ، تغییرات موثر بر سازمان و نتایج ممیزی های قبلی را در نظر بگیرد.
معیار ممیزی و دامنه هر ممیزی را تعریف نماید.
9-2) ممیزی داخلی
ممیزین را انتخاب و ممیزی ها را جهت تضمین عینیت و بی طرفی فرایند ممیزی اداره نماید.
تضمین نماید گزارش نتایج ممیزی به مدیریت مربوطه ارائه می شود
اصلاحات و اقدام اصلاحی مناسب را بدون تاخیر بی مورد انجام دهد.
اطلاعات مدون را به عنوان شواهد اجرای برنامه ممیزی و نتایج ممیزی حفظ نماید.
یادآوری :
برای راهنمایی به استاندارد ISO 19011 مراجعه نمایید.
9-3) بازنگری مدیریت 9-3-1) کلیات
مدیریت ارشد باید سیستم مدیریت زیست محیطی سازمان را در فواصل برنامه ریزی شده جهت تضمین تداوم تناسب، کفایت و اثربخشی و هم ترازی آن با جهت گیری استراتژیک سازمان بازنگری نماید.
9-3) بازنگری مدیریت ISO14001:2015
بازنگری مدیریت باید با در نظر گرفتن موارد زیر طرح ریزی و اجرا شود:
وضعیت اقدامات بازنگری های مدیریت قبلی
گستره تحقق اهداف زیست محیطی سازمان
تغییرات در
مسائل داخلی و خارجی مرتبط با سیستم مدیریت زیست محیطی
نیازها و انتظارات طرف های ذینفع از جمله التزامات به انطباق
جنبه های بارز زیست محیطی
ریسک ها و فرصت ها
گستره تحقق اهداف زیست محیطی سازمان
اطلاعات در مورد عملکرد زیست محیطی، از جمله روند های
عدم انطباق ها و اقدام اصلاحی؛
نتایج پایش و اندازه گیری؛
برآورده سازی الزامات قانونی
نتایج ممیزی ها؛
کفایت منابع
ارتباطات مرتبط با ذینفعان از جمله شکایات
فرصت های بهبود
9-3) بازنگری مدیریت ISO14001:2015
خروجی های بازنگری مدیریت باید شامل موارد زیر باشد:
نتیجه گیری بر روی تداوم تناسب، کفایت و اثربخشی سیستم مدیریت زیست محیطی
تصمیماتی در خصوص فرصت های بهبود مستمر؛
تصمیماتی در خصوص نیاز به تغییرات سیستم مدیریت زیست محیطی از جمله منابع
اقدامات مورد نیاز هنگامی که اهداف زیست محیطی محقق نمی شوند
فرصت های بهبود یکپارچه سازی سیستم مدیریت زیست محیطی با سایر فرآیندهای کسب و کار (هر جا که نیاز است)
هر مفاهیمی (مستلزم بودن) مربوط به جهت گیری استراتژیک سازمان
سازمان باید اطلاعات مدون را به عنوان شواهد نتایج بازنگری مدیریت حفظ نماید.
9-3) بازنگری مدیریت ISO14001:2015
10. بهبود
10. بهبود 10-1 کلیات
سازمان باید فرصتهای بهبود (1.9، 2.9 و 3.9) را تعیین و اقدامات لازم را جهت برآوردن خروجی های از قبل تعیین شده سیستم مدیریت زیست محیطی را انجام دهد.
10-2) عدم انطباق و اقدام اصلاحی
10-2-1) به هنگام بروز عدم انطباق از جمله موارد ناشی از شکایات, سازمان باید:
الف) نسبت به عدم انطباق عکس العمل نشان دهد و در صورت کاربرد:
1. جهت کنترل و تصحیح آن اقدام نماید
2. به عواقب رسیدگی کند
ب) نیاز به اقدام جهت حذف علت (علل) عدم انطباق را به منظور اینکه آن انطباق در جای دیگر تکرار نشود و یا اتفاق نیفتد, از طریق موارد زیر ارزیابی نماید:
1. بازنگری و تجزیه و تحلیل عدم انطباق
2. تعیین دلایل عدم انطباق
3. تعیین اینکه آیا عدم انطباق های مشابه وجود دارند و یا ممکن است به طور بالقوه اتفاق بیفتد.
10-2) عدم انطباق و اقدام اصلاحی
ج) انجام هر اقدامی که نیاز باشد
د) بازنگری اثربخشی هر اقدام اصلاحی انجام شده
ه) به روز رسانی ریسک ها و فرصتهای تعیین شده در حین طرح ریزی در صورت نیاز
و) تغییر سیستم مدیریت زیست محیطی در صورت نیاز
اقدامات اصلاحی باید متناسب با اثرات عدم انطباق های پیش آمده باشند.
10-2) عدم انطباق و اقدام اصلاحی
10-2-2) سازمان باید اطلاعات مدون را به عنوان شواهدی برای موارد زیر حفظ نماید:
ماهیت عدم انطباق ها و اقدامات بعدی انجام شده
نتایج هرگونه اقدام اصلاحی
10-3) بهبود مداوم
سازمان باید تناسب, کفایت و اثربخشی سیستم مدیریت زیست محیطی را به طور مداوم بهبود بخشد.
10-3) بهبود مداوم
سازمان باید جهت تایید اینکه آیا نیازها و یا فرصت هایی که باید به عنوان بخشی از بهبود مداوم به آنها پرداخت وجود دارند یا خیر, نتایج تجزیه و تحلیل و ارزیابی و همچنین خروجی های بازنگری مدیریت را در نظر بگیرد.
به امید دیدار مجدد شما در سایر دوره های آموزشی
112