بسم الله الرحمن الرحیم
بسم الله الرحمن الرحیم
سونامی چیست وچگونه بوجود می آید؟
پدیده ای که ما آن را سونامی (سو- نا- می ) مینامیم یک سری اواج اقیانوسی با طول بسیار بزرگ است که در وهله نخست در اثر زمین لرزه هایی ایجاد میشود که در زیر با نزدیکی بستر اقیانوس رخ میدهند. فورانهای آتشفشانهای زیردریایی و زمین لغزشها هم میتوانند سونامی ایجاد کنند. در اقیانوسهای عمیق اواج سونامی با سرعت بیش از 800 کیلومتر دز ساعت ( 500 مایل در ساعت ) و ارتفاع موج چند ده سانتیمتر ( 1 فوت ) یا کمتر در اقیانوس منتشر میشوند. امواج سونامی به واسطه طول زیادشان از در بین قله های موج از دیگر اواج اقیانوسی مشخص میشوند که اغلب بیش از 100 کیلومتر ( 60 مایل) یا بیشتر هم میرسد و به واسطه زمان میان این قله ها که از 10 دقیقه تا 1 ساعت در تغییر است
هنگامی که سونامی به آبهای کم عمق ساحلی میرسد امواج کند و آهسته شده و آب میتواند به صورت دیواری به ارتفاع دهها متر ( 30 فوت) یا بیشتر تجمع یابد هنگامی که موج به سمت خشکی حرکت میکند در جایی که یک خلیج بندر یا مرداب نفوذ میکند این اثر تشدید میشود سونامی های بزرگی شناخته شده که ارتفاع آنها به بیش از 30 متر (100 فوت ) میرسد. حتی سونامی با ارتفاع 6-3 متر هم میتواند بسیار مخرب باشد و سبب صدمات و تلفات زیادی شود.
سونامی ها برای جان و مال ساکنین ساحل که در نزدیکی اقیانوس زندگی میکنند تهدیدی به شمار میروند . از سال 1990 بیش از 4000 نفر در اثر 10 سونامی مردند که بیش از 1000 نفر آنها در سونامی 1992 منطقه فلورس اندونزی و 2200 نفر در سونامی 1998 اپتایه گینه نو کشته شدند صدمات مالی آنها در ایالات متحده نزدیک 1 میلیون دلار بود اگر چه 80% سونامی ها در اقیانوس آرام رخ میدهند اما سونامی ها میتوانند خطوط ساحلی کشورهای نواحی دیگر در اقیانوس هند دریای مدیترانه منطقه کاربین و حتی اقیانوس اطلس را هم تهدید کنند .
گزارش زمین لرزه 26 دسامبر
2004 میلادی
خارج از ساحل سوماترا، اندونزی
به گزارش سازمان زمین شناسی آمریکا (USGS) در ساعت00 و 58 دقیقه و80/49 ثانیه ( به وقت جهانی) برابر با ساعت 4 و 28 دقیقه و 80/49 ثانیه ( به وقت ایران) زمین لرزه ای به بزرگای گشتاوری 9= Mwدر 255 کیلومتری جنوب، جنوب خاوری بانداآچه ایالت سوماترای اندونزی به وقوع پیوست. این زمین لرزه پنجمین زمین لرزه بزرگ جهان از سال 1900 میلادی تاکنون و بزرگترین زمین لرزه از سال 1964 میلادی(زمین لرزه آلاسکا) می باشد ( جدول 1). مختصات رو مرکز این زمین لرزه 24/3 درجه عرض شمالی و 82/95 درجه طول خاوری می باشد. عمق این زمین لرزه حدود 10 کیلومتر گزارش شده است. در اثر این زمین لرزه امواج سهمگین ( سونامی) در 8 کشور جنوب و جنوب خاوری آسیا بیش از 160 هزار نفر ( تا زمان تهیه این گزارش) را کشت و خسارات فراوانی به سواحل این کشورها واردآورد. تاکنون بیش از 130 پسلرزه به بزرگای 5/7-4/4=M در منطقه روی داده است ( شکل 1و2).
شکل (1): مرکز سطحی زمین لرزه 26/12/2004 خارج از سواحل سوماترا اندونزی و پسلرزه های آن (برگرفته از سایت اینترنتی www.iris.washington.edu
شکل(2):پسلرزه های زمین لرزه سوماترای شمالی اندونزی (برگرفته از سایت اینترنتیhttp
سونامی از ترکیب دو واژه ژاپنی (harbor= tsu) بندر و (nami=waves)موجها تشکیل شده است بنابراین به گویش ژاپنی موج بندر معنی می دهد. این پدیده در دریاهای آزاد یعنی اقیانوسها شکل می گیرد.علت تشکیل آن پائین و بالا رفتن کف اقیانوسها و تشکیل ستونی از آب بسمت بالا می باشد ، که ممکن است در نتیجه هر منشائی از جمله زمین لرزه های با سازوکار کانونی شیب لغز باشد. پیشتر این پدیده را (tidal waves) یعنی موجهای جزرومدی می گفتند درحالیکه فهمیده شدکه چنین نیست. سی چس ودریا لرزه (seaquake)ناشی از عبور موج زمین لرزه در آب است ، پدیده سونامی تنها در دریاهای آزاد و وسیع شکل می گیرد ونخست در عمق زیاد بطور مثال 5500متری اقیانوس در نتیجه یک زمین لرزه شیب لغز موجهائی با سرعت 835 کیلومتر بر ساعت(همانند سرعت جت) و با ارتفاع کم نسبت به سطح آب شکل می گیرد
و در این مثال در موقعیت عمق 900 متر سرعتش به 340 کیلومتردر ساعت تنزل میکند و در عمق 20 متری به 50 کیلومتردرساعت میرسد. بنابراین ابتدا موجهای با ارتفاع کم وطول موج زیاد شکل می گیرد و سپس بسوی ساحل، ارتفاع موج افزایش یافته و از طول موج آن کم می شود موجهای برخاسته با حجم و انرژی بسیار عظیمی از آب با سرعتی در حدود 50 کیلومتر در ساعت به بندرها و سواحل برخورد می کند. متاسفانه،برخی از اساتید چنین پدیده ای را به دریاهای بسته و حتی رودخانه ها،نسبت داده اند که آنرا اشتباه در بیان واژه بایدبگذاریم. در گزارشهای زمین لرزهای از ایران همانند زمین لرزه 1008 میلادی سایراف ، 1890 تاش-شاهرود میلادی و 1945 میلادی مکران که مربوط به سواحل خلیج فارس،دریای خزر و دریای عمان می باشد گزارشهای از پدید آمدن موجهائی در سطح دریا داده شده است که می توان آنها را به دریا لرزه نسبت داد
3-سی چس:
آثار زمین لرزه های بزرگ ، احتمال دارد هزاران کیلومتر دورتر از محل بروزشان احساس شوند. جنبش زمین ممکن است تولید سی چس نماید ، که فرایندی لرزشی با صدای موزون آب ، یا لجن است. این فرایند در سطح آبهای ساکن مانند استخرها ، برکه ها ، دریاچه ها ،مخزن سدها و حوضه های بسته مانند خلیج مکزیک آشکار می شود. برای مثال زمین لرزه 1964 میلادی آلاسکا موجهائی با ارتفاع 2 متر در ساحل تکزاس ایجاد نمود که یک قایق را درهم کوبید ،در حالیکه در دو محل یعنی تکزاس و لوئی زیانا ،موجهای بسیار کوچکی در استخرهای شنا مشاهده شده بود. سی چس بطور موردی وقتی که در مخزن های لایروبی نشده سدهای خاکی رخ دهد می تواند خطرناک باشد. این موجها با ضربه زدن بر روی دیواره های مخزن سد و ضعیف نمودن بنیه آنها ، بدینوسیله زندگی ساکنین پائین دست سد را به خطر می اندازند( برگرفته از کتاب در دست انتشار سایره زمین وزمین لرزه، ع.ا. اسلامی).
شکل (3): این نقشه زمان سایر سونامی را از محل تولید آن که هونولولو هاوائی در داخل اقیانوس کبیر بوده نشان می دهد (برگرفته از NOAA).
متاسفانه دانش بشری تنها برای حوضه اقیانوس کبیر دستگاههای هشدار دهنده تاسیس نموده است و این یکی از کم توجهی هائی است که حوضه اقیانوس هند را زیر پوشش دستگاههای اخطار دهنده قرار نداده است.
شکل(5):ساحل سری لانکا قبل از سونامی ( برگرفته از سایت اینترنتیhttp://digitalglobe.com)
شکل(6):ساحل سری لانکا هنگام ورود سونامی ( برگرفته از سایت اینترنتیhttp://digitalglobe.com)
شکل(7):ساحل سوماترای شمالی قبل و بعد از سونامی ( برگرفته از سایت اینترنتیhttp://news.yahoo.com
شکل(8):تصاویری از خرابیهای سونامی ( برگرفته از سایت اینترنتیhttp://news.yahoo.com
لرزه زمین ساخت منطقه این زمین لرزه کم عمق نوع تراستی ، خارج از ساحل غربی شمال سوماترا در فصل مشترک بین صفحه های تکتونیکی هند و برمه واقع شد. در این منطقه صفحه برمه تحت استرین عظیم صفحه های همگرای هند و استرالیا به سوی غرب و صفحه های سوندا و اوراسیا به سوی شرق قرار گرفته است. خارج از ساحل غربی شمال سوماترا ، صفحه هند در جهت شمال شرقی با آهنگی در حدود 5 سانتیمتر در سال نسبت به صفحه برمه در حال حرکت است. محل های ابتدائی پسلرزه های که در دنبال این زمین لرزه واقع شده نشان می دهد که بطور تقریبی 1000 کیلومتر از مرز صفحه در نتیجه زمین لرزه لغزیده است. پسلرزه ها بیشتر در طول مرز صفحه ای کم ژرفا بین سوماترای شمالی( تقریباً سه درجه عرض شمالی) تا نزدیک جزیره آندامان ( در حدود 14 درجه عرض شمالی) واقع شده است
شکل (9): سازوکار کانونی زمین لرزه 26/12/2004 خارج از ساحل سوماترا اندونزی ( برگرفته ازسایت اینترنتی
شکل (10): سازوکار کانونی زمین لرزه های گذشته منطقه سوماترا اندونزی ( برگرفته ازسایت اینترنتی www.emsc-csem.org).
قدرت فشار امواج سـونـامـی معـادل حدود یک پنجم قدرت فشـار هـوای نـاشـی از انفجار بمب اتمی
هیروشیما بوده است. به گزارش بخش خبر شبکه فن آوری اطلاعات ایران، از واحد مرکزی خبر، بررسی های پژوهـشگـران ژاپـنـی نشان میدهد که قدرت فشار امواج سونامی که در زمین لـرزه اخیر در منطقه جنوب شرقــی آسیـا, سـواحـل جنوبـی کشـور تـایلـنـدرا درنوردید معادل حدود یک پنجم قدرت فـشـار هوای ناشی از انـفجـارربمب اتمی بوده کـه آمریکا در جنـگ جهـانـی دوم بر روی شـهـر هیروشیما انداخته است. به گفته پژوهشگران دانشگاه آکـیتــا فشـار آبی که بر اثـر سـونـامـی سـواحــل کـائوراک در جنوب
تایلند را درنوردیده تا حداکثر 6تـن و 7 دهم در هر متر مربع بوده است. فشار هوای ناشی از انـفجــار بـمــب اتمـی در هیروشیما 35 تن در هر متر مربـع بـوده که معادل
حدود پنج برابر فشار سونامی است.
دانشمندان زمین شناس اخیرا اعلام کرده اند که طوفان هایی مانند «سونامی» در خلیج فارس نیز امکان وقوع دارند. به عقیده آنان این خطر باید در طرح های عمرانی و توسعه خطوط ساحلی و قبل از هر چیز در احداث ساختمان های مسکونی و هتل ها در مناطق ساحلی امارات مورد توجه قرار گیرد. این در حالی است که کارشناسان زمین شناسی کشورمان نیز وقوع پدیده سونامی در شمال و جنوب کشور را غیرممکن نمی دانند. به گفته رئیس گروه زمین شناسی زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، با توجه به این که ایران در کمربند زلزله خیز جهان قرار دارد، وقوع سونامی در دریای عمان و دریاچه خزر امری دور از ذهن نخواهد بود.
دکتر مرتضی طالبیان، رئیس گروه لرزه زمین ساخت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، در گفتگو با روزنامه «خراسان» در خصوص چگونگی بروز پدیده سونامی می گوید:
امواج سونامی در اثر برخورد صفحات (پلیت ها) پوسته اقیانوس ها ایجاد می شود به طوری که برخورد دو صفحه اقیانوسی با یکدیگر سبب جابجایی این دو صفحه شده به نحوی که یکی از این دو صفحه در زیر صفحه دیگر قرار می گیرد. بر اثر شکستگی و اختلاف سطح ایجاد شده در کف بستر اقیانوس، امواج عظیمی تولید می شود که دارای ارتفاع بسیار زیاد و انرژی عظیمی هستند. . .
. وی ادامه می دهد: در سفری که به ژاپن داشتم هنگام وقوع زمین لرزه در یکی از جزایر ژاپن شاهد بودم که به محض وقوع زمین لرزه کلیه شبکه های تلویزیونی به طور سیستماتیک قطع شد و نقشه ای بر روی صفحه تلویزیون ظاهر گردید که ضمن پخش صدای آژیر و نشان دادن علامت هشدار مشخص می کرد که تا چند دقیقه دیگر امواج سونامی به این سواحل می رسد و زمان دقیق برای تخلیه منطقه را نیز به مردم اعلام می کرد.
وی اظهار می دارد: تغییر سطح آب دریاچه به صورت تدریجی و یا پس از وقوع امواج سونامی اغلب باعث بروز خسارات مالی و جانی جبران ناپذیری می شود. زمین های اطراف ساحل اغلب به شکل ماسه ای هستند که پس از وقوع زمین لرزه پدیده ای با عنوان «روان گرایی» در این مناطق اتفاق می افتد و خاک حالت مایع پیدا می کند. در نتیجه سازه های روی این شن ها به راحتی واژگون می شوند. بنابراین انجام مطالعات لازم قبل از هرگونه ساخت و ساز و اجرای پروژه در این مناطق بسیار ضروری است
وی ادامه می دهد:
در واقع برای وقوع پدیده سونامی چند شرط مورد نیاز است :
یکی وجود زمین لرزه در مقیاس بزرگ
و دیگری آن که زمین لرزه در کف دریا اتفاق بیفتد
و شرط سوم حرکت گسل های کف دریا یا اقیانوس به شکل عمودی یا شاغولی است به طوری که بخشی از کف دریا بالا آمده و بتواند حجم زیادی از آب را جابجا کند وی تصریح می کند: امواج سونامی اصولا بین 50 سانتی متر تا 30 متر ارتفاع دارند و با سرعتی حدود 200 تا 700 کیلومتر در ساعت به طرف ساحل حرکت می کنند که برخورد این امواج به ساحل یا جزایر اطراف خسارات بسیار سنگینی را به بار می آورد.
وی می افزاید: جنوب ایران اصولا به دو بخش خلیج فارس و دریای عمان تقسیم می شود که در بخش دریای عمان ما پدیده فرورانش روبرو هستیم که طی آن یک پوسته اقیانوسی به زیر پوسته مکران (شامل ایران و پاکستان) رانده می شود و بنابراین بیشترین امکان برای آن که گسلی بزرگ زمین لرزه ای شدید را در این ناحیه ایجاد کند و در نتیجه آن با جابجایی آب کف دریا پدیده ای همانند سونامی در تمامی نقاط ساحل مکران اتفاق بیفتد وجود دارد.
وی می گوید: آثار تاریخی به جا مانده نشان می دهد که در منطقه مکران (شامل ایران و پاکستان) زلزله های بزرگی رخ داده است و طی آن بندری به نام صیراف تماما به زیر آب رفته است. این مکان هم اکنون جزو آثار باستانی در نزدیکی عسلویه است.
وی می افزاید: با این حال مطالعات نشان می دهد که امکان وقوع سونامی در دریای عمان به مراتب بیشتر از خلیج فارس است چون خلیج فارس به دلیل برخورداری از عمق کم بالقوه نمی تواند با چنین خطری مواجه باشد
به گفته دکتر طالبیان:
یکی از مناطقی که بیش از خلیج فارس در کشور ما از نظر بروز پدیده سونامی در معرض تهدید قرار دارد منطقه دریای خزر است که وجود گسل های بسیار بزرگ و عمق بسیار زیاد دریا احتمال وقوع گسل یا حرکت گسل ها در اثر وقوع زلزله و بروز سونامی را افزایش می دهد.
وی تاکید می کند: یکی از راهکارهای جلوگیری از بروز پدیده های مخربی مانند سونامی حفظ حریم دریاست. متاسفانه در سال های اخیر بالا آمدن سطح آب دریا در شمال کشور بسیاری از تاسیسات و ساختمان ها را به زیر آب برد در حالی که اگر حریم دریاها به عنوان اراضی ملی شناخته شوند و از تملک شخصی این مناطق جلوگیری گردد و جنگل ها و فضای سبز اطراف آنها قربانی ساخت و سازهای بشری نشود در این صورت احتمال وقوع حوادث زیانبار به حداقل خواهد رسید.
از سوی دیگر باید قبل از انجام هرگونه پروژه ای ابتدا مطالعات اولیه در مورد این مسئله که چه ناحیه ای می تواند امن تر باشد انجام شود در حالی که متاسفانه مطالعات زیست محیطی، لرزه نگاری و… در سال های اخیر در مناطق شمالی کشور بسیار کمرنگ انجام می شود
وی نصب سیستم های هشداردهنده در مناطق شمال و جنوب کشور را بسیار ضروری عنوان می کند و می افزاید: کشورهای اطراف اقیانوس آرام، مانند آمریکا و ژاپن از بهترین سیستم های هشداردهنده برخوردارند که این سیستم ها و دستگاه های لرزه نگار، امواج زمین لرزه را در دقایق اولیه زمان وقوع تشخیص و هشدار می دهند تا ساکنین منطقه قبل وقوع هر فاجعه ای آنجا را تخلیه کنند.
تهیّّه کننده:
سودا شیرخدایی
کلاس دوم تجربی 2