به نام خداوند جان و خرد
سواد رسانه ای
Media literacy
سواد چیست؟
مجموعه ای از مهارت ها، دانش ها و قدرت های لازم برای انجام و فهمیدن فعالیت ها و وظایف مشخص.
مثلا: سواد ریاضی: قدرت حل مسائل ریاضی
سواد مالی: توانایی مدیریت مالی و اقتصاد شخصی
سواد دیجیتال: استفاده هوشمندانه از فناوری دیجیتال
رسانه چیست؟
رسانه به هر وسیله ارتباطی گفته می شود که برای انتقال اطلاعات و ارتباط بین افراد یا گروه ها استفاده می شود.
مهم ترین رسانه ها عبارتند از:
– رسانه های تلویزیونی و رادیویی
– رسانه های چاپی: روزنامه ها، مجلات و کتاب ها
– رسانه های آنلاین: وبسایت ها، شبکه های اجتماعی
* رسانه ها در عصر حاضر صرفا ابزار نیستند و می توانند فضا، محیط و ساختار زندگی ما را تشکیل بدهند.
سواد رسانه ای چیست؟
تعریف اول:
مجموعه ای از مهارت ها، دانش ها و قدرت هایی که به فرد کمک می کند رسانه ها و تولیدات رسانه ای را به خوبی درک کند و از آن ها بهره برداری کند.
تعریف دوم:
توانایی دسترسی، تحلیل، ارزیابی، و خلق پیام در شکل های گوناگون (چاپی، صوتی، فیلم/ویدیویی، اینترنتی)، بر پایه درک آگاهانه از ماهیت رسانه های جمعی، فنونی که از سوی تولیدکنندگان رسانه مورد استفاده قرار می گیرد، و تاثیر این فنون بر فرد و جامعه.
تعریف سوم:
فهم و تحلیل تمام مفاهیم و مطالبی که از رسانه می گیریم؛ به طور خیلی ساده، سواد رسانه ای در حوزه اخبار یعنی ابتدا تفکر و تحلیل خبر و جستجو در مورد درستی و نادرستی خبر و سپس انتشار آن؛ و چنانچه نتوان در مورد منبع خبر مطمئن شد، از انتشار خبر خودداری کرد.
تاریخچه سواد رسانه ای
سواد رسانه ای با ایجاد و گسترش رسانه های سمعی و بصری(شنیداری و دیداری» به وجود آمد. در دهه های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ دپارتمان های دانشگاهی تحلیلِ فیلم در سراسر ایالات متحده و انگلستان، فیلم های روز را مورد تحلیل قرار دادند. برای اولین بار در سال ۱۹۲۹ گروه آموزشی لندن از معلمان خواست تا مهارت های خاص تحلیل و ارزش گذاری فیلم را به دانش آموزان بیاموزانند.
اما تاریخچه پیدایش اصطلاح سواد رسانه ای، به سال ۱۹۶۵ باز می گردد.
«مارشال مک لوهان» اولین بار این واژه را به کار برد و نوشت:
«زمانی که دهکده جهانی تحقق یابد، لازم است انسان ها به سواد جدیدی به نام سواد رسانه ای دست یابند».
در دهه 1980، آموزش سواد رسانه ای در مدارس و دانشگاه ها آغاز شد.
سواد رسانه ای، در کانادا به عنوان اولین کشور، به صورت رسمی از طرف نظام آموزش و پرورش پذیرفته و در برنامه های درسی مدارس گنجانده شد.
در دهه 1990، با ظهور اینترنت، سواد رسانه ای اهمیت بیشتر و ابعاد گسترده تر و پیچیده تری پیدا کرد.
وموضوع سواد رسانه ای در اینترنت نسبت به سایر رسانه ها بیشتر و سریع تر رشد کرده و اینترنت باعث پیدایش منبع جدید و فراوانی از اطلاعات شد که علاوه بر افزایش بار علمی افراد در زمینه های گوناگون، ارزیابی درستی یا نادرستی اطلاعات را دشوارتر کرد.
در دهه 2000، سواد رسانه ای به یک موضوع جهانی تبدیل شد. سازمان یونسکو در سال 2007 «بیانیه گرانوالد» را منتشر کرد که سواد رسانه ای را به عنوان یک مهارت ضروری برای زندگی در دنیای مدرن اعلام کرد.
در دهه 2010، با ظهور رسانه های اجتماعی، سواد رسانه ای به یک مهارت حیاتی تبدیل شد. این امر باعث شد که افراد در معرض حجم زیادی از اطلاعات قرار بگیرند و درک آنها دشوارتر شود.
هم اکنون در بسیاری از کشور ها مانند استرالیا، آمریکا، ژاپن نیز سواد رسانه به عنوان رشته ای مجزا و پر مخاطب تدریس می شود. کشور هایی مانند اتریش، سوئد، ایتالیا، یونان، سوئیس و دانمارک نیز در حال توسعه نظام آموزشی خود در این رشته کاربردی می باشند.
همچنین MediaSmarts یک سازمان غیرانتفاعی کانادایی است که بر برنامه های سواد رسانه ای و سواد دیجیتال متمرکز است.
به طور خاص، این سازمان از طریق منابع آموزشی و تجزیه و تحلیل محتوای انواع مختلف رسانه های جمعی، تفکر انتقادی را ترویج می کند.
سواد رسانه ای در ایران
در کشور ما از اواسط دهه هشتاد شمسی، سواد رسانه ای جای خود را در میان کتاب های دانشگاهی باز کرد و استادان ارتباطات و رسانه، مقالات متعددی را ترجمه و تالیف کردند.
یافته های کتاب آینه های جیبی در ایران نوشته علی طلوعی نشان می دهند میزان سواد رسانه ای عموم مردم در مقیاس ۰ تا ۲۰، کمتر از ۱۰ است و آموزش سواد رسانه ای در میان گروه های مختلف کشور دغدغه ای عمومی نیست. پایین بودن سواد رسانه ای والدین و زنان و بالا بودن سواد رسانه ای جوانان و افراد تحصیلکرده، از دیگر یافته های این پژوهش است که نویسنده به تشریح آن ها پرداخته است.
ضمنا طبق پژوهش های سال 94 نمره سواد رسانه ای کشور ۱۲ از ۱۰۰ بود که در حال حاضر بهتر شده است.
سه چالش اصلی در زمینه سواد رسانه ای در ایران:
کمبود منابع آموزشی
کمبود آگاهی در مورد اهمیت سواد رسانه ای
و عدم وجود برنامه ریزی و سیاست گذاری جامع
کمبود منابع آموزشی با تالیف و ترجمه امکان پذیر است. این فقر ادبیات را نهاد های آموزشی، مدنی و رسانه ای در ایران می توانند پر کنند. همچنین مطالعه آثار برجستهترین متفکران حوزه بینالمللی آموزشهای رسانهای و تجربیات سایر کشورها می تواند مفید باشد.
آموزش سواد رسانه ای به مجموعه ای از فعالیت ها و برنامه های آموزشی اشاره دارد که به فرد کمک می کند تا مهارت ها، دانش ها و قدرت های لازم برای استفاده انتقادی و موثر از رسانه ها را بیاموزد.
همچنین آموزش سواد رسانه ای، به افراد کمک می کند تا عاداتِ سوال و مهارت بیان را توسعه دهند.
آموزش سواد رسانه ای
آموزش سواد رسانه ای گاهی به عنوان روشی برای پرداختن به ابعاد منفی رسانه ها، از جمله دستکاری رسانه ها، اطلاعات غلط، کلیشه های جنسیتی و نژادی و نگرانی در مورد از بین رفتن حریم شخصی، حمله سایبری و شکارچیان اینترنت، مفهوم سازی می شود.
با ایجاد دانش در استفاده از رسانه و فناوری، آموزش سواد رسانه ای می تواند نوعی محافظت را فراهم کند.
راهکارهای آموزش سواد رسانه ای
1. آموزش سواد رسانه ای باید از سنین پایین آغاز شود. 2. آموزش سواد رسانه ای باید جامع باشد. 3. آموزش سواد رسانه ای باید کاربردی باشد. 4. آموزش سواد رسانه ای باید جذاب و آموزنده باشد. 5. آموزش سواد رسانه ای باید مداوم باشد.
منابع آموزش سواد رسانه ای
1)آموزش در مدارس: گنجاندن آموزش در درس ها، فعالیت ها و منابع آموزشی مناسب
2)آموزش به صورت خارج از مدارس: موسسات آموزشی، کارگاه ها و دوره های آموزشی
3)استفاده از منابع آموزشی: استفاده از کتب، مقالات، وب سایت ها، ویدئوها و منابع آموزشی آنلاین
4)انتقال تجربیات: تشویق افراد به به اشتراک گذاشتن تجربیات، نقدها و بحث های مرتبط با محتواهای رسانه ای به صورت رسمی (مانند بحث در کلاس درس) یا غیررسمی (مانند گفتگوهای دوستانه و اجتماعی)
مهارت های سواد رسانه ای
الف)افزایش آگاهی از رژیم رسانه ای
افزایش آگاهی از رژیم رسانه ای به معنای کسب دانش و فهم درباره ساختار، عملکرد و نحوه عملکرد رسانه ها در یک کشور یا جامعه خاص است. در این بخش باید به صورت انتخابی برنامه ریزی داشته باشیم و زمان خاصی را برای اختصاص دادن به تلویزیون، فیلم، بازی های الکترونیکی، اینترنت و رسانه های چاپی، برای خود و خانواده خود در نظر بگیریم.
ب)آموختن انواع مهارت های تفکر انتقادی و چند بعدی
در این مرحله باید بیاموزیم چطور تجزیه و تحلیل فعالانه داشته باشیم. آموختن این آموزش به فرد کمک می کند تا به طور منطقی، منصفانه و بر اساس استدلال های قوی و منطقی، به محتواهای رسانه ای نگریسته و آنها را تحلیل و تفسیر کند.
درواقع ما باید به این موضوع فکر کنیم که:
چه چیزی در متن پیام نهفته است؟
ساختار پیام چگونه ایجاد شده است؟
احتمال حذف شدن چه مواردی در آن وجود دارد؟
هدف از این محتوا چیست؟
آیا مخاطب خاصی را هدف قرار داده است؟
آیا این اطلاعات از منبع موثقی آمده است؟
در صورت وجود، چه اطلاعاتی از قلم افتاده است؟
چگونه توسط مخاطبان مختلف تفسیر می شود؟
ج)قدرت تحلیل و تجزیه
در این بخش باید بسیار عمیق تر و فراتر از واضحات، تفکر کنیم. یکی از قدم های بسیار مهم در سواد رسانه، قدرت تحلیل و تجزیه پیام هایی است که در عطف پیام نهان شده است. باید بررسی کنیم که چه کسی این پیام را در رسانه منتشر کرده است؟ هدف از انتشار پیام از رسانه چیست؟ چه فرد یا افرادی می توانند ذینفع باشند؟ در این نوع رسانه چه کسی تصمیم گیرنده است؟ هدف این رسانه حمایت از کدام گروه، حزب یا سیاست است؟ رقبای این رسانه چگونه خبر را منتشر می کنند؟
د)تولید محتوا
این فرایند شامل ساخت، تولید و ارائه محتواهایی مانند مقالات، ویدئوها، پادکست ها، عکس ها و پست های رسانه های اجتماعی است. تولید محتوا در سواد رسانه ای می تواند به صورت حرفه ای توسط رسانه ها و صنعت رسانه ای صورت بگیرد، و همچنین توسط افراد عادی که محتوای خود را در رسانه ها یا پلتفرم های رسانه ای مختلف به اشتراک می گذارند.
تولید محتوا در سواد رسانه ای نیازمند توانایی ها و مهارت های مختلف است که عبارتند از:
توانایی نگارش متون قوی و جذاب
توانایی ایجاد تصاویر و گرافیک های جذاب
توانایی عکاسی و ویدیوگرافی
توانایی انتقال درست محتوا و ارتباط موثر با مخاطبان
توانایی سازماندهی منابع برای تولید محتواهای متناسب
توانایی تولید ایده های نوآورانه و خلاقانه
تسلط بر ابزارها و تکنولوژی ها و نرم افزارهای رسانه ای.
ه)فعالیت بر اساس دانش شخصی
ایجاد تغییر زندگی شخصی بر اساس منابع رسانه ای بسیار قابل اعتماد، بر پایه دانش سواد رسانه ای عمل می کند. به عنوان مثال اگر یک منبع قابل اعتماد، اطلاعاتی را در مورد یک معضل جهانی به اشتراک می گذارد و شما متعهد می شوید که برای کمک به آن هدف داوطلب شوید، این کار بر اساس دانش سواد رسانه ای شما عمل می کند. مثلا شما با صرف زمان برای مطالعه این پاورپوینت یک قدم از باقی هم نوعان جلوتر هستید.
ی)تمرین مهارت های آموخته شده
با توجه به میزان رسانه ای که شما هر روز در معرض آن قرار می گیرید تحلیل عمیق تک تک رسانه ها تقریبا غیرممکن است. با این حال هرچه بیشتر مهارت های سواد رسانه ای خود را افزایش دهید، در تحلیل و ارزیابی رسانه ها بهتر عمل خواهید کرد. همانطور که روی این مهارت ها کار می کنید نگاه انتقادی شما به رسانه ها و احتیاط در مورد آنچه مصرف می کنید، به یک عادت تبدیل می شود و می توانید محتوا را به شیوه ای سالم تر دنبال کنید.
والدین باید بدانند که رسانه ها به عنوان والدینِ مجازی و شبانه روزی، به ایفای نقش و رقابت با پدر و مادر و خانواده حقیقی فرزند می پردازند و ذهن فرزندان را با بینش و نگرش های خودشان پر می کنند.
آموزش سواد رسانه، باید ابتدا از خانواده شروع شود و به مرور در سطوح مختلف جامعه رواج یابد.
خانواده ای که دارای سواد رسانه بالایی است می تواند خود را از مضرات و مشکلات رسانه های مخرب مصون سازد و قدرت تحلیل درست را به اعضای خانواده منتقل کند.
سواد رسانه ای در خانواده و جامعه
اگر دانش و سواد رسانه در جامعه تزریق نشود، با توجه به سرعت انتقال اطلاعات در جهان، افسار ذهن مردم از دست متفکران جامعه خارج شده و به دست افراد سودجو و دون پایه می افتد. این افراد می توانند به راحتی با کمترین هزینه، هَذیان های غیر واقعی و بی ارزش را به متن جامعه وارد کنند و صدمات جبران ناپذیری به باور های مردم و در سطح کلان به کشور ها وارد کنند.
تاثیرات و مزایای سواد رسانه ای
سواد رسانه ای مانند نوعی تغذیه است. کسی که مهارت خوبی در تحلیل رسانه کسب کرده، می تواند نوع تغذیه دریافتی و رژیم خود را انتخاب کند. در واقع همه اطلاعات و اخباری که امروزه از طریق موبایل، تلویزیون و شبکه های جهانی به فکر و ذهن مردم تزریق می شود، ترکیبی از انواع تغذیه هایی است که برای همه مناسب نیست.
تنها سواد رسانه ای می تواند به فرد در تشخیص درست نوع تغذیه کمک کند، در غیر این صورت فرد دچار مسمومیت های ذهنی و فکری می شود و قدرت تشخیص درست و نادرست را از دست می دهد.
سواد رسانه ای مثل یک رژیم غذایی است که هوشمندانه مراقب است که چه موادی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزی را باید مصرف کرد و چه چیزی را نه و یا این که میزان مصرف هر ماده بر چه مبنایی باید استوار باشد. به عبارت دیگر، سواد رسانه ای کمک می کند تا از سفره رسانه ها به گونه ای هوشمندانه و مفید بهره مند شویم.
سواد رسانه ای می تواند به مخاطبان رسانه ها بیاموزد که از یک مصرف کننده محض خارج شده و به صورتی فعالانه در جریان انتقال اطلاعات قرار گیرند که در نهایت به نفع آنان باشد.
سواد رسانه ای با مجهز کردن مخاطب به دانش تجزیه، تحلیل و ارزیابی اطلاعات، نوعی مصون سازی را رقم می زند. در واقع مخاطبانی که از دانش رسانه ای برخوردارند در مواجهه با رسانه ها، آزادی عمل و استقلال بیشتری دارند، سواد رسانه ای به مخاطبان کمک می کند تا چگونگی ایجاد پیام های رسانه ای را درک کنند و آنچه رسانه ها می خواهند به آن ها القا کنند را تشخیص دهند.
مخاطبان با بهره مندی از سواد رسانه ای می توانند تعصبات و اطلاعات غلط و دروغ های رسانه ای را متوجه شوند، قسمت هایی که کتمان می شود را کشف و پیام های رسانه ای را بر اساس تجربیات، باورها و ارزش های شان ارزیابی کنند. از همه مهم تر اینکه در یک فضای سالم، مخاطبان قادرند تا پیام های رسانه ای خود را طراحی، ایجاد و توزیع کنند.
یکی دیگر از اهداف سواد رسانه ای نشان دادن اضافه بار اطلاعاتی است. در شرایط اشباع رسانه ای و در فضای موجود، افراد در معرض حجم بالایی از اطلاعاتی هستند که هرگز به برخی از آن ها نیازی ندارند. به عنوان مثال امروزه بسیاری از نوجوانان در جهان، مارک ها و علائم تجاری بین المللی را به خوبی می شناسند، اما این اطلاعات در هیچ زمینه ای به کار آن ها نمی آید؛ نه قدرت خرید دارند و نه قدرت مصرف، ولی، چون در معرض آگهی های پیاپی قرار دارند، در این زمینه اطلاعات دارند.
شما اضافه بار دارید!
حریم خصوصی در عصر دیجیتال
با افزایش حضور آنلاین ما در فضای دیجیتال و اشتراک اطلاعات شخصی در شبکه های اجتماعی و سایر پِلَتفُرم ها، مسائل مرتبط با حفظ حریم خصوصی و امنیت اطلاعات فردی مورد توجه قرار گرفته است. سواد رسانه ای شامل آگاهی از راهکارهای حفاظت از حریم خصوصی در فضای دیجیتال نیز می شود.
بی سواد ها طعمه می شوند!
در حالی که می توان فاقدان سواد رسانه ای را طعمه های اصلی در فضا های رسانه ای به شمار آورد، افراد دارای سواد رسانه ای نه تنها اسیر محصولات رسانه ای نمی شوند، بلکه قضاوت های صحیح تری از محیط پیرامون خود دارند.
افرادی که سواد رسانه ای پایینی دارند دچار انتخاب های نادرست و هیجانات تلقینی رسانه می شوند. این گونه افراد کنترل تصمیمات و هیجانات خود را به رسانه واگذار می کنند و این موضوع تبعات خطرناکی برای جامعه و کشور دارد.
منابعی برای یادگیری سواد رسانه ای
مستند The Great Hack یا هک بزرگ که به رسوایی فیس بوک-کمبریج آنالیتیکا در برداشت غیرقانونی از داده های شخصی می پردازد.
مستند The Propaganda Game یا بازی پروپاگاندا که به بررسی نحوه استفاده از پروپاگاندا در جنگ عراق می پردازد.
فیلم The Social Dilemma یا معضل اجتماعی که موضوع آن بر آسیب هایی که شبکه های اجتماعی به جامعه وارد کرده اند، متمرکز شده است.
کتاب «فضای مجازی و سواد رسانه ای» نوشته جابر پوریانی، معصومه نصیری
کتاب «سواد رسانه ای و خانواده» نوشته معصومه نصیری
کتاب «سواد رسانه ای در عصر دیجیتال» ترجمه علی شایان فر
کتاب «سواد رسانه ای و مدیریت بحران» نوشته مصطفی ساوه درودی و مرتضی چشمه نور
کتاب «عملیات روانی از نظریه تا عمل» نوشته محمد میرسمیعی و جابر پوریانی
و کتاب آموزش سواد رسانه ای سازمان یونسکو
بحران اعتماد به رسانه ها
کاهش اعتماد عمومی به رسانه ها و رسانه های خبری در بسیاری از کشورها، یکی دیگر از مقوله های مهم سواد رسانه ای است. این مسئله می تواند تاثیرات جدی بر روی اطلاع رسانی و فهم صحیح مخاطبان داشته باشد و نیازمند تلاش برای تقویت اعتماد به رسانه های معتبر و تشویق به استفاده از منابع خبری متنوع و معتبر است.
سخن پایانی
چون رسانه ها به طور مداوم در حال رشد و پیشرفت هستند، سواد رسانه ای اکنون بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد. استفاده گسترده از شبکه های اجتماعی و ظهور فناوری های جدید مانند هوش مصنوعی برای تولید انواع محتوا، فرصت ها و خطرات جدیدی را ارائه می دهند و سواد رسانه ای نیز باید به طور متناسب به روز شود.
سپاس از توجه شما
پایگاه جامع سواد رسانه ای
وبسایت حامی هنر زندگی
خبرگزاری جمهوری اسلامی
خبرآنلاین و خبرگزاری مهر
وبسایت آیت الله خامنه ای
وبسایت تابناک
چت بات هوش مصنوعی بارد گوگل و چت بات هوش مصنوعی چت جی پی تی مایکروسافت
وبسایت جهاد دانشگاهی
مارشال، مک لوهان ،هربرت ،مارشال،برای درک رسانه ها ، سعید آذری، سروش،
جیمز ،پاتر، تعریف سواد رسانه ای.ترجمه لیدا کاووسی
جمعی از نویسندگان آفتاب ،منبع مقالات منتخب “همایش ملی سواد رسانه ای و مسئولیت اجتماعی”
منابع