چکیده:
مطلب پیش رو با مروری بر ایده ها ومفاهیم اساسی مکاتب واحزاب طرفدار محیط زیست در پی شناخت شاخص ها و معیارهای توسعه از نظر آنهااست.امروزه زیست بوم گرایی با طرح مفاهیم ورویکردهای نو به عنوان یکی از رویکردها یا پارادیم های جایگزین درتوسعه مطرح است .مرورافکار ونظریات جنبش ها و احزاب طرفدار محیط زیست می تواند مسائل مهم وکانونی که تا کنون از دید رویکردهای غالب توسعه نادیده گرفته شده آشکار نماید .
متن گزارش:
واژه های احزاب سبز،محیط زیست گرایی و بوم گرایی از دهه 50 میلادی وارد ادبیات سیاست وتوسعه شدند.
دراین میان بوم گراییEcologism) )ظرفیت ها وقابلیت های بیشتری برای تشریح عقاید وفلسفه گروههای مذکور برخوردار است.بوم گرایی بر اهمیت محوری بوم شناسی تاکید می کندو با مطرح کردن خواست خود برای انجام یک تحول اجتماعی-سیاسی بنیادین و یک بازنگری اساسی در رابطه بین افراد بشر ودنیای طبیعی به صورت یک ایدئولوژی به معنای واقعی در آمده است.به این معنا که شامل توصیف وضعیت موجود ومطلوب، و ارائه راهکارهای برای گذربه وضعیت مطلوب است.
گرچه سیاست جدید محیط زیستی یا سیاست سبز فقط در دهه 60 میلادی ظاهر شداما عقاید بوم شناسی را می توان تا زمان های بسیار دورتر ردیابی کرد.عده کثیری نظر داده اندکه اصول بوم گرایی معاصر،دین بزرگی به مذاهب بت پرستی باستان دارد که مفهوم مادر زمین(درمذاهب اساطیری و باستانی،زمین را در قالب اصل زنانه باروری ومنبع تمامی حیات ادراک کرده اند)تاکید کرده بودونیز به مذاهب شرقی مانند هندویسم،بودیسم وتائویسم.
با این وصف بوم گرایی اساساً واکنشی در برابر فرایند صنعتی کردن بوده و می باشد.
بیم از آن که رشد اقتصادی هم بقای نسل بشر و هم سیاره ای را که در آن زندگی می کندبه خطر بیفکند بر نگرانی های زیست محیطی افزوده است.یک چنین نگرانی هایی در مجموعه فزاینده ای ازمطالب و فعالیت ها مانند برنامه ای برای بقااثر گلداسمیت و دیگران(1987)،گزارش غیر رسمی سازمان ملل متحد تحت عنوان فقط یک زمین(1972)و گزارش باشگاه رم تحت عنوان محدوده رشد(1972) ابراز شده اند.
همچنین نسل جدیدی از گروههای فشار فعال در سیاست بوجودآمده اند مانند صلح سبز و دوستان زمین که توجه اصلی خود را به مسائل زیست محیطی ای مانند خطرهای ناشی از نیروهای اتمی،آلودگی زیست محیطی وکاهش تدریجی ذخایر سوخت فسیلی معطوف کره است.
این گروههای غیر رسمی با سازمان های بزرگتر و رسمی مانند صندوق جهانی طبیعت منجر به پیدایش یک جنبش زیست محیطی شده است که تبلیغات زیادی درباره آن شده است و از قدرت روزافزونی برخوردار است.
محیط زیست گرایی برخی از « پادفرهنگ ها » را نیز تغذیه کرده است که از نهضت های دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ ریشه گرفته اند. منظور از،« پاد-فرهنگ » کوشش عمدی برای زندگی براساس هنجارهای متفاوت و تا حدی متناقض با هنجارهای مورد حمایت نهادهای جامعه، و همچنین تعارض با این نهادها براساس اصول و عقاید بدیل است. این گونه پاد فرهنگ ها دارای نشانه های عمیقی از نقد فرهنگ سیاسی نهادهای مرسوم موجودمی باشد. جنبش های اجتماعی زیست محیطی را می توان نگرش انتقادی به روند سریع تغییرات اقتصادی و صنعتی در دنیای مدرن دانست؛ زیرا دنیای مدرن دارای پیامدهایی است که نیاز جدی به کنترل دارد.
با این که این نهضت عمدتاً متکی به سازمان های مردمی است، اما کنش محیط زیستی بر مبنای آفریدن رویدادهای موردعلاقه رسانه ها عمل می کند. محیط زیست گرایان، با آفریدن رویدادهایی که توجه رسانه ها را جلب می کند قادر خواهند بود تا به مخاطبانی بیش از اعضا و هواداران مستقیم خود دست یابند.
بوم گرایان به انتقاد از بنیادی ترین فرضی پرداخته اند که تفکر سیاسی متعارف بر آن استوار است،از نظر آنها آیین ها و ایدئولوژی های مرسوم جنبه انسان مداری یا بشر محوری دارند،ایدئولوژی ها مرتکب این اشتباه شده اند که افراد بشر گل سرسبد هستی می باشند.
ازنظر آنها تمامی ایدئولوژی ها فقط وعده روش های مختلف از بهره برداری از طبیعت در راستای راحتی و نفع بشر را می دهند.تقسیم بندی چپ و راست مرسوم در سیاست و تضاد بین جمع گرایی و فردگرایی فقط بازتاب دیدگاه های مختلف درباره مالکیت ثروت است.
مضامین اصلی بوم گرایی
بوم شناسی:
بوم گرایان عقیده دارند ،دنیای طبیعی از یک شبکه پیچیده اکوسیستم ها ساخته شده است و بزرگترین آنها همانا اکوسیستم جهانی است که معمولاً بوم سپهر Ecosphere))یا زیست کره (Biosphere) نامیده می شود.
بوم شناسی فهم ما از دنیای طبیعی و جایگاه افرادبشر در آن را بشدت دگرگون می کند.بوم شناسی بقای هر اجتماع بشری، در واقع بقای تمامی گونه های بشری را مدیون یک شبکه ظریف از روابط متقابلی می داند که تاکنون نادیده گرفته شده اند.
کل نگری:
بوم گرایان عقیده دارند افراد بشر تا کنون خود را ارباب دنیای طبیعی قلمداد کرده اند و طبیعت را به عنوان چیزی کمی بیش از یک منبع اقتصادی به شمار آورده اند.
کل نگری بر تصمیم اندیشمندان زیست محیطی برای کشف رهیافت های جدید از مسائل اجتماعی،اقتصادی وسیاسی،تاثیر عمیقی به جای گذارده.به طورمثال یک رهیافت کل نگر از علم اقتصاد،مستلزم آن است که هزینه تولید زیست محیطی،ارزش های معنوی یا اخلاقی آن و نیز پیامدهای سیاسی آن را به حساب آورد.
مادر زمین اهمت ویژه ای برای بوم شناسانی دارد که می کوشند تارابطه میان افراد بشر و دنیای طبیعی را تبیین نمایند.جمیز لاولاک درکتاب گایا نگاهی نو به زندگی بر روی کره زمین این فکر را مطرح کرد که خود سیاره زمین زنده است و نام گایا را بر آن نهاد.گایا موجودی زنده است برای حفظ هستی خویش تلاش می کند.از نظر لاولاک زمین مانند بدن انسان عمل می کند به واسطه هموستازی(ثبات شرایط داخلی بدن در برابر شرایط متغیر محیط زیست )حیات خود را حفظ می کند.
گایا از دیدگاه عرفان کهن به این معنی است که زمین فقط یک کره بی جان نیست بلکه موجودیی زنده و آگاه است و تمام آنچه روی زمین وجود دارد بخشی از گایا است.تمام اجزاء گایا اگرچه به ظاهر جدا هستند اما همگی به شکل دهنده گایا هستند و در احساسات،دانش و آگاهی شریک هستند.گایا یک روح است در کالبدهای مجزا و شاید حتی بتوان گفت یک کالبد،چرا که با متلاشی شدن یک جسم آن جسم دوباره به زمین برگشته و درجزئی دیگر از گایا وجود خواهد داشت.
.
برخی محققان عقیده دارند چهارچوب اندیشه گایا از کتب قدیمی ایران باستان آهیمسه گرفته شده است.این واژه به معنی آسیب نرساندن است که بر جاودانگی روح وتناسخ تاکید دارد.وهمه جانداران را دارای روح با گوهره مشابه می داند.
اندیشه گایا این پیام استوار را انتقال می دهد که افراد بشر باید به تندرستی سیاره زمین احترام بگذارند و برای حفظ زیبایی ومنابع آن بکوشند
دوام پذیری محیط زیست:
بوم گرایان این فرض ریشه دار را که حیات بشری از امکانات نامحدود برای رشد وسعادت مادی برخوردار می باشد زیر سئوال می برند.
یک تعبیر به ویژه تاثیرگذار برای جنبش زیست محیطی،اندیشه کره زمین به صورت یک سفینه فضایی بوده است.زیرا این تعبیر بر مفهوم ثروت محدود وتمام شدنی زمین تاکید دارد.زیستن دریک سفینه فضایی یعنی زندگی بر روی کره زمین با منابع اقتصادی محدودی آن نیاز به فهم فرایندهای بوم شناسی داردکه باعث بقای حیات می شود.
اخلاق زیست محیطی:
سیاست زیست محیطی، در تمامی شکل های آن،به موضوع بسط تفکر اخلاقی در تعدادی از مسیرهای جدید می پردازد.به این دلیل که نظام های اخلاقی مرسوم،آشکار انسان مدارانه هستند.توجه به تعهدات اخلاقی ما نسبت به نسل های آینده،کاربرد هنجارها وارزش ها اخلاقی که در اثر ارتباط میان انسان ها و سایر گونه ها و موجودات زنده به وجود آید.
اخلاق محیط زیست، نقش انسان را به طور موثر، از فاتح زمین به شهروند و محافظ محیط تغییر می دهد. لازمه این نقش جدید آن است که زمین را به چشمی بنگریم که در خور احترام و عشق است و نه صرفاً یک کالای اقتصادی که باید آن را مصرف کرد و به دور ریخت. اخلاق، زمینیان را در مقام کارگزار طبیعت می بیند و برای او در پایداری طبیعت، برای خود و نسل های آینده اش مسوولیت قایل است.
بوم گرایان الگوی توسعه مکاتب رایج را نقد کرده و اعتقاد به محدودیت های رشد دارند، به نظر می رسد که سه اندیشه اصولی در ارتباط با نظرمحدودیت های رشد وجود دارند که برای موضع سبز بنیادی بسیار اهمیت دارند:
راه حل های تکنولوژیک جامعه ماندگاری را به بار نخواهند آورد
نرخ های رشد شتابان مورد هدف جوامع صنعتی شده و رو به صنعتی شدن که معنایی جز انباشته شده هر چه بیشتر خطرها در یک مدت زمان نسبتاً طولانی ندارد.می تواند پیامد ناگهانی مصیبت آمیزی داشته باشد
کنش متقابل مسائل ناشی از رشد یعنی حل یک مسئله موجب حل مسائل دیگر نمی شود،بلکه حتی ممکن است آنرا وخیم تر نیز سازد
در مورد مسئله قابلیت ماندگاری راه حل های گوناگونی وجود دارد،تیم ا ریوردان(Tim O Riordan) در کتاب محیط زیست گرایی بهترین نمونه های آن را به شرح ذیل رده بندی می کند:
از جهت سیاسی- نهادی چهار موضع اساسی را می توان در پیش گرفت:
امکان یک نظم جهانی که چنان تنظیم شده باشد که بتواند با مسائل موجود در زمینه هماهنگی جهانی در برابر ماهیت بین المللی بحران زیست محیطی برخورد کند.
اقتدارگرایی متمرکز:هوادران این موضع عقیده دارند چون کسی به اقدام های مورد نیاز برای برخورد با این مسئله دواطلبانه تن در نمی دهد،مردم را باید ناچار به پذیرش این اقدام ها کرد.آنها دولت های ملی را کانون این اقتدار می انگارند.
اجتماع اشتراکی اقتدارگرا:این موضع عقیده دارد،ساختارهی نهادی باید از بین برود.کانون تصمیم گیری باید به مردم واگذار شودولی ساختارهای اجتماعی ضرورتاً باید سلسله مراتبی باقی بماند.
راه حل آنارشیستی:این موضع با موضع پیشین از جهت چشم انداز اشتراکی سهیم است ودر نتیجه دگرگونی عمده ای را در کانون اقتدار و تصمیم گیری طلب می کند ولی به خاطر پذیرفتن لزوم وجود روابط در جامعه اشتراکی با موضع قبلی متفاوت است.
معیارها و شاخص های زیست بوم گرایان برای توسعه
استنتاج اصول اجتماعی از اصول پیدا شده در طبیعت
تطبیق آرزوها و آمال های جوامع با الزام ها و فرصت های ناشی از رابطه نزدیک تر با طبیعت
همخوانی برخورد با ماهیت چند لایه ای و متقابلاً مرتبط مسائل زیست محیطی
تجدید نظر در مصرف:
بوم گرایان از مهار رشد اقتصادی هواداری می کنند.مصرف کمتر در کشورهای صنعتی پیشرفته و اسراف کار،در تصویر زیست بوم گرایی نقش اساسی دارد و به همین سان این برداشت نیز اهمیت دارد که با آن که مصرف کمتر مستلزم سطح زندگی مادی نازل تر است،اما این از خودگذشتگی سودش به مراتب بیشتر از زیانش است،به تعبیر گلد اسمیت رضایت خاطر از مصرف باید جای خود را به رضایت خاطر از نوع غیر مادی و اجتماعی دهد.
تمرکز زدایی
بسیاری از روایت های سبزها درباره جامعه ماندگار به زبان تمرکززدایی نوشته شده اند تا جایی که محرک تمرکززدایی صورت نهایی انواع زندگی اشتراکی را به خود می گیرد.
اجتماع اشتراکی از نظر سبزها امکان گسترش به لحاظ اقتصادی،کاهش تاثیرات جمعیت بر محیط زیست،همخوانی با سرشت بشری فراهم می کند. در این اجتماعات ما تولید-مصرف کنندگان(Prosumers) را خواهیم داشت.
اما برخی عقیده دارند خودبسندگی اشتراکی تاثیر فقیر کننده ای دارد و طیف فعالیت هایش محدود است
حرکت به سوی خوداتکایی(Self-reliance)
خوداتکایی یکی از معیارهای سبزها در باره جامعه ماندگار است.خود اتکایی را می توان حالت استقلال نسبی در نظر گرفت.در نظر خود اتکایی داد و ستد منع نمی شود بلکه بار توجیه آن را ازدوش کسانی که خواستار کاهش آن هستند برمی دارد و برگرده کسانی می گذاردکه هوادار افزایش دادو ستدند.اصل اساسی سبزها این است که خود اتکایی با این فکر آغاز می شود که تا آن جا که امکان پذیر باشد بهتر است نیازهایت را خودت تولید کنی تا آن را از راه مبادله به دست آوردی.
بوم گرایان عمیق یا تیره((Deep Ecologists)،آیین های سیاسی مرسوم را آشکار رد می کنند.به این دلیل که آنها صرفاً انواع گوناگونی از انسان مدارگرایی می باشندوهر یک از آنها مظهر تعصب طبیعت ستیزی اند.آنها عقیده دارند نمونه عالی ایدئولوژیکی کاملاً جدید را عرضه کرده اند.
سایر اندیشمندان بوم شناس کمابیش از سنت های سیاسی رسمی الهام گرفته اند.در زمان های مختلف،محافظه کاران،فاشیست ها،سوسیالیست ها،آنارشیست ها،هواداران نهضت آزادی زنان و لبیرال ها مدعی یک همدردی خاص با محیط زیست شده اند.آنها عقاید بوم شناختی را در حمایت از هدف های سیاسی کاملاً متفاوت خود به کار گرفته اند.
نقش و جایگاه سیاسی بوم گرایان
مثلاً حمایت نازیسم از کشاورزی آلی،ترسیم زندگی عالی و خشنود کننده در دامن طبیعت با هوادران زیست محیطی اشتراک داشتند و یامحافظه کاران بریتانیا خود راپاسداران و امنای کره زمین توصیف می کردند ونوعی دلبستگی رمانتیک و حسرت گذشته را داشته و ازنظر آنها زندگی به شیوه ای روستایی و واکنشی در برابر صنعتی کردن و اندیشه پیشرفت بوده، آنها پاسداری از طبیعت را در ارتباط با دفاع از ارزش ها و نهادهای سنتی می دانند.
در بوم شناسی سوسیالیستی که سعی داردخود را از عقاید نیمه مذهبی که در سایر جنبش های زیست محیطی نفوذ دارد،دور نگه می دارند،کاپیتالیسم علت اصلی مشکلات زیست محیطی دانسته می شودهمچنین کار بشرو دنیای طبیعی را موضوع استثمار کاپیتالیسم می دانند،آنها هر تلاش در راستای بهبود محیط زیست را منوط به یک فرایند ریشه ای تحول اجتماعی یا انقلاب می دانند.
از نظر آنها بوم شناسان نبایستی مبادرت به تاسیس احزاب مستقل کرده و یا سازمان های زیست محیطی کوچک را ایجاد نمایند،بلکه یابد درون جنبش سوسیالیسم فعالیت کرده و به مساله واقعی یعنی نظام اقتصادی پرادخت.
بوم گرایی پیوندی استوار با وضع بحران زیست محیطی و سطح عمومی فهم مسائل و مشکلات زیست محیطی خواهد داشت.تغییرات اقلیمی،آلودگی محیط زیست،از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری و.. می توانند موجب توجه به ایده های اساسی بوم گرایی شود.آینده پر نوسان احزاب سبز و گروههای هوادار محیط زیست که فقط به مساله واحد محیط زیست می پردازند،هیچ نشانه معتبری را مبنی بر قوت عقاید و ارزش های بوم شناختی به دست نمی دهد.
روند فزاینده ی آلودگی و تخریب محیط زیست دولت ها و مجامع بین المللی را بر آن داشته است تا با تدوین و اجرای قوانین و مقررات، از آلودگی و تخریب محیط زیست جلوگیری کنند.نمونه این تلاش ها، مذاکرات پروتکل کیوتو است که در سال 1997 صورت گرفت .
کشورهای صنعتی متعهد شدند که ظرف ده سال آینده میزان انتشار گازهای گلخانه ای خود را ۵٪ کاهش دهند و به کشورهای در حال توسعه کمک های مالی برای افزایش ضریب نفوذ استفاده از انرژی های تجدید پذیر نظیر انرژی خورشیدی و بادی، اعطا نمایند.این موافق نامه در پی تصویب روسیه در ۱۸ نوامبر 2004، در ۱۶ فوریه 2005 به حالت اجبار درامد.
با این حال مواجهه با بحران ها و مسائل زیست محیطی بدون همکاری کشورهای در حال توسعه امکان پذیر نیست. بر اساس منحنی زیست محیطی کوزنتس ((Kuznets هم زمان با تغییر درآمد یک اقتصاد در طول زمان، سطوح انتشار آلاینده ها در ابتدا افزایش یافته به یک سطح حداکثر می رسد و پس از رسیدن به یک سطح آستانه ای از درآمد شروع به کاهش می کند.
با فرض این که همه ی کشورها از یک منحنی زیست محیطی کوزنتس پیروی می کنند، در هر مقطعی از زمان این نکته قابل مشا هده خواهد بود که کشورهای فقیر در مراحل اولیه این منحنی قرار دارند، کشورهای در حال توسعه نزدیک به نقطه ی حداکثر منحنی و یا در مرحله ی شیب کاهشی منحنی ، و کشورهای ثروتمند در مراحل کاهشی منحنی جای دارند.
شاید تشویش آمیزترین مشکلی که بوم گرایی با آن روبروست.همانا وسعت تغییراتی است که بوم گرایی خواستار آن می باشد.بوم گرایی محدود به متحول کردن نظام اقتصادی یا سامان دهی دوباره روابط قدرت در درون یک نظام سیاسی نبوده و بلکه همچنین خواستار آن است که یک شیوه جدید نگرش به مساله هستی پدید آید و مطلب مهم تر آن که نظریه ها و ارزش ها و حساسیت های این آیین در تضاد کامل با آیین های است که به طور سنتی بر جوامع صنعتی حاکم بوده اند.
نتیجه گیری:
پاردایم های نوسازی،وابستگی و جهانی سازی به عنوان سه پاردایم اصلی در مطالعات توسعه علی رغم وجوه افتراقی که دارند مبنای انسان مدارانه دارند.
بوم گرایی با طرح شاخص های مانند،بوم شناسی،کل نگری،لزوم تجدید نظر در مصرف،بازنگری در رابطه انسان وسایرکائنات توانسته زمینه های جدیدی را که تاکنون مورد توجه پاردایم های رایج نبوده مطرح کند.
شاخص ها و معیارهای بوم گرایی برای توسعه سلبی است و بیشتر به نقد وبازنگری شاخص های رایج اختصاص دارد.
بوم گرایی به عنوان پاردایم جایگزین خواستار بازنگری در عناصر اصلی فرهنگ ها مانند ارزش ها،باورها و هنجارهاست.بوم گرایی در مرحله تاسیسی مبتنی بر نقد عنصر سازند در جوامع بود.با تحول بوم گرایی عناصر درونی تر فرهنگ های رایج مانند ارزش های انسان گرایانه آنها مورد نقد قرار گرفت.
بوم گرایی،عقیده دارد سپهر های فرهنگی تنها بخشی از سپهرهای هستی هستند سپهرهای که شامل تمام کائنات است.عناصر سپهرها باید خود را با توجه به این کلیت تعریف کنند و نباید تفوقی در عناصر فرهنگی بر سپهر کلی تر هستی وجود داشته باشد.
بنابراین معیارهای خوبی،خوشی ،ارزشمندی به عنوان شاخص های متعالی توسعه از نظر بوم گرایان در نسبت با سایر موجودات قابل تعریف است.
منابع:
آشنانی محمدی،حسین،آشنانی محمدی،علی،حسنی،الهام(1387) تلفیق اخلاق محیط زیست با رهیافت ارزیابی راهبردی محیط زیست،فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری،شماره3و 4
آندرو،هی وود(1383)درآمدی بر ایدئولو ژی های سیاسی،ترجمه:محمد،رفیعی مهرآبادی،تهران:مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه
اندرو،دابسون(1377)،فلسفه و اندیشه سیاسی سبزها،ترجمه:محسن ثلاثی،تهران:نشر آگه
قویدل رحیمی،یوسف(1386)نظریه گایاو شکل گیری نگرش های نو در علوم محیطی، فصل نامه محیط شناسی،شماره 41
مصلی نژاد،عباس (1387)بررسی جنبه های مختلف امنیت زیست محیطی با رویکرد مکتب انتقادی،فصلنامه محیط شناسی،شماره46
نصراللهی،زهرا،غفاری(1388)مرضیه توسعه ی اقتصادی و آلودگی محیط زیست در کشورهای عضو پیمان کیوتو و کشورهای آسیای جنوب غربی،پژوهش نامه ی علوم اقتصادی،شماره2