به نام خداوند جان و خرد
فهرست مطالب
داستان زندگی شیخ بهایی
دانشمند همه چیزدان
نام: بهاءالدین محمد بن حسین عاملی
معروف به: شیخ بهایی
حرفه: عالم، فیلسوف، عارف، ریاضی دان، مُنجم، معمار، تاریخ دان، شاعر و نویسنده ایرانی عرب تبار
مذهب: شیعه
تولد: 925 خورشیدی در روستای محله (خوزستان کنونی)
وفات: 1030 خورشیدی در اصفهان
شیخ بهایی از خاندان دانشمند و پرنفوذ عاملی بود که در قرن دهم و یازدهم هجری قمری در ایران و عراق می زیستند.
شیخ بهایی از نوادگان حارث همدانی است.
حارث، یکی از یاران علی ابن ابی طالب است.
پدر او عزالدین حسین عاملی، از شاگردان برجسته شهید ثانی(از افراد سرشناس علم فقه شیعه) بوده است.
خانواده
در دوران کودکی به همراه خانواده اش به لبنان مهاجرت کرد و در یکی از روستاهای ناحیه جَبَل عامِل شام ساکن شدند.
او در همان روستا به تحصیل علوم دینی و معارف اسلامی پرداخت و در سنین جوانی به یکی از علمای برجسته شیعه تبدیل شد.
دوران کودکی
شیخ بهایی در سال 938 خورشیدی از لبنان به ایران مهاجرت کرد. او در آن زمان ۱۳ سال داشت و همراه با پدرش عزالدین حسین عاملی به ایران آمد و در قزوین که مرکز اجتماع علما بود، ساکن شدند.
دلایل مهاجرت شیخ بهایی به ایران به شرح زیر است:
دعوت شاه طهماسب از پدرش برای حضور در دربار ایران
احترام فراوان حاکمان آن زمان ایران به عالمان دینی
فشار حکومت عثمانی بر شیعیان لبنان
کمک علما به اقتدار سیاسی ایران و تحکیم سلطنت حاکمان
فرصت های شغلی و علمی موجود در ایران برای شیخ بهایی
مهاجرت به ایران
پس از سه سال اقامت در اصفهان، پدر با توجه به پیشینه علمی و فقهی و با توصیه علی منشار (شیخ الاسلام اصفهان)، از سوی شاه طهماسب به سمت شیخ الاسلامی قزوین (پایتخت) منصوب شد.
شیخ الاسلام از مناصب مهم آن زمان بود.
شیخ الاسلامی پدر
شش سال بعد، عنوان شیخ الاسلامی پایتخت از پدرش گرفته شد و شیخ الاسلامی مشهد و سپس هَرات به او واگذار شد. این اقدام شاه طهماسب را مصداق تبعید سیاسی می دانند و دلیل آن تلاش پدر شیخ بهایی در احیا و اقامه نماز جمعه (که اقامه آن در عصر غیبت مورد اختلاف علما بود)، در پایتخت صفویه بود. چرا که باعث شد دولتمردان صفوی احساس خطر کنند و او را مانع بزرگی در برابر خواسته های خود بدانند.
تبعید سیاسی پدر
۱۴ سال بعد، پدر شیخ بهایی برای زیارت خانه خدا از ایران خارج شد اما در بحرین درگذشت.
مدت چهارده سال در پایتخت و در کنار پدر در مشهد و هرات بودن، شیخ بهاءالدین عاملی را با منصب و وظایف شیخ الاسلامی آشنا ساخت و آماده پذیرش شیخ الاسلامی هرات بعد از پدر نمود.
درگذشت پدر
شخصیت علمی و ادبی و اخلاق و پارسای او باعث شد تا از ۴۳ سالگی شیخ الاسلام اصفهان شود و در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان از ۵۳ سالگی تا آخر عمر (۷۵ سالگی) منصب شیخ الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، شاه عباس بزرگ بر عهده داشته باشد.
شیخ الاسلامی شیخ بهایی
شیخ بهایی در مدت ۷۵ سال عمر خود با چهار تن از سلاطین صفوی معاصر بوده است.
شاه طهماسب به مدت ۱۸ سال
شاه اسماعیل دوم به مدت یک سال و اندی
سلطان محمد خدابنده به مدت ۱۰ سال
شاه عباس بزرگ به مدت ۳۵ سال
پادشاهان هم عصر شیخ
شاه عباس بزرگ ترین پادشاه سلسله صفوی ضمن آنکه ایران را به اقتدار گذشته اش بازگرداند، زمینه رشد و شکوفایی خارق العاده فرهنگ، هنر و معارف دینی را نیز فراهم کرد. شاه عباس احترام زیادی برای علمای دین قائل می شد و در بیشتر امور از ایشان مشورت می جست. بهاءالدین عاملی دو سال و اندی بعد از رحلت علی منشار عاملی (شیخ الاسلام اصفهان) به دستور شاه عباس یکم به شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شد. و با تغییر مکان پایتخت از قزوین به اصفهان این سِمَت به شیخ الاسلامی کشور تغییر و ارتقاء یافت.
بهاءالدین عاملی تا زمان وفاتش در این منصب بود.
شیخ بهایی و شاه عباس
دیدار شیخ بهایی (وسط سمت چپ) با شاه عباس(وسط سمت راست)
در کتاب عالم آرای عباسی آمده که بهاءالدین عاملی پس از مدتی از سمت شیخ الاسلامی اصفهان به دلیل ملالت خاطر و دلزدگی از مناصب دنیایی، اراده سفر بلاد اسلامی کرد و همراه شاه عباس پیاده به زیارت علی بن موسی الرضا رفت. اما در منابع دیگر دلیل سفر او به بلاد اسلامی اختلاف آرا و دیدگاه های علمی او با مکتب های فلسفی موجود در حوزه اصفهان می دانند.
او سفرهایی چند به خارج از قلمروی صفویه داشت. این سفرها برای زیارت، سیاحت، دانش اندوزی و همچنین به گفته برخی مورخان به سفارت سیاسی بوده است. مکه، مصر و شام از جمله مقاصد این سفرها بوده اند.
سفرهای شیخ
دستخط شیخ بهایی
وی در سال ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش پیکر او را به مشهد بردند و در کنار آرامگاه علی بن موسی الرضا جنب موزه آستان قدس به خاک سپردند. آرامگاه وی بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی و رواق خمینی در رواقی که به یاد او نامگذاری شده در محفظه ای شیشه ای قرار دارد.
درگذشت شیخ بهایی
تاریخ تولد و مرگ بهائی بر روی سنگ قبر و کاشی کاری های دیوار اتاق مقبره، اندکی متفاوت است:
کتیبه دیوار در سال ۱۳۲۴ خورشیدی در زمان استانداری علی منصور در زمان رضا شاه ساخته شد و حاوی تاریخ روز، ماه و سال است، در حالی که کتیبه سنگ قبر فقط حاوی تاریخ ماه و سال است. به نظر می رسد که در هنگام بازسازی اتاق، تحقیقاتی درباره تاریخ تولد و مرگ انجام شده باشد و به این خاطر تاریخ روز به کتیبه کاشی کاری اضافه گشته است. در این صورت به نظر می رسد که تاریخ های کتیبه دیوار دقیق تر باشند.
تفاوت در تاریخ تولد و مرگ شیخ بهایی
نام برخی از استادان بهاءالدین محمد از این قرار است:
پدرش شیخ عزالدین حسین عاملی
نجم ابن شهاب، مولف مشهور «حاشیه بر تهذیب منطق» مولانا افضل قاینی
حکیم عماد الدین محمود، طبیب ویژه شاه طهماسب و مشهورترین پزشک ایران در آن دوره
ابی الطیف مقدسی
ملا محمد باقر یزدی.
استادان شیخ بهایی
صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا
محسن فیض کاشانی
سید رفیع الدین محمد حسینی طباطبایی نائینی
مراد تفرشی
محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اول
محقق سبزواری، شیخ الاسلام اصفهان
شاگردان شیخ
شیخ بهایی بیش از ۱۰۰ کتاب و رساله در زمینه های فقه، کلام، عرفان، فلسفه، ریاضیات، نجوم، معماری، سیاست، حدیث، اخلاق، فیزیک، شعر و ادبیات نوشته است .
در حدود ۹۵ کتاب و رساله از او بر جای مانده است.
تالیفات و آثار شیخ
کشکول
نامدارترین اثر بهاءالدین عاملی، الکشکول، معروف به کشکول شیخ بهایی است که مجموعه گران بهایی از علوم و معارف مختلف محسوب می شود. این کتاب شامل شعرها و نثرهای مورد علاقه بهایی است که برخی از خود وی و برخی نیز گردآوری او از دیوان ها و کتاب های مورد علاقه اش بوده اند. این مطالب اغلب بی هیچ نظم خاصی به دنبال هم آمده اند.
برخی دیگر از مهم ترین آثار او عبارت اند از:
جامع عباسی:
از نخستین و معروفترین رساله های عملیه در فقه به زبان فارسی.
الزبده فی الاصول: مهم ترین اثر بهائی است در اصول فقه.
اربعین: احادیث معروف پیامبر اسلام.
صمدیه: کتابی برای برادرش'''عبدالصمد''' است.
حدائق الصالحین: شرحی است بر صحیفه سجادیه.
التحضیر: کتابی است درزمینه احضار جن.
مثنوی سوانح الحجاز (نان و حلوا):
آمیخته ای از پندها، طنز، حکایت، تمثیل و لطایف عرفانی و معارف بشری است با زبانی روان و دلنشین.
برگی از کتاب نان و حلوا
نان و پنیر:
نزدیکترین مثنوی بهاءالدین عاملی به مثنوی مولوی از نظر محتوا و زبان.
شیر و شکر: که بسیار جذاب است و با وجود مختصر بودن سرشار از معارف و مواعظ حکمی با لحنی حماسی است.
غزل: معروفترین آثار شیخ در زمینه غزلیات، معروف به «وسیله الفوز و الامان فی مدح صاحب الزمان» در ۶۳ بیت است که هرگونه شبهه ای را در شیعه دوازده امامی بودن وی مردود می سازد.
دوبیتی: دوبیتی های عربی بهائی بیشتر در اظهار شوق نسبت به زیارت روضه چهارده معصوم است.
نمونه ای از اشعار شیخ
همه روز روزه بودن، همه شب نماز کردن
همه ساله حج نمودن، سفر حجاز کردن
ز مدینه تا به کعبه، سر و پابرهنه رفتن
دو لب از برای لبیک، به وظیفه بازکردن
به مساجد و معابر، همه اعتکاف جستن
ز ملاهی و مناهی، همه احتراز کردن
شب جمعه ها نخفتن، به خدای راز گفتن
ز وجود بی نیازش، طلب نیاز کردن
به خدا که که هیچ کس را، ثمر آن قدر نباشد
که به روی ناامیدی در بسته بازکردن
طراحی مِنار جُنبان اصفهان
مهندسی حصار شهر نجف
تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور
تعیین سمت قبله مسجد شاه اصفهان
طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان
طراحی نقش جهان در اصفهان
تاسیس کتابخانه شیخ بهایی در اصفهان
طراحی و ساخت کاخ عالی قاپو در اصفهان
طراحی و ساخت مدرسه علمیه چهارباغ در اصفهان
ساخت ساعت آفتابی
خدمات علمی و عمرانی شیخ
ساخت گلخن گرمابه ای است که هنوز در اصفهان مانده معروف به حمام شیخ بهایی از کارهای اوست. مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر گلخن فضای خالی تعبیه کرده و شمعی افروخته در بین آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدیده همچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد. و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند.
ساخت گلخن گرمابه ای
بنا به روایتی بهاءالدین عاملی را احتمالاً بنیان گذار تهیه نان سنگک، حلواشکری و فرنی می دانند.
در رابطه با تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این گونه آمده است: "شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد. وی حل این مشکل را از "بهاءالدین عاملی" که از علما و دانشمندان ایران بود خواست. بهاءالدین با تفکر و تعمق، تنور سنگکی را ابداع نمود.
بنیان گذار تهیه نان سنگک، حلواشکری و فرنی
به خاطر خدمات او به علم ستاره شناسی مانند نوشتن کتاب در این زمینه، بررسی مسائلی مانند حرکات سیارات، خورشید و ماه، یونسکو سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم بود، نام شیخ را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد.
صفحه ای از کتاب تشریح الافلاک شیخ بهایی
از سال ۱۳۸۳ شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان جشنواره ای به نام شیخ بهایی برگزار می کند. موضوع این جشنواره، فن آفرینی و کارآفرینی است و برگزارکنندگان آن معتقدند که بهاءالدین عاملی، نمادی از کارآفرینی است. وی در عصر خود، دانش را به فناوری تبدیل کرد و خدمات ارزشمند علمی، فرهنگی و عمرانی از خود به یادگار گذاشت.
جشنواره بها الدین عاملی
منابع:
وبسایت تالاب
روزنامه همشهری
دانشنامه ویکیپدیا برگرفته از:
اربعین شیخ بهایی، مترجم: عقیقی بخشایشی
تاریخ ادبیات ایران، ادوارد براون، ترجمه: رشید یاسمی
تاریخ ادبیات در ایران، ذبیح الله صفا
روضات الجنات، میرزا محمدباقر خوانساری
تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر بیگ ترکمان،
سپاس از توجه شما