بهداشت خانواده: دستورالعمل های استفاده بهینه از داروهای نسخه ای و غیرنسخه ای
داروها و مصرف داروها
هر دارو، در واقع، ماده شیمیایی مشخصی است که ارزش غذایی ندارد ولی میتواند بر کارکرد ذهن و بدن تاثیر بگذارد. تاثیر برخی از این داروها یا مواد شیمایی بر بدن، تاثیر مثبت و مطلوبی نیست. الکل، دخانیات، کوکائین، متآمفتامین، اکستازی و ماریجوآنا مصادیق بارزی از همین مواد شیمیایی نامطلوب اند. اما بسیاری از داروها تاثیر مثبت و مطلوبی بر سلامت بدن دارند. بسیاری از این مواد، از جمله الکل و سایر موادی که سلامت انسان را به شدت مختل میکنند، بر اساس دین و قانون رسمی کشور حرام و ممنوع هستند و برای مصر ف کننده آنها جزاهای نسبتا شدیدی پیشبینی شده است.
برخی از این داروها را میتوان بدون ارائه نسخه نیز از داروخانه ها تهیه کرد و برای دریافت برخی دیگر از داروهای مناسب و مطلوب، ارائه نسخه پزشک ضرورت دارد. داروی انسولین که برای دیابتیها تجویز میشود، یکی از همین داروهای سودمند است که برای دریافت آن ارائه نسخه پزشک ضرورت دارد. البته مصرف تمام داروهای سودمند نیز باید طبق دستورالعمل پزشک یا داروساز یا بروشور دارو باشد.
داروها و مصرف داروها
شیوه استفاده از داروها گاهی درست است، گاهی نادرست. استفاده درست از دارو به حفظ یا ارتقای وضعیت سلامت منجر میشود. مصداق استفاده درست از دارو، دریافت نسخه پزشک و مصرف دارو مطابق با توصیه های اوست. استفاده نادرست از دارو نیز انواع گوناگونی دارد. به عنوان مثال، مصرف داروی باقیمانده از بیماری قبلی برای بیماری فعلی میتواند یکی از مصادیق استفاده نادرست از دارو باشد. اگر دارویی را که فرد دیگری مصرف کرده، خودسرانه و طبق تشخیص خودمان مصرف کنیم؛ باز هم استفاده نادرستی از دارو داشته ایم. ترکیب خودسرانه داروها و نوشیدن الکل پس از مصرف دارو نیز از مصادیق استفاده نادرست از داروست.
داروها و مصرف داروها
آنچه تا کنون گفته شد ، مصادیقی از استفاده نادرست از دارو بود. اما سو ءمصرف دارو معنای دیگری دارد. منظور از سوءمصرف دارو، استفاده عمدی از یک دارو بدون هیچگونه دلیل طبی است. مصرف داروهای غیرقانونی نیز نوعی سوءمصرف تلقی میشود. استفاده از داروها و مواد شیمیایی برای اهدافی جز هدف موردنظر تولیدکننده (مانند استشمام بنزین) نیز نوعی سوءمصرف محسوب میشود. بنابراین داروهای مجاز را هم میتوان مصرف کرد، هم سوءمصرف. آنچه مخل سلامت است، سوءمصرف داروست، نه مصرف دارو.
داروها و مصرف داروها
راه های ورود دارو به بدن
دارو برای تاثیرگذاری بر ذهن و بدن، ابتدا باید وارد بدن شود. این ورود از را ههای گوناگونی میتواند صورت پذیرد؛ خوراکی، تزریقی، استنشاقی، جذبی یا کاشتنی. داروهای خوراکی رایجترین راه ورود دارو به بدن، راه خوراکی است. داروهایی که در قالب قرص، کپسول یا شربت تولید میشوند، میتوانند بلعیده شوند و به بدن راه یابند. دارو پس از بلعیده شدن، وارد معده و روده کوچک میشود. اما همه داروها را نمیتوان بلعید؛ چرا که شیره معده میتواند بسیاری از داروها را نابود یا بی اثر کند.
داروهای تزریقی: برخی داروها را میتوان با استفاده از سرنگ یا آمپول به درون بدن تزریق کرد. داروهای تزریقی، بر حسب نوع تزریق، وارد پوست، عضله یا رگ میشوند. داروهای تزریقی باید شکل مایع داشته باشند. در بین تمام داروهای تزریقی، داروهایی که به طور مستقیم به درون رگ تزریق میشوند، زودتر اثر میکنند. تزریق داروها، اگر بدون نظارت و تایید طبی باشد، ممکن است فرد را در معرض خطر ابتلا به اچ آی وی/ ایدز و برخی از انواع هپاتیت قرار دهد.
راه های ورود دارو به بدن
داروهای استنشاقی: برخی داروها از طریق بینی یا دهان استنشاق میشوند و به این ترتیب، به ریه ها راه پیدا میکنند. داروهای استنشاقی معمولا بسیار زود اثر میکنند. مبتلایان به آسم، در اوج تنگی نفس خود، میتوانند با استفاده از این داروها وضعیت تنفسی خود را بهبود بخشند. اما برخی از مواد استنشاقی بسیار زیانبارند؛ مثلا دود سیگار که حاوی نیکوتین، تار و سموم دیگر است. این مواد باعث میشوند بافتهای پوشاننده مجاری تنفسی تخریب شوند. استنشاق بلندمدت این مواد زیانبار میتواند منجر به بروز بیماریهای تنفسی شود.
راه های ورود دارو به بدن
داروهای جذبی: داروهای جذبی میتوانند از طریق پوست یا مخاط وارد جریان خون شوند. پمادها، کرمها، لوسیونها، اسپری ها و چسبها از مصادیق داروهای جذبی هستند که میتوانند از طریق پوست یا مخاط چشمها، بینی، دهان و مقعد به درون بدن راه یابند. چسب پوستی، چسب خاصی است که حاوی مواد دارویی است و پس از استقرار بر روی پوست میتواند به مرور وارد جریان خون شود.
شیاف، دارویی است که روکش مومی شکلی دارد و میتواند از طریق مقعد یا واژن به بدن راه یابد تا پس از آب شدن موم، دارو وارد جریان خون شود.
راه های ورود دارو به بدن
راه های ورود دارو به بدن
جذب دهانی، نوع دیگری از جذب است که معمولا در حد فاصل لب و لثه انجام میشود. به عنوان مثال، جویدن تنباکو میتواند باعث جذب دهانی نیکوتین شود. جذب زیرزبانی، نوع دیگری از جذب است که برای شکل گیری آن باید دارو در زیرزبان قرار گیرد. جذب برخی داروها نیز از طریق بالا کشیدن بینی انجام میشود و به این ترتیب، دارو وارد مخاط بینی میشود. این امر میتواند به مخاط بینی آسیب بزند. نمونه اش مصرف پودر کوکائین از همین طریق است که به آسیب مخاط بینی منجر میشود. در این روش، سرعت تاثیر کوکایین در مقایسه با روش استنشاقی، کاهش پیدا میکند.
راه های ورود دارو به بدن
داروهای کاشتنی: برخی داروها در زیر پوست، در جایی که بتوانند وارد جریان خون شوند، کاشته یا جایگذاری میشوند. برخی داروهای ضدسرطان از همین طریق وارد جریان خون میشوند و اثر خود را اعمال میکنند.
راه های ورود دارو به بدن
عوامل دیگری که در تاثیر دارو نقش دارند
علاوه بر شیوه ورود دارو به بدن، عوامل دیگری نیز در تاثیر دارو نقش دارند. دوز دارو، میزان دارویی است که در هر نوبت استفاده شود. با افزایش دوز دارو معمولا تاثیر دارو بیشتر میشود. حتی نوع احساس مصرف کننده دارو میتواند در شیوه تاثیر دارو نقش داشته باشد. به عنوان مثال، فردی که احساس افسردگی میکند، اگر دارویی مصرف کند که ریتم فعالیت بدنش را کندتر کند، بیش از پیش احساس افسردگی خواهد کرد. وضعیت سلامت، وزن و سن بیمار نیز میتواند در تاثیر دارو نقش داشته باشد. کم سن بودن، کم وزن بودن و بیمار بودن جزو عواملی هستند که معمولا باعث تشدید اثر دارو میشوند. مصرف همزمان دو یا چند دارو نیز میتواند به تداخل اثر داروها منجر شود و اثر داروها را کاهش یا افزایش دهد.
داروهای نسخه ای
پزشکان از داروها برای درمان، پیشگیری یا تشخیص بیماری استفاده میکنند. داروی نسخه ای، دارویی است که دریافت آن مستلزم ارائه نسخه پزشک یا دستور کتبی او برای دریافت و مصرف آن باشد. نسخه، همان دستور کتبی پزشک برای دریافت و مصرف دارو است. در هر نسخه معمولا این عناوین گنجانده میشوند: نام بیمار، نام پزشک، نام دارو، شکل دارو (مانند قرص یا شربت)، دوز دارو، روش مصرف دارو، آدرس مطب پزشک یا مرکز درمانی، شماره تلفن و مهر و امضای پزشک. داروهای نسخه ای صرفا برای استفاده در وضعیت فعلی بیمار توصیه و تجویز میشوند.
دریافت و مصرف داروهای نسخه ای، اگر بدون ارائه نسخه صورت پذیرد، غیرقانونی است. طبق قانون، تمام داروهای نسخه ای باید زیر نظر داروساز یا مسوول فنی داروخانه تهیه و ارائه شوند. داروساز، متخصصی است که داروها را طبق تجویز پزشک تهیه و توزیع میکند. داروخانه، مکانی است که داروهای نسخه ای به شکل قانونی و مجاز در آن تهیه و توزیع میشوند. پزشکان ممکن است داروها را با عناوین ژنریک یا برند تجویز کنند و مسوول فنی داروخانه یا داروساز نیز میتواند دارو را به شکل ژنریک یا برند، بر حسب تجویز پزشک، تهیه و توزیع کند. در واقع، میتوان گفت داروها دو نوع اسم دارند: اسم ژنریک و اسم تجاری. اسم ژنریک صرفا به مواد سازنده دارو اشاره دارد ولی اسم ژنریک، علاوه بر مواد سازنده، به شرکت سازنده دارو نیز توجه دارد. داروهای ژنریک معمولا ارزا نترند و تفاوت چشمگیری بین تاثیر انواع ژنریک و تجاری داروها وجود ندارد.
داروهای نسخه ای
دستورالعمل های استفاده ایمن از داروهای نسخه ای
در این قسمت از بحث، دستورالعمل هایی ارائه میشود که با رعایت آنها میتوانید نسبت به استفاده ایمن از داروهای نسخه ای اطمینان حاصل کنید:
1 . اگر دارویی که پزشک برایتان تجویز کرده، تاثیر مطلوبی بر بدن شما نمیگذارد، حتما موضوع را به پزشکتان اطلاع دهید؛
2 . نشانه های جدید یا غیرمنتظره ای را که پس از مصرف دارو تجربه کرده اید، با پزشک خود در میان بگذارید؛
3 . اگر پس از مصرف دوز اولیه دارو احساس بهبود کردید، مصرف دارو را متوقف نکنید؛
4 . دستورالعملی که روی برچسب دارو نوشته شده را به دقت بخوانید و اجرا کنید؛
5. برای نگهداری ایمن و مطلوب هر دارو باید به دستورالعملی که روی بسته بندی دارو نوشته شده، مراجعه و آن را اجرا کنید؛
6 . دارو را دور از دسترس کودکان نگه دارید؛
7 . هرگز دارویی را که پزشک برای فرد دیگری تجویز کرده، خودسرانه مصرف نکنید؛
8 . داروهای نسخه ای را در محفظه های مخصوص خودشان نگهداری کنید؛
9 . داروهایی را که دیگر مورد استفاده تان نیستند، دور بریزید؛
10 .دارویی که دستکاری شده، تغییر رنگ داده یا بوی نامتعارفی پیدا کرده، مصرف نکنید؛
11 .به تاریخ انقضای دارو توجه کنید و اگر تاریخ مصرف دارویی گذشته بود، از مصرف آن خودداری کنید.
دستورالعمل های استفاده ایمن از داروهای نسخه ای
رایج ترین انواع داروهای نسخه ای
هزاران داروی نسخه ای در ایران تجویز و مصرف میشوند. برخی از این داروها آثار درمانی دارند و برخی دیگر، خواص پیشگیرانه. در ادامه این بحث با برخی از رایجترین انواع داروهای نسخه ای آشنا خواهید شد:
1 . داروهای ضددرد یا مسکنها: برای تسکین درد استفاده میشوند.
2 . آنتی بیوتیکها: برای درمان عفونتهای باکتریایی مصرف میشوند.
3 . داروهای ضدافسردگی: برای درمان افسردگی استفاده میشوند.
4. داروهای ضدفشارخون: برای درمان پرفشار ی خون مصرف میشوند.
5. داروهای ضدتشنج: برای کنترل و پیشگیری از حمله های تشنج مصرف میشوند.
6 . داروهای ضدزخم: برای التیام ناراحت یهای ناشی از زخم ها مورد استفاده قرار میگیرند.
7 . داروهای بازکننده مجاری تنفسی: برای گشاد شدن مسیر عبور هوا در افراد مبتلا به آسم و سایر اختلالات تنفسی استفاده میشوند.
8 . داروهای خوا ب آور: برای ایجاد حس خواب آلودگی و تسریع فرآیند خواب مورد استفاده قرار میگیرند.
9 . داروهای ضدچربی خون: برای کاهش سطح کلسترول خون تجویز و مصرف میشوند.
10 .داروهای آرامبخش: برای ایجاد یا تقویت حس آرامش تجویز و مصرف میشوند.
رایج ترین انواع داروهای نسخه ای
استفاده جانبی از دارو
وقتی سازمان غذا و دارو یک دارو را مورد تایید قرار میدهد، دیگر برای پزشک و بیمار تعیین تکلیف نمیکند که این دارو چگونه و به چه منظوری تجویز یا مصرف شود. ممکن است یک پزشک، دارویی را دقیقا برای همان منظوری که سازمان غذا و دارو مشخص کرده، تجویز کند و پزشک دیگری، برای منظوری دیگر. منظور از استفاده جانبی نیز همین است. استفاده جانبی از دارو به نوعی از استفاده اطلاق میشود که به موجب آن، پزشک یک دارو را برای منظوری به جز آنچه بر روی برچسب دارو نوشته شده، تجویز کند. این شیوه استفاده از دارو عمدتا در مصرف داروهای نسخه ای کودکان دیده میشود. به همین دلیل، مطالعات متعددی برای تعیین منافع و مضرات این تجویزهای جانبی در طب کودکان انجام شده است.
استفاده جانبی از دارو، در واقع، قانونی تلقی میشود. بسیاری از این استفاده های جانبی ممکن است در برخی شرایط خاص، سودمند و مطلوب باشند. بیشتر پزشکان و متخصصان از پیشرفتهای طبی و پژوهشی در امر درمان آگاه هستند و این قبیل مسایل را پیش از آن که سازمان غذا و دارو دستورهای طبی لازم را بر روی بسته بندی دارو قید کند، میدانند. وقتی یک پزشک، دارویی را به منظور استفاده ای خارج از آنچه بر روی بسته بندی آن دارو نوشته شده، تجویز میکند؛ او موظف و مسوول است که در خصوص آن دارو اطلاعات دقیق و کاملی داشته باشد و تجویزش را بر اساس یک یافته یا منطق طبی یا متناسب با شواهد علمی معتبر انجام داده باشد. بسیاری از اختلالات دارویی وقتی به وقوع می پیوندند که دارو برای استفاده ای خارج از برچسب دارویی خود، تجویز و مصرف میشود.
استفاده جانبی از دارو
سو ءمصرف داروهای نسخه ای
سوءمصرف داروهای نسخه ای، به معنای به کارگیری داروهای نسخه ای در مصارف غیرطبی است. این پدیده را امروزه یکی از مشکلات جدی و رو به افزایش نوجوانان، بزرگسالان و حتی سالمندان میدانند. رایجترین داروهای نسخه ای که مورد سوءمصرف قرار میگیرند، عبارتند از: مسکنها، ضدافسردگیها و محرکها. برخی نوجوانان از داروهای بدون نسخه (مانند داروهای ضدسرماخوردگی و ضدسرفه) نیز سو ءاستفاده میکنند. داروهایی مانند والیوم و زاناکس در میان ضدافسردگیها و همینطور ریتالین در میان محرکها از رایجترین داروهای مورد سوءمصرف هستند.
یکی از دلایل سوءمصرف داروهای نسخه ای این است که این داروها به آسانی در دسترس هستند. سوءمصرف دارو عوارض متعددی دارد. مصرف مفرط مسکنها یا ضد افسردگیها میتواند منجر به عوارض تنفسی شود و حتی به کاهش سطح هوشیاری و مرگ بینجامد. محرکها نیز میتوانند منجر به پارانویا (بدبینی) و حمله های خشم و پرخاشگری شوند. سوءمصرف محرکها باعث میشود خطر ابتلا به عوارض قلبی و ریوی نیز افزایش یابد. این داروها به شدت بر مهارتهای حرکتی و فکری تاثیر میگذارند و به این ترتیب، احتمال بروز تصادفها را افزایش دهند. خطر سوءمصرف این داروها وقتی بیشتر میشود که همراه با آنها از الکل یا داروهای دیگر نیز استفاده شود. عارضه دیگری که در مصرف مفرط و طولانی مدت برخی از این داروها دیده میشود، وابستگی یا اعتیاد به داروست.
سو ءمصرف داروهای نسخه ای
داروهای بدون نسخه
داروی بدون نسخه، دارویی است که میتوان آن را بدون ارائه نسخه پزشک نیز از داروخانه ها خریداری کرد.
این داروها معمولا برای تسکین علایم بیماری (و نه درمان بیماری) مورد استفاده قرار میگیرند. سازمان غذا و دارو شرکتهای تولیدکننده این داروها را ملزم کرده است که روی برچسب داروهایشان جزئیات کاملی درباره خود دارو، شیوه استفاده از آن، موارد مصرف و موارد منع مصرف دارو بنویسند.
دستورالعمل های استفاده ایمن از داروهای بدون نسخه
در ادامه این بحث، با دستورالعمل های استفاده ایمن از داروهای بدون نسخه آشنا خواهید شد:
1 . کودکان و نوجوانان باید برای مصرف این داروها از والدین یا سرپرستان خود اجازه بگیرند؛
2 . اگر بسته بندی دارو دچار مشکل بود، آن را نخرید. بسته بندی دارو باید دست نخورده و سالم باشد. دارو نباید قبلا باز شده باشد. سازمان غذا و دارو تولیدکنندگان را ملزم کرده که تمام داروهای بدون نسخه شان دارای بسته بندی کامل و سالم باشد؛
3 . با دقت از دستورالعملهای استفاده ایمن از دارو پیروی کنید؛
4 . از داروساز یا پزشک درباره نحوه استفاده مناسب و مطلوب از هر داروی بدون نسخه سوال کنید؛
5 . بیشتر از مقدار تعیین شده، دارو مصرف نکنید؛
6 . اگر وضعیت شما با یکی از موارد منع مصرف دارو مطابقت دارد، از مصرف دارو خودداری کنید؛
7 . اگر دچار عوارض جانبی دارو شده اید، مصرف دارو را متوقف و با پزشک خود مشورت کنید؛
8 . بدون اطلاع پزشک، هرگز دارو را بیش از حد توصیه شده مصرف نکنید؛
9 . تاریخ انقضای دارو را کنترل کنید و هرگز پس از سپری شدن تاریخ مصرف دارو، آن را مصرف نکنید؛
10. در دوره مصرف دارو، از فعالیت هایی که به تمرکز نیاز دارند یا پرخطرند، پرهیز کنید؛ به عنوان مثال،
پس از مصرف دارویی که میتواند باعث خواب آلودگی شود، رانندگی یا ورزش نکنید.
دستورالعمل های استفاده ایمن از داروهای بدون نسخه
رایجترین انواع داروهای بدون نسخه
ده ها داروی بدون نسخه در دسترس است. این داروها معمولا برای درمان بیماری و گاهی برای پیشگیری از بیماری تجویز و مصرف میشوند. در ادامه این بحث، با رایجترین دسته های دارویی که از سوی سازمان غذا و دارو مورد تایید قرار گرفته، آشنا خواهید شد:
1 . ضد دردها و ضد التهاب ها: برای تسکین درد، تب و التهاب مصرف میشوند.
2 . داروهای سرماخوردگی: برای درمان علایم و نشانه های سرماخوردگی مصرف میشوند.
3 . آنتی هیستامین ها و محصولات ضد آلرژی: برای درمان علایم و نشانه های حساسیت مصرف میشوند.
4 . داروهای ضدسرفه: برای درمان یا سرکوب حمله های سرفه مصرف میشوند.
5 . محرکها: برای رفع خستگی و خواب آلودگی مصرف میشوند.
6 . داروهای خوا ب آور و آرامبخش: برای بهبود وضعیت خواب و اضطراب مصرف میشوند.
7 . آنتی اسیدها: برای رفع سوءهاضمه و کاهش فعالیتهای ترشحی معده مصرف میشوند.
8 . داروهای ضدیبوست: برای تسکین یبوست و خشکی روده مصرف میشوند.
9 . داروهای ضداسهال: برای تسکین اسهالهای خفیف مصرف میشوند.
10 .داروهای بازکننده مجاری تنفسی: برای کمک به وضعیت تنفسی مصرف میشوند.
11 .محصولات مخصوص دندان: برای حفظ یا ارتقای سلامت دهان و دندان مصرف میشوند.
12 .داروهای ضدآکنه: برای درمان و پیشگیری از بروز جوشها یا آکنه ها مصرف میشوند.
رایجترین انواع داروهای بدون نسخه
13. ضدآفتاب ها و ضدسوختگی ها: ضدآفتابها برای پیشگیری از آسیبهای پوستی ناشی از اشعه فرابنفش نور خورشید مصرف میشوند. ضدسوختگیها نیز برای درمان این آسیبها مورد مصرف قرار میگیرند.
14. داروهای ضدشوره و داروهای ویژه پای ورزشکاران: برای درمان یا پیشگیری از برخی شرایط خاص پوستی مصرف میشوند.
15. داروهای ضدبارداری: برای پیشگیری از بارداری مصرف میشوند.
16. داروهای چشمی: برای حفظ سلامت چشم و برای درمان برخی از عفونتهای ساده چشمی مصرف میشوند.
17. ویتامینها و مواد معدنی: برای فراهم آوردن مکملهای غذایی مورد نیاز بدن مصرف میشوند.
18. داروهای ضدعرق: برای رفع بوی نامطبوع بدن مصرف میشوند.
رایجترین انواع داروهای بدون نسخه
نظارت بر ایمنی و اثربخشی داروها
ایمنی و اثربخشی مواد شیمیایی موجود در داروهای مجاز باید توسط سازمان غذا و دارو مورد تایید قرار بگیرد. این سازمان بر ایمنی و سلامت مواد غذایی و لوازم آرایشی نیز نظارت میکند. ایمنی و اثربخشی داروهای جدید و تجهیزات نوین پزشکی نیز باید از فیلتر تایید این سازمان بگذرد. در واقع، تایید سازمان غذا و داروست که اجازه میدهد یک داروی جدید بتواند به شکل قانونی وارد بازار توزیع شود. این سازمان برای اطلاع و اطمینان از ایمنی و اثربخشی هر دارو، آن را پیش از استفاده عمومی مورد آزمایش قرار میدهد.
داروهای گیاهی
امروزه محصولات و مکملهای گیاهی متنوعی در دسترس عموم مردم است که میتوانند از آنها برای درمان یا پیشگیری از برخی اختلالات یا بیماریها استفاده کنند. برخلاف داروهای نسخه ای، بسیاری از داروهای گیاهی برای عرضه در بازار دارو از مجرای تست و تایید سازمان غذا و دارو نمیگذرند. این در حالی است که این داروها را نباید ایمن تر از داروهای شیمیایی تلقی کرد، چرا که آنها نیز میتوانند منجر به بروز آثار ناخواسته و عوارض جانبی شوند.
حتی برخی از آنها، علاوه بر محتویاتی که در برچسب آنها اشاره شده، حاوی مواد دیگری نیز هستند؛ از جمله گرده گل، آفتکش یا جیوه که همگی میتوانند بیماریزا باشند. در استفاده از فرآورده ها یا مکمل های گیاهی بسیار محتاط و مراقب باشید، به ویژه اگر میخواهید از این محصولات برای درمان افسردگی، عارضه قلبی، فشار خون، دیابت یا سرطان استفاده کنید. داروهای گیاهی معمولا بر عملکرد داروهای شیمیایی نیز تاثیر میگذارند و با آنها تداخل اثر دارند. بنابراین لازم است پیش از مصرف محصولات گیاهی نیز حتما با پزشک خود مشورت کنید.
داروهای گیاهی
پایان