درس دهم
یاری از نماز و روزه
خدای مهربان برای زندگی ما انسانها برنامه ای تنظیم کرده که دربردارنده احکام و وظایف گوناگونی در ارتباط با خدا، خود، خانواده، جامعه و خلقت است. با عمل به این برنامه و احکام و دستورات آن، انسان میتواند در مسیر نزدیک شدن به خدا گام بردارد و به رستگاری در دنیا و آخرت برسد. اگرچه تمامی این احکام و دستورات در جهت مصلحت ما است؛ اما انسان دوست دارد حکمت و علت احکام الهی را بداند و با معرفت بیشتر دستورات الهی را انجام دهد. از این رو، خدای متعال برخی از فایده های مهمترین احکام خود را از طریق آیات قرآن کریم و سخنان معصومان به اطلاع ما رسانده است. در این درس با فایدهء دو عمل مهم در زندگی هر فرد مسلمان، یعنی نماز و روزه آشنا میشویم .
خداوند در آیات مختلفی، فایده های نماز و روزه را بیان فرمودهء است. دو فایده نماز عبارت اند از : 1ــ یاد خدا 2ــ دوری از گناه. مهم ترین فایده روزه نیز عبارت است از: تقوا. در این درس به فایدهء دوم نماز که با فایدهء روزه؛ یعنی تقوا ارتباط دارد، می پردازیم. تقوا «تقوا» به معنای «حفاظت» و «نگهداری» است. انسان باتقوا خود نگهدار است و خود را از گناه حفاظت میکند ؛ یعنی بر خودش مسلط است و زمام و لجام نفس خود را در اختیار دارد و نمیگذارد نفس با سرکشی او را در دره های هولناک گناه بیندازد انسان باتقوا ، میکوشد روز به روز بر توانمندی خود بیفزاید تا اگر در شرایط گناه و معصیت قرار گرفت، آن قوت و نیرو او را حفظ کند و از آلودگی نگه دارد. قرآن کریم راههای متعددی برای کسب تقوا به ما نشان داده که در این درس به دو مورد مهم از آنها، یعنی «نماز» و «روزه» اشاره میکنیم
برای اینکه حقیقت تقوا را دریابیم، ابتدا مثالی را که امیرمومنان علی (ع) بیان فرموده است ، ذکر میکنیم. ایشان میفرماید: «مثَل انسانهای بی تقوا مثَل سوارکارانی است که سوار بر اسب های چموش و سرکشی شده اند که لجام را پاره کرده و اختیار را از دست سوارکار گرفته اند ؛ به بالا و پایین می پرند و عاقبت ، سوارکار را در آتش می افکنند . اما مثَل آدم های باتقوا ، مثَل سوارکارانی است که بر اسب های رام سوار شده اند و لجام اسب را در اختیار دارند و راه می پیمایند تا اینکه وارد بهشت شوند.» تفاوت اصلی میان این دو سوارکار که یکی به هلاکت میرسد و دیگری به رستگاری، در سرکشی و لجام گسیختگی اسب یکی از آنها، و رهوار و مطیع بودن اسب دیگری است.
نماز و بازدارندگی از گناه انسانی که پنج بار در طول روز نماز به پا می دارد، یاد خدا را در دل خود زنده میکند و حضور او را در جای جای زندگی احساس میکند. توجه به حضور خدا در زندگی و نظارت او بر اعمال، موجب میشود تا انسان دست به هر کاری نزند و از گناهان دوری کند. خداوند در قرآن کریم میفرماید:
با این حال، برخی میگویند: «ما نماز میخوانیم اما تاثیر آن را کمتر در خود مشاهده میکنیم و معمولاًدست از رفتارهای قبلی برنمی داریم. پس چگونه نماز بازدارنده انسان از زشتیها و منکرات است؟» شایسته است دقت کنیم که تاثیر نماز به تداوم و به میزان دقت و توجه ما بستگی دارد. چنانکه اگر گفته شود هرکس درس بخواند، موفق می شود، طبیعتاً موفقیت همه یکسان نیست و به نحوه و کیفیت درس خواندن آنها بستگی دارد. بنابراین اگر نمازهای روزانه خود را ترک نکنیم و دقت و توجه خود را در نماز افزایش دهیم، از آن تاثیر خواهیم پذیرفت. نمیتوان انتظار داشت خواندن چند رکعت نماز شتابزده و بدون رعایت آداب، تاثیر چندانی در ما داشته باشد. اگر تلاش کنیم روزبه روز نماز را با کیفیت بهتر و رعایت آداب آن انجام دهیم، به زودی تاثیر آن را خواهیم دید. هرکدام از ما میتوانیم این مورد را در میان اطرافیان و بستگان مشاهده کنیم و دریابیم افرادی که به نمازشان توجه بیشتری دارند، در مقایسه با کسانی که نماز نمیخوانند، یا نماز خود را شتابزده و بدون رعایت آداب میخوانند، از منکرات بیشتری دوری میکنند. اگر به زندانیان و خلافکاران جامعه نگاه کنیم، میبینیم که چنین مجرمانی کمتر از میان افراد نمازخوان هستند. همین موضوع نشان میدهد که نماز تاثیر خود را گذاشته و هرقدر با توجه و دقت بیشتر انجام شود، تاثیر آن بیشتر هم خواهد شد.
امام صادق میفرماید: «هرکس میخواهد بداند آیا نمازش پذیرفته شده یا نه، باید ببیند که نماز ، او را از گناه و زشتی باز داشته است یا نه. به هر مقدار که نمازش سبب دوری او از گناه و منکر شود، این نماز قبول شده است.» نتیجه اینکه: اگر میبینیم که با خواندن نماز در حال دور شدن از گناهان هستیم، معلوم میشود نمازمان مورد قبول خدا قرار گرفته و اگر نماز، ما را از گناه و زشتی باز ندارد، معلوم میشود که عیب و نقصی در نماز خواندن ما هست. باید جستوجو کنیم تا آن عیب را بیابیم و برطرف کنیم.
اگر نماز را کوچک نشماریم… اگر نماز را کوچک نشماریم و نسبت به آنچه در نماز میگوییم و انجام میدهیم درک صحیح داشته باشیم، نه تنها از گناهان که حتی از برخی مکروهات هم به تدریج دور خواهیم شد. از اینرو: اگر در انجام به موقع نماز بکوشیم ، بی نظمی را از زندگی خود دور خواهیم کرد. اگر در پنج نوبت با لباس و بدن پاکیزه به نماز بایستیم، آلودگیهای ظاهری ما کمتر خواهد شد. اگر شرط غصبی نبودن لباس و مکان نمازگزار را رعایت کنیم، کمتر به کسب درآمد از راه حرام متمایل خواهیم شد. اگر هنگام گفتن تکبیر به بزرگی خداوند بر همه چیز توجه داشته باشیم، قدرتهای دیگر در نظرمان کوچک خواهند شد و به آنان توجه نخواهیم کرد. اگر در رکوع و سجود، عظمت خدا را در نظر داشته باشیم، در مقابل مستکبران خضوع و خشوع نخواهیم کرد. اگر عبارت «اِهدنا الصراط المستقیم» را صادقانه از خداوند بخواهیم، به راههای انحرافی دل نخواهیم بست. اگر عبارت« غیر المغضوب علیهم و الظّالّین» را با توجه بگوییم، خود را در زمره کسانی که خدا بر آنها خشم گرفته یا راه را گم کردهاند، قرار نخواهیم داد. بنابراین؛ با تکرار درست آنچه در نماز میگوییم و انجام میدهیم به تدریج چنان تسلطی بر خود مییابیم. که میتوانیم در برابر منکرات بایستیم و از انجامشان خودداری کنیم.
تکمیل احکام در سالهای قبل آموختیم که برای انجام نماز، لازم است بدن و لباس ما پاک باشد و در صورتی که به یکی از نجاسات آلوده باشد باید قبل از نماز پاک گردد. بنابراین، لازم است هر مسلمانی نجاسات را بشناسد و راه پاک کردن اشیای نجس را بداند. توجه: همه چیز پاک است، مگر 11چیز و آنچه در اثر برخورد با آنها نجس میشود. برخی از نجاسات عبارت اند از: 1ــ خون انسان و هر حیوانی که خون جهنده دارد. 2و 3ــ ادرار و مدفوع انسان و حیوانهای حرامگوشتی که خون جهنده دارند. 4ــ مردار انسان و هر حیوانی که خون جهنده دارد. 5و6ــ سگ و خوک، زنده و مرده آنها نجس است. 7ــ کافر (یعنی کسی که به خدای یگانه اعتقاد ندارد.) 8ــ شراب و هر مایع مستی آور،نجس است. نوشیدن شراب، چه کم و چه زیاد حرام است و در زمره بزرگترین گناهان شمرده شده است. خداوند در قرآن درباره این عمل ناروا میفرماید: (((ای مردمی که ایمان آورده اید؛ بهراستی شراب و قمار و بتپرستی و تیرکهای بختآزمایی، پلید و از کارهای شیطانی است. پس از آنها دوری کنید تا رستگار شوید. شیطان میخواهد با شراب و قمار بین شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا دور سازد و از نماز باز دارد.))))
اعمالی که تاثیر نماز را از بین میبرند توجه کنیم که برخی کارها اثر نماز را از بین میبرند. باید بکوشیم آن کارها را از زندگی خود بیرون کنیم؛ مانند: 1ــ ناراحت کردن پدر و مادر امام صادق فرمود: «فرزندی که از روی خشم به پدر و مادر خود نگاه کند ـ هرچند والدین در حق او کوتاهی و ظلم کرده باشند ـ نمازش از سوی خدا پذیرفته نیست.» 2ــ غیبت کردن پیامبر اکرم به ابوذر فرمود: «هرکس غیبت مسلمانی را کند، تا چهل روز نماز و روزه اش قبول نمیشود؛ مگر اینکه فرد غیبت شده، او را ببخشد.»
روزه و تقویت تقوا میزان موفقیت انسان در رسیدن به هدفهای بزرگ، به میزان تسلط او بر خویش، خود نگهداری و «تقوا» بستگی دارد و هرقدر هدف بزرگتر باشد، تقوای بیشتری می طلبد. روانشناسان، کارهایی را برای تقویت اراده و تسلط بر خود پیشنهاد میکنند تا افراد بتوانند به موفقیت در برنامه هایی مانند درس، ورزش، کسب و کار و مانند آن برسند. خداوند، انسان را به عملی راهنمایی میکند که اگر آن را به درستی انجام دهد، چنان تسلطی بر خود پیدا میکند که می تواند موانع درونی را کنار بزند و گام های موفقیت به سوی برترین هدف های زندگی را به خوبی بردارد.
این عمل، «روزه» است. روزه، مصداق کامل تمرین صبر و پایداری در برابر خواهش های دل است.
کسی که یک ماه گرسنگی روزانه را تحمل کند و در عین حال که میل به آب و غذا دارد، به سوی آن نرود؛ کسی که یک ماه چشم خود را از گناه حفظ کند؛ زبان خود را از دروغ و غیبت نگه دارد؛ گوش خود را از شنیدن بدی ها بازدارد؛ خوش رفتاری با مردم را تمرین کند؛ و از حجاب و پوشش خود به خوبی مراقبت کند؛ بکوشد به دیگران ستم نکند و مردم را از خود نرنجاند و مواظب باشد غذای سحری و افطاری او از درآمد پاک و حلال باشد، چنین کسی، پس از یک ماه، به تسلطی بر خود میرسد که قبل از ماه رمضان آن تسلط را نداشته است و اگر هر سال یک ماه این عمل را تکرار کند، سال به سال باتقواتر میشود. چنین فردی کمکم به جایی میرسد که احساس میکند که هر کاری را که خداوند دستور داده است، میتواند به آسانی انجام دهد و احساس سختی نمیکند.
.
احکام روزه
1ــ نُه چیز روزه را باطل میکند که برخی از آنها عبارتاند از: خوردن و آشامیدن، دروغ بستن بر خدا و پیامبر و جانشینان پیامبر ، رساندن غبار غلیظ به حلق، فرو بردن تمام سر در آب ، استمناء ، باقی ماندن بر جنابت تا اذان صبح
2ــ کسی که غسل بر او واجب است، اگر عمدا تا اذان صبح غسل نکند یا اگر وظیفه اش تیمم است، عمدا تیمم نکند، نمیتواند روزه بگیرد. البته اگر سهل انگاری کند و غسل نکند تا وقت تنگ شود، میتواند با تیمم روزه بگیرد و روزه اش صحیح است؛ اما در مورد غسل نکردن، معصیت کرده است.
3ــ اگر کسی به علت عذری مانند بیماری نتواند روزه بگیرد و بعد از ماه رمضان عذر او برطرف شود و تا رمضان آینده عمدا ُ قضای روزه را نگیرد، باید هم روزه را قضا کند و هم برای هر روز یک (تقریباً 750 گرم) گندم و جو و مانند آنها به فقیر بدهد.
4ــ اگر کسی روزه ء ماه رمضان را عمدا نگیرد، باید هم قضای آن را به جا آورد و هم «کفاره» بدهد؛ یعنی برای هر روز، دو ماه روزه بگیرد (که یک ماه آن باید پشت سرهم باشد) یا به شصت فقیر طعام بدهد (به هر فقیر یک مُدّ.)
5ــ اگر کسی به چیز حرامی روزهء خود را باطل کند؛ مثلاً دروغی را به خدا نسبت دهد، کفاره جمع بر او واجب میشود. یعنی باید هر دو کفارهء یاد شده را انجام بدهد. البته اگر هر دو برایش ممکن نباشد میتواند هرکدام را که ممکن است، انجام دهد.
وظیفه ء شخص مسافر: کسی که سفر میرود، اگر شرط های زیر را داشته باشد، باید نمازش را شکسته بخواند و نباید روزه بگیرد: الف) رفتن او بیشتر از 4 فرسخ شرعی (حدود 22/5کیلومتر) و مجموعه رفت و برگشت او بیشتر از 8 فرسخ باشد. ب) بخواهد کمتر از ده روز در جایی که سفر کرده، بماند. پس کسی که میخواهد ده روز و بیشتر در محلی که سفر کرده است، بماند، باید نمازش را کامل بخواند و روزه اش را هم بگیرد. ج) برای انجام کار حرام سفر نکرده باشد؛ مثلاً اگر به قصد ستم به مظلوم یا همکاری با یک ظالم در ظلم او سفر کند، باید روزه اش را بگیرد. اگر فرزند با نهی پدر و مادر به سفری برود که آن سفر بر او واجب نبوده است، باید نماز را تمام بخواند و روزه اش را بگیرد.
پایان