ارزیابی زیست محیطی سدها
دانشجو:
خلاصه
بحران کم آبی در آینده نه چندان دور از مواردیست که ذهن جهانیان را به خود مشغول کرده و این امر درکنار مسئله تولید انرژی موجب پیدایش علم مهندسی سد شده است ولی ارزشهای بدست آمده در نتیجه احداث سد بایستی دربرابر اثرات منفی آن موازنه گردند . سدها درمراحل مختلف احداث ، بهره برداری و پایان عمر مفید خود تاثیرات عمیقی بر محیط زیست برجای خواهند گذاشت . واقعیت امر اینست که در بیشتر سدهای احداث شده در کشورمان ، بررسی اثرات زیست محیطی بطورکامل درنظر گرفته نشده است .
مقدمه:
احداث سدهای بزرگ بواسطه مزایای اجتماعی و هزینه های زیاد آنها یک مسئله بحث برانگیز شده است . ارزشهای کنترل سیلاب ، تامین منابع آب ، تولید برق ، استفاده های ورزشی تفریحی و غیره باید درمقابل تغییر اکوسیستمها ، زه دار شدن اراضی کشاورزی ، بالا آمدن سطح آب زیرزمینی ، عوض شدن کیفیت آب خروجی و دیگر اثرات منفی زیست محیطی آنها موازنه گردند .
در طی سالهای اخیر اثرات زیست محیطی توانسته همپای سایر مسائل در توجیه پذیری طرحها دخالت نموده و اجرای پروژه را ممکن و یا غیرممکن سازد
متاسفانه در بیشتر سدهای احداث شده در کشورمان بصورت جامع به بررسی اثرات زیست محیطی پرداخته نشده است . اگر مطالعه وبررسی اثرات زیست محیطی بصورت صحیح انجام میگرفت ، هم اکنون علاوه بر رفع مشکلاتی که در بعضی از سدها وجود دارد میتوانست اطلاعات مفیدی در این خصوص در اختیار متخصصین داخلی قرار دهد تا در پروژه های احداث دیگر سدها این موارد لحاظ گردد .
تعریف ارزیابی زیست محیطیEIA
ارزیابی اثرات زیست محیطی عبارت است از فرایند و جریان بررسی و مطالعات رسمی جهت پیش بینی اثرات فعالیت ها و عملکردهای یک پروژه بر محیط زیست , سلامت انسان ها و رفاه اجتماعی و یا به عبارت دیگر شناسایی و ارزیابی سیستماتیک پیامدهای پروژه ها , برنامه ها و طرح ها بر اجزای فیزیکی ,شیمیایی ,بیولوژیکی ,فرهنگی و اقتصادی,اجتماعی محیط زیست است. بنابراین ارزیابی اثرات محیط زیست به عنوان یک ابزار برنامه ریزی, اثرات مثبت و منفی یک پروژه را بر روی محیط زیست مشخص می نماید.
ارزیابی اثرات زیست محیطی,یک برنامه پایش محیط زیست را با استفاده از شاخص های زیست محیطی متناسب برقرار و به اجرا در می آوردتا بهره برداری از پروژه به نحوی صورت پذیرد که اثرات مخربی را از خود بر جای نگذارد.
به طور کلی کلمه محیط زیست در مفهوم گسترده آن شامل مواردی از قبیل مردم ,اراضی, محل زندگی و اقتصاد می باشد که تاثیر سدها و مخازن در آنها یک امر مسلم اجتناب ناپذیر است. اثرات زیست محیطی سدها را به طور کلی تاثیرگذاری محیط بر دریاچه سد و اثر متقابل این سازه ودریاچه را شامل می شود و مورد بررسی قرار می دهد.
اهداف ، ضرورت و فواید ارزیابی اثرات زیست محیطی سدها
هدف از انجام مطالعه ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های توسعه منابع آب اطمینان یافتن از رعایت سیاست ها و اهداف تعیین شده در برنامه ها و فعالیت های پروژه در راستای ضوابط , معیارها, قوانین و مقررات زیست محیطی می باشد. بنابراین با انجام این گونه مطالعات, روند اجرای پروژه های توسعه منابع آب همسو با اهداف توسعه پایدار گردیده و نهایتا موجب بهره برداری بهینه از منابع آبی کشور با حداقل آثار سوء زیست محیطی در راستای دست یابی به اهداف مدیریت به هم پیوسته منابع آبی می گردد. هدف اصلی مدیریت به هم پیوسته رسیدن به پایداری در توسعه است.
عمده ترین فواید ارزیابی اثرات زیست محیطی سدهای کشور
رفع نارضایتی جامعه
از بین بردن ناسازگاری بین افراد جامعه و ارگانهای دولتی
افزایش کیفیت محیط زیست
اعتبار بخشیدن به دولت در سطوح بین المللی
ایجاد برنامه ریزی مناسب
افزایش آگاهی و دانش زیست محیطی در سطوح مختلف جامعه, مسئولین و تصمیم گیرندگان
افزایش قدرت اجرایی به قوانین و مقررات
تلفیق حفاظت و توسعه
تعیین اثرات و پیامدهای احتمالی
ارائه راه حل های صحیح و منطقی از منابع طبیعی و انسانی
بنابراین ارزیابی اثرات پروژه های سدسازی بر محیط زیست از ابزارهای دستیابی به توسعه پایدار محسوب می شوند طوری که ضمن مکان یابی کاربی ها بر اساس توان اکولوژیک و نیازهای اقتصادی- اجتماعی از اجرای پروژه های سدسازی که اثرات تخریبی زیادی از خود بر محیط زیست بر جای می گذارد, جلوگیری به عمل آورد.
مشکلات ارزیابی اثرات زیست محیطی سدهای کشور
فاصله میان متخصصان EIA و مجریان طرح:
درکشورهای در حال توسعه نظیر ایران فاصله بین متخصصان محیط زیست و تصمیم گیرندگان از برخی جنبه ها روز به روز بیشتر می شود.در واقع این گروه بیشتر از دید اقتصادی به پروژه ها نگاه کرده و برای آنها دارای ارزش بیشتری می باشد. لذا ارزشیابی همه جانبه پروژه ها که در آن فاکتورهای زیست محیطی نیز مد نظر قرار گرفته است برای مجریان قابل توجه نمی باشد.
حجم بالای گزارشات ارزیاب از نظر کمی و ارزش پایین کیفیت آنها:
در مراحل غربال کردن و تعیین حدود مشکلات, عمق و وسعت EIA باید طوری جمع آوری گردد که جمع آوری داده های غیر ضروری به حداقل رسیده و تلاش متخصصین روی مسائلی متمرکز شود که اهمیت آنها مسلم شده وضروری می باشد.
– عدم کنترل وپایش اجرایی پس از تصویب:
در کشورپروژه های ارزیابی زیست محیطی تنها در مرحله مطالعات و ارائه راهکارهای کاهش اثرات پیش می رود و نظارت پیوسته در مرحله اجرا در بسیاری از پروزه های سد سازی صورت نمی گیرد.
در نظر نگرفتن مردم به عنوان یک فاکتور مهم و انسانی:
مردم و افراد محلی به خصوص درمواقعی که مسئله جابجایی جمعیت و اسکان مجدد مردم در پروژههای سدسازی مطرح باشد تحت تاثیرمستقیم پروژه قرار می گیرند.متاسفانه در برخی از پروژه های سد سازی بررسی نظرات و مشارکت مردمی آخرین مرحله از مطالعات در پروژه ها است که آن هم با اهمییت پایینی صورت می گیرد وهیچ وقت نظرات مردم به عنوان یک فاکتور مهم در تصمیم گیری ها و اجرای پروژه ها مد نظر قرار نمی گیرد.
انواع اثرات زیست محیطی سدها
بطورکلی تاثیرگذاری محیط بر دریاچه سد و سد واثر متقابل این سازه و دریاچه آنرا در محیط میتوان در قالب اثرات زیست محیطی سدها مورد بررسی و تحقیق قرار داد این اثرات ممکن است به دو صورت ظاهر شوند:
اثرات متقابل زیست محیطی مفید
اثرات متقابل زیست محیطی زیان بخش
بدیهی است که آنچه در راستای اهداف سد منظور شده است ، بهبود کیفیت زندگی و توسعه اجتماعی – اقتصادی را بهمراه دارد و این تغییرات و تحولات را میتوان بعنوان اثرات مفید تلقی نمود .
اما اثرات نامناسب و زیان بخش یک سد و دریاچه نیز میتواند در محیط زیست تغییرات قابل ملاحظه بوجود آورد که نه تنها توسعه را بهمراه نخواهد داشت ، بلکه به تخریب منابع طبیعی از قبیل خاک ، آب ، جنگل ، جوامع انسانی ، بهداشت محیط و جز اینها منجر گردیده و سرمایه های ملی را ضایع می کند .
الف – اثرات فیزیکی و شیمیایی احداث سد
اثر احداث سد بعنوان مانعی در حرکت و عبور اجسام شناور در مسیل رودخانه نظیر درختان ، یخ ، ماهیان ، کشتی ها و … در این مورد همه سدها بیشترین اهمیت را دارا بوده و بیشترین اثر را درقبال ممانعت از عبور اجسام شناور برجای می گذارند .
– اثر احداث سد بعنوان کاهش نسبی یا کلی مواد جامد و رسوبات رودخانه ای که در مخزن و یا دریاچه سد رسوب می کنند . این امر توازن طبیعی پتانسیل رسوب گذاری را در پایین دست سد بهم زده و موجب فرسایش شدید مسیر رودخانه پایین دست میگردد . در این مورد سدهای کنترلی بیشترین اثر را برجای میگذارند که بدلیل تخلیه مکرر آب پشت سد درمواقع سیلابی میباشد .
اثر رسوب در مخزن در مسدود نمودن دریچه ها و تخلیه کننده ها
– اثر خروج آب گل آلود حاوی مواد رسوبی به روی مناطق پایین دست سد و محیط زیست منطقه
– وقوع سیلابهای زیاد ناشی از رهاسازی آب سرریزها و تخلیه کننده ها موجب تغییرات عمده فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی در پایین دست سدها میگردد .
– اثر یک سد بر تغییرات سطح آب زیرزمینی که سدهای مخزنی و برق آبی بدلیل دارابودن حجم زیادی از آب بیشترین تاثیر را دارند
– زمین لرزه؛ درنتیجه واکنش بین سطح آب دریاچه و مرطوب شدن محیط و لایه بندی مختلف درکنار مخزن زمین لغزه ایجاد میگردد که اثرات آن به دوصورت زیر ایجاد میشود :
کاهش حجم دریاچه
ایجاد امواج بلند و لبریزی سد و یا تخریب آن
– ایجاد زلزله های القایی ؛ درنتیجه تاثیر بار آب برروی کف دریاچه امکان وقوع زلزله های القایی وجود دارد که سدهای مخزنی و برق آبی بدلیل حجم زیادی از آب تاثیر زیادی بر زلزله های القایی می گذارند . در بررسی سد کرخه این نتیجه حاصل گردید که تعداد زمین لرزه ها بلافاصله همزمان با آبگیری سد افزایش یافته و با گذشت زمان که سطح آب ثابت شده از تعداد این لرزش ها نیز کاسته شده است بنابراین چنانچه ارتفاع آب موجود در مخزن درحد ثابتی نگه داشته شود تاحدی میتوان لرزه خیزی منطقه را کنترل نمود .
– اثر دریاچه سد بر آب و هوا ؛ دریاچه های بزرگ با تشکیل مه و بالابردن نم نسبی در محدوده دریاچه موجب تغییرات آب و هوایی در مقیاس خرد اقلیم میشوند.تاثیر سدهای توریستی بر آب و هوا به علت گسترش وسیع باغها و ویلاها و جنگلهای مصنوعی ساخت دست بشر بیشتر از بقیه است.
ب – اثرات بیولوژیکی سدها
– کاهش غلظت مواد غذایی در پایین دست سد و اثرات آن بر جامعه نباتی و حیوانی آن ناحیه
– اثر ذخیره آب در مخازن کم عمق در رشد و نمو پلانگتن
– اثر دریاچه سد بر جوامع حیوانی و نباتی در محدوده مخزن و بالادست آن از جمله مهاجرت حیوانات ، رشد و نمو گیاهان ، پذیرش حیوانات و نابودی بعضی از گونه ها
– لایه بندی حرارتی و امکان استفاده از آب با درجه پایین این دریاچه برای مصارف نیروگاهها و مصارف آشامیدنی و غیره . مثلا درمورد بررسی آب مخزن سد کرخه در اعماق مختلف مشاهده میشود که لایه بندی حرارتی در مخزن سد کرخه در فصل تابستان وجود داشته و تا شهریور ادامه دارد و تغییرات سختی کل نسبت به عمق با افزایش عمق بیشتر میشود ، میزان کلرور ، و غلظت اکسیژن نسبت به عمق آب با افزایش عمق ، کاهش می یابد .
کاهش غلظت مواد غذایی در پایین دست سدها درهر چهارنوع سد مورد بحث به یک میزان میباشد چرا که با آرام گرفتن جریان آب در پشت سد این مواد معلق نیز به تله خواهند افتاد . اثر بر حیات وحش و پوشش گیاهی برای سدهای توریستی بیشتر از همه میباشد و این بدلیل حضور بشر در مناطق اطراف سد میباشد و نیز گسترش وسیع باغات ، ویلاها و جنگلهای مصنوعی ، ولیکن سدهای کنترل سیلابی بعلت کوچکتر بودن دریاچه کمترین اثر را بر پوشش گیاهی خواهند داشت زیرا مساحت کمتری از زمیت به زیر آب میرود و نیز اثر کمتری برآب و هوا میگذارند .
ج – اثرات بهداشتی
– دریاچه سدها میتواند منبع بسیاری از بیماریهای واگیر نظیر مالاریا و بیماریهای خونی گردد . این امر در پاره ای از کشئورها از جمله در کشورهای افریقایی منجربه خسارات بسیار گشته است .
– اثر دریاچه بر رشد و نمو گیاهان ؛ در دریاچه کم عمق رشد و نمو گیاهان آبی موجب وارد آمدن خسارت به ماهیها گشته و محیط مناسبی برای تخم ریزی حشرات فراهم میکند .
در سدهای توریستی بعلت حضور بیشتر انسان و ایجاد زباله ها و مواد زائد و فاضلاب بیشترین اثر شیوع بیماریها و تخم ریزی حشرات را شاهد خواهیم بود اما در سدهای مخزنی بدلیل راکد بودن آب انباشته شده در دریاچه شیوع باکتریهای بیماری زا را بیشتر مشاهده خواهیم کرد
د– اثرات اجتماعی و اقتصادی
– اثرات احداث سد بر روستاهای مجاور ؛ روستاها و جوامعی که در دریاچه سد غرقاب میشوند و مردم آن باید کوچ داده شوند که بعنوان اثر نامناسب تلقی میگردد .
– اثر احداث سد بر تاسیسات و سازه ها ؛ از بین رفتن جاده ها و خطوط انتقال نیرو در نتیجه عبور از داخل دریاچه ها ، عدم دسترسی به نقاطی از محدوده سد بعلت ایجاد دریاچه سد ، کانالهای قدیمی ، آب بندها و … از جمله ضایعات ایجاد سدهای بزرگ است .
– جابجایی مردم ؛ طرح سد و ساختمان آن ممکن است موجب جابجایی مردم شود . استفاده از مصالح طبیعی برای ساخت سد نیز به ازبین رفتن زمینهای کشاورزی منجر میشود .
– آثار باستانی و تاریخی؛ در پاره ای نواحی آثار باستانی و تاریخی از قبیل مساجد ، معابر و پلهای قدیمی به زیر آب میروند .
در این مورد سدهای مخزنی بدلیل وسعت دریاچه و سدهای توریستی بعلت جذب انسانها به سمت منطقه سد و تاثیرات سیاسی فرهنگی و اقتصادی که بدنبال خواهد داشت دارای بیشترین اثر خواهندبود . درمورد جابجایی مردم و نیز اثر بر ابنیه و تاسیسات محدوده دریاچه شاهد این هستیم که اثر سدهای مورد بحث تقریبا به یک مقدار میباشد درحالیکه برای سدهای مخزنی و برق آبی بدلیل وسعت بیشتر دریاچه سد اثر بیشتری را درنظر گرفته ایم .
باتوجه به مقایسه اثرات زیست محیطی سدهای موردنظر مشاهده میشود که در شرایط درنظر گرفته شده و با لحاظ نمودن تنها اثرات مخرب زیست محیطی این سدها ، سد کنترل سیلاب کمترین و سد مخزنی بیشترین اثر مخرب را بر محیط زیست منطقه خواهند گذاشت .
برخی از مزایای احداث سد
– کنترل سیلابها و حفاظت مناطق پایین دست
– کاهش خسارات به محصولات کشاورزی
– تغذیه سفره آب زیرزمینی
– تامین انرژی
– تامین آب جهت مصارف شرب ، کشاورزی و صنعتی .
نتیجه گیری
هدف برنامه مدیریت و پایش زیست محیطی دسترسی به اطلاعاتی است که مشخص سازد پیش بینی های انجام شده از اثرات پروژه در محدوده های قابل قبول مهندسی و زیست محیطی قرار خواهدداشت و افزون بر آن اطلاعات هشدار دهنده ای از وضعیت نامناسب زیست محیطی را دراختیار قراردهد.
اقداماتی که در پروژه احداث سد باید بدست آورده شود و دراختیار مدیریت جهت تصمیم گیری گذارده شود بستگی به شرایط خاص منطقه و نحوه اجرای طرح و نحوه بهره برداری دارد .
از میان متغیرهایی که بایستی جهت مراقبت و پایش انتخاب و مدنظر قرارداده شوند ؛ می توان به بارش , حجم آب ذخیره شده ، حجم سالانه رسوبات وارد شده ، کیفیت آب خروجی از سد ، میزان تولید سولفید هیدروژن و متان در آب پشت سد ، نمونه برداری لیمنولوژیکی از گیاهان میکروسکوپی و مایکروسکوپی ، حیات وحش و گونه های آبزیان ، تغییرات پوشش گیاهی ، بهداشت عمومی و ناقلان امراض ، مهاجرتهای داخلی و خارجی و نظایر آن اشاره نمود .
برای تعیین کیفیت آب ، هوا ، فاضلاب ، صدا و دیگر عوامل محیط فیزیکی باید از روشهای مستندشده و استاندارد استفاده کرد و جهت بررسی وضعیت موجود اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی میتوان نسبت به تکمیل پرسشنامه های اطلاعاتی در فواصل زمانی اقدام نمود و با وضعیت قبل از شروع پروژه مقایسه کرد و تغییرات درخصوص شاخهای مختلف محیط اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی از جمله رشد ، مهاجرت و اسکان جمعیت و غیره را معین نمود .
مراجع
1 – کریمی جشنی ، ایوب ، مقایسه اثرات مخرب زیست محیطی سدها با کاربرد ماتریس وتن و رائو ، دانشگاه شیراز
2. MC Graw-Hill . 2002. Enviromental Asseeement. Second Edition.
3. Center, L.W. 1996. Environmintal Impact Assessment Mc Graw Hill Book Co. Baltimore.
4. Escap. 1990. Environmental Impact Assessment, Guidelines For Water Resources Development.
5– ثابت رفتار ، عالیه ، بررسی چالشها و مشکلات ارزیابی اثرات زیست محیطی سدها ، شرکت مدیریت منابع آب ایران
6– مخدوم ، مجید ، مسائل و مشکلات ناشی از عدم رعایت ملاحظات زیست محیطی در پروژه های آبی ، مجموعه سخنرانیها و مقالات ارائه شده در سمینار ارزیابی اثرات زیست محیطی طرحهای توسعه منابع آب
7. Goodman, A.S. 1984. Water Resources Planning. Prentice Hall. New Jercy.
8. Dams and the environment bulletin, 1982.
9. Abaz, Hussein. 1995. A New Role For Environmental Assessment. Our Planet.
10 – نوفرستی ، عبدالرضا ، بررسی روند ارزیابی اثرات زیست محیطی در ایران و مشکلات موجود ، مجموعه مقالات چالشهای ملی و فراملی محیط زیست در برنامه چهارم توسعه ، 1383