بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان مقاله:
خلاقیت و نوآوری
تعریف خلاقیت و نوآوری:
تعریف خلاقیت:خلاقیت بیشتر یک فعالیت فکری و ذهنی است.
گیلفورد خلاقیت را با تفکر واگرا(دست یافتن به رهیافهای جدید برای حل مسائل) در مقابل تفکرهمگرا(دست یافتن به پاسخ صحیح) مترادف می دانست.
تعریف نوآوری:نوآوری بیشتر جنبه عملی دارد و در حقیقت محصول نهایی خلاقیت است و نوآوری می تواند در خط مشی ها،فرآیندها وفنون نیزمانندفعالیتها و رفتارهای افرادرخ دهد.نوآوری مهارتی است که با بسیاری از همکاریهای دیگر همراه است.
تفاوت خلاقیت و نوآوری :
– خلاقیت به معنای توانایی ترکیب ایده ها در یک روش منحصر به فرد یا ایجاد پیوستگی بین ایده هاست(استپن رابینز-1991).
نوآوری ، فرآیند اخذ ایده خلاق و تبدیل آن به محصول ؛ خدمات و روشهای جدید عملیات است.(استپن رابینز ،1991). .
– خلاقیت پیدایی و تولید یک اندیشه و فکر نو است .
-درحالی که نوآوری عملی ساختن آن اندیشه و فکر است .
– به عبارت دیگر خلاقیت اشاره به ایجاد اندیشه های نو دارد و نوآوری بمعنای کاربردی ساختن آن افکار نو وتازه است .
– همانگونه که از تعاریف فوق نتیجه می شود خلاقیت لازمه نوآوری است،خلاقیت بستر رشد وپیدایی نوآوری است.
ضرورت خلاقیت و نوآوری در سازمان :
عصر ما عصر سرعت در تغییر و تحول، ارتباطات گسترده و رقابت شدید است. که همزمان به گونه ای متعامل بر یکدیگر تا ثیر می گذارند . و این هر سه بر مدیریت کارآمد ،ابتکار و خلاقیت وابسته است.
رویکردی نوین به ابتکار و خلاقیت ، نه هدف بلکه فرآیندی است که نقش انسان در آن صرفاً نقش پردازشگری اطلاعات نیست ، بلکه آفرینشگری اطلاعات جدید است.
-نقطه شروع هر ابتکار وجود یک مسئله است از اینرو مهمترین لحظه پیدایش هر ابتکار همین لحظه است زیرا چگونگی طرح مسئله است که امکان کشف آنرا فراهم میکند و آفرینش اطلاعات جدید به سبب آن ممکن می شود .
– با نظر به اینکه در عصر حاضر هر سازمان و نهادی با انواع مسائل و مشکلا ت مختلف و پیچیده ای مواجه هستند لذا برای حل این مسائل پرداختن به موضوع خلاقیت و نوآوری ضروری به نظر می رسد.
فرآیند خلا قیت و نوآوری :
ایجاد پرورش ابداع و خلاقیت معمولاً دارای مراحلی است که نه بعنوان یک روش علمی و فرموله شده بلکه به عنوان یک راهنما می تواند برای افراد در همه جا مفید باشد.
دکتر الکس ، اس، اسبورن، فرآیند حل خلاق مسائل را در شرایط ایده آل به شرح زیر ذکر میکند:
1- حقیقت یابی 2- ایده یابی 3- راه حل یابی
1- حقیقت یابی : این مرحله خود شامل دو قسمت است ، یکی تعریف مسئله و دیگری آماده سازی است.
الف) تعریف مسئله : فرموله کردن یک مسئله بسیار اساسی تر از حل آن است که ممکن است صرفاً مستلزم مهارت در ریاضیات و علوم آزمایشی باشد. ویا به گفته جان دیویی مسئله ای که به خوبی تعریف شده باشد 50 در صد آن حل شده است .
ب) آماده سازی : این مرحله مستلزم جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده های مربوط به مسئله است .
2- ایده یابی : ایده یابی خود شامل دو قسمت است
الف) ایده سازی : که عبارت است از تدابیر ایده های موقّت به عنوان سر نخهای ممکن .
ب) ایده پروری : که عبارت است از انتخاب بین ایده های حاصله ، افزودن ایده های دیگر و به جریان انداختن مجدد از طریق تغییر ، ترکیب و غیر (الکس،اس،اسبورن-1992 ص:63).
3-راه حل یابی : راه حل یابی به نوبه خود به دو قسمت تقسیم می شود.
الف) ارزیابی : که به مفهوم وارسی ایده های موقت بوسیله آزمایش و غیره می باشد .
ب) گزینش : که به معنای تصمیم گیری درباره راه حل نهایی و پیاده سازی آن می باشد .
مراحل تفکر خلاق از نظر محقق دیگر:
1- آماده سازی : این مرحله ای است که در آن همه جوانب مسئله مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد و در اصل دوره ای از شناسایی مساله و جمع آوری حقایق به شمار می رود .
2- دوره نهفتگی : در این مرحله فرد آگاهانه درباره مساله فکر نمی کند در اینجا نوعی فرآیند ذهنی درونی وجود دارد و اطلاعات تازه را با اطلاعات گذشته مرتبط می سازد .
3-اشراق : این مرحله ای است که طی آن ایده فرخنده بوقوع می پیوندد . ایده ای که آن را پدیده (آهان) نیز نامیده اند . در این مرحله فرد خلاق ، ایده ، مفهوم یا راه حل مسئله را به طور ناگهانی در می یابد .
4- اثبات تحقیقی : این مرحله ای است که در آن ایده ای که در سه مرحله قبلی بدست آمده مورد سنجش قرار می گیرد . تا معتبر بودن یا عدم اعتبار آن معلوم شود ( کالاگ ، جیمز ، ترجمه مهدی زاده ، 1369 ، ص 354) .
معیارهای شناخت خلاقیت و نوآوری
ذکر نقطه نظرهایی که همه ابعاد معیارهای شناخت خلاقیت و نوآوری را در بر داشته باشد بسیار مشکل است .در اینجا به پاره ای از نظرات اشاره می کنسم :
– اوژان ، وان ، فانژه در کتاب هنر خلاقیت در صنعت و فن در مورد معیارهای فوق می نویسد : “با وجود تمامی نقطه نظرهای متناقض و مختلف ، خوشبختانه معیاری در دسترس است و آن ((حد مفید بودن نوآوری )) است . “ همه در اینکه خلاقیت باید استفاده ای برای نوع یشر داشته باشد متفق القول هستند . اگر چنین نباشد در واقع خلاقیتی صورت نگرفته است .
– نویسنده دیگری اظهار می دارد : خلاقیت و نوآوری باید با تویعه ، پیشنهاد ، و انجام جوابهای جدید و بهتر انجام گیرد . پیشنهادات باید ملاکهای انجام هر دو مقوله (جدید) و (بهتر ) را داشته باشند . ( درک تورینگ تون – 1989 ص : 122) .
– و بعضی دیگر سه معیار را برای شناخت خلاقیت ذکر می کنند که عبارتند از : عدم محدودیت زمانی – مفید بودن و الویت یا عدم تقدم داشتن ، و سپس مواردی را به عنوان زمینل روشنگری ذکر می کند و ادامه می دهد ک شاید یکی از بهترین طرقی که از آن می توان در زمینه پیچیده خلاقیت دست یافت بررسی چهار مورد : 1- ویژگی های شخصی 2- فرآیند 3- فشار جامعه 4- محصول ( جک هالوران – دوگلاس نبتون – 1992 ص : 293).
آموزش خلاقیت
1- آموزش و پرورش عمومی خلاقیت و نوآوری : که بر روی استعداد همگانی آحاد بشر تکیه دارد .
الف ) آموزشهای اختصاصی .
ب ) آموزشهای عمومی .
2- آموزش خلاقیت در کودکان و دانش آموزان :از اینکه خلاقیت امری فطری و موروثی است یا اکتسابی ، و اگر اکتسابی است چگونه می توان آن را آموزش دادو پرورش آن چه تکنیکها و روشهایی را لازم دارد ، موضوع تحقیقات مختلفی بوده است . تا مدتها پیش برخی از محققان عقیده داشتند که خلاقیت امری فطری است . خشبختانه ، بر اثر تحقیقات دامنه داری که در این زمینه صورت گرفته است نشان دهنده این امر است که استعداد خلاقیت در همه افراد با شدت و ضعف مختلف وجود دارد و می توان آن را بر اثر آموزش رشد و گسترش داد و شکوفا کرد .
در نظامهای کنونی آموزش و پرورش ، متاسفانه ، تفکر همگرا محور و اساس کار است و تفکر واگرا نه تنها مورد عنایت نیست ، بلکه اغلب تضعیف هم می شود . در نتیجه وقتی که کودک به سن بزرگسالی می رسد خلاقیتی در خود احساس نمی کند .
یکی از کارهای مهمی که برای ـموزش خلاقیت در کودکان لازم است ، تغییر کلی در روش کار معلّم د انتظارات نظام آموزشی از دانش آموز است . وباید در تدریس و آموزش تمام دروس ، علاوه بر تفکر همگرا ، تفکر واگرا نیز مد نظر قرار گیرد .
آنچه مربی برای پرورش فکر خلاق باید انجام دهد
1- معلّم باید مطالب درسی را بصورت مسئله و معمّا برای شاگردان طرح کند . (این روش همان روش علمی یا روش حل مسئله است ) .
2- تامین احتیاجات اساسی روانی بچه ها : معلم باید فرصت کافی برای همه شاگردان ایجاد کند تا بتوانند افکار و عقاید و هنر خود را آزاذانه بیان نمایند و به دیگران عرضه نمایند .
3- اجرای روشهای گونا گون : معلم باید در اجرای جریان تدریس و فعالیتهای آموزشی و پرورشی روشهای متنوع را به کار برد .
4- فعالیّتهای شاگردان : در جریان یادگیری ؛ شاگرد باید فعال باشد و نقش عمده به عهده او واگذار شود . این کار سبب می شود که قدرت ابتکار و تفکر خلاق در دانش آموز رشد یابد .
5- توجه به اختلاف فردی شاگردان : معمولاً معلمان مدارس تصور می کنند همه شاگردان در یک سطح از لحاظ علمی قرار دارند و باید مسائل مختلف را یکسان درک کنند . نتیجه این طرز تفکر محدود کردن رشد شاگردان و مجبور ساختن آنها به پیروی از اصول و قواعد معین است .
شرایط ایجاد خلاقیت و نوآوری
سن آگوستین مطالب زیر را به عنوان راهنمای روز خلاق معرفی می کند :
1- تمرکز با شجاعت .
2- خود پردازی .
3- هنر گوش دادن .
4- مهر تایید .
5- نظم و ترتیب .
6- تخیل .
7- پیروزی .
8- اشتیاق .
9- رشد پیوسته .
10 – تلاش برای پیشرفت .
شرایط ایجاد خلاقیت و نوآوری
یکی از نویسندگان این شرایط را از دریچه ترغیب خلاقیت دیده و تحت همین عنوان شرایط چهار گانه زیر را بیان می دارد :
1- فضای خلاق
2- دادن وقت برای خلاقیت
3- برقراری یک سیستم پیشنهادات
4- ایجاد واحد مخصوص خلاقیت
مبانی نوآوری
1- اصل ضرورت نوآوری ایجاب می کند که هر شرکت و سازمان در حد و توان خویش این کار را انجام بدهد .
2- نوآوری باید از تلاشهایی از قبیل تحقیق و توسعه ای که گرایش عملی زیاد دارد جدا گردد .
3- نوآوری باید مقرون به صرفه ، اقتصادی و کم هزینه باشد .
4- نوآوری باید با نیازها و مشکلات در حال تغییر اهداف سازمانی مطابقت داشته باشد .
5- نوآوری باید به موقع و به هنگام نیاز تحقق پذیرد .
6-برای نوآوری باید منابع کافی تخصیص یابد .
7- نوآوری باید به صورت یک تغییر طرح ریزی شده و به اجرا در آید .
ضرورت و اهمیت خلاقیت و نوآوری
خلاقیت زمانی پا به عرصه وجود می گذارد که فرد یا افرادی سطح دانش زمان خود را درباره پدیده های طبیعی و یا خود انسان کافی ندانسته و خود را ناچار به بهره گیری طیف وسیعی از توانائیها ببینند .
فایده های خلاقیت و نوآوری
نوآوری و خلاقیت دست کم برای جامعه سه فایده دارد :
1- باعث افزایش رشد اقتصادی می شود .
2- بهره وری را بالا می برد .
3- باعث بوجود آمدن تکنولوژی ، کالاها و خدمات جدید می شود .
فرصتهای خلاقیت
فرصتهای خلاقیت در چهار گروه فرصت داخلی و سه گروه فرصت های خارجی تقسیم بندی شده است :
فرصتهای داخلی خلاقیت و نوآوری
1 ) وقایع غیرمنتظره ( پیروزی یا شکست غیر منتظره ) .
2 ) نا سازگاریها : ناسازگاری در منطق یا آهنگ یک فرآیند ، فرصتی برای خلاقیت است همچنین ناسازگاری بین نتایج واقعی و انتظارات می تواند امکانی برای خلاقیت باشد .
3 ) نیازهای فرآیندی .
4 ) تغییر در صنایع و بازارها .
فرصتهای خارجی خلاقیت و نوآوری
1 ) تغییرات جمعیتی : در میان منابع خارجی فرصت برای خلاقیت ، آمارهای جمعیت قابل اعتماد ترین مورد است .
2 ) تغییر نگرش : (( نیمی از لیوان پر است )) و (( نیمی از لیوان خالی است )) دو توصیف از یک پدیده با معانی متفاوت . تغییر نگرش یک مدیر در مورد یک لیوان از نیمه خالی به نیمه پر ، خالق فرصتهای بزرگ برای خلاقیت است .
3 ) دانش جدید : خلاقیتهای مبتنی بر دانش از نظر زمان تحقق ف آسیب پذیری و قابلیت پیش بینی با انواع دیگر خلاقیتها تفاوت دارد .
ویژگیهای افراد خلاق
1- آزردگی از انجام کارهای روز مره و تکراری .
2- توان فکر کردن و پرداختن به چند ایده در یک زمان .
3- ایجاد شرایط نشاد و علاقه به موضوع در خویشتن .
4- فراتر رفتن در انجام تکالیف .
5- همواره در جستجوی انجام کارها با روشهای غیر معمول .
6- نگرانی نداشتن از اینکه نسبت به دیگران متفاوت به نظر آید .
7- صاحب قدرت پافشاری و دنبال کردن ایده خود .
8- درک سریع و صحیح تر از روابط بین پدیده ها .
9- دارای تخیل نسبتاً بهتر از دیگران .
موانع خلاقیت و نوآوری
1- موانع تاریخی .
2- موانع بیولوژیک .
3- موانع فیزیولوژیک .
4- موانع اجتماعی .
5- موانع روانی .
6- موانع کلان ساختاری .
تاثیر عوامل خاص بر خلاقیت و نوآوری
1- سن افراد .
2- جنسیت افراد .
3- ارزشها و فشارهای اجتماعی .
4- تحصیلات .
5- نقش مداومت و کوشش در خلاقیت .
ویژگیهای افراد خلاق و نوآور
1- نیاز به کسب موفقیت .
2- مرکز کنترل .
3- تحمل ریسک.
4- رویارویی با وضع مبهم .
.A5- رفتار از نوع
ویژگی سازمانهای خلاق و نوآور
1- انعطاف پذیری در رویارویی با بحرانها .
2- دادن نظر یا عقیده تازه .
3- حل مسئله یا بسط و گسترش نظر جدید .
4- جامه عمل پوشانیدن به نظر جدید (اجرا ) .
نتیجه گیری
خلاقیت همچون بسیاری از صفات دیگر از بدو خلقت در وجود انسان با شدت و ضعف مختلف بوده است . هر چند نمیتوان تاثیر عوامل ژنتیکی را در بروز خلاقیت نادیده گرفت ، ولی با توجه به تحقیقاتی که در این زمینه به عمل آمده بیانگر آن است که خصوصیت خلاقیت از طریق آموزش و تعلیم قابل رشد و گسترش می باشد .
واین کارجز از طریق مراکز تعلیم و تربیت که بیشترین نقش را در زمینه آموزش برعهده دارند امکان پذیر نمی باشد .
باید یک نگرش و دیدگاه تازه ای نسبت به این موضوع در سازمانهای آموزشی بوجود آید چرا که بسیاری از شیوه هایی که اکنون در مراکز آموزشی به کار می رود نه تنها باعث ایجاد خلاقیت نمی شود بلکه باعث از بین رفتن خلاقیت نیز می شود