خانه زمان وزیری
خانه زمان وزیری معروف به خانه امام جمعه، واقع در خیابان علامه مجلسی، کوچه مجلسی است.
پیشینه این خانه به دوره صفویه باز می گردد و بنای فعلی آن مربوط به دوره قاجار است.
خانه فعلی در سال 1295 شمسی ساخته شده و متعلق به دوره سوم قاجار است. خانه های این دوره معروف به کردی یا خانه با الگوی کوهستانی است که دو بخش زمستان نشین و تابستان نشین آن بر روی هم قرار می گیرد. سازه خانه های این دوره تخت با تیرهای چوبی است.
در طراحی و جهت گیری خانه ها عوامل زیست محیطی مانند جهت و طرز تابش خورشید، جهت وزش و نوع باد تاثیر حتمی داشتند. به همین دلیل خانه های هر منطقه از ایران جهت گیری مشابهی دارند. این جهت گیری اصطلاحا رون گفته می شود.
خانه زمان وزیری در جهت رون اصفهانی بنا شده که جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارد.
جهت گیری
از نشانه های باقی مانده از دوره صفویه حوض، حمام و هشتی ورودی هستند.
بنای ضلع شمالی مربوط به دوره قاجار است که خانه دوره صفوی را تخریب کرده و خانه جدید را روی آن ساخته اند.
با گذشت زمان محل به 4 پلاک تقسیم شده بود که در حال حاضر 3 پلاک از آن خریداری شده تا به بنای اصلی متصل شود.
اکنون خانه برای تغییر کاربری به هتل در دست مرمت است.
عکس قبل از مرمت
روند مرمت
برای نشان دادن قدمت برخی از طرح های دیوار ها قسمتی از طرح های قدیمی را نگه داشته و بقیه آن را با رنگی متفاوت از رنگ اصلی مرمت می کنند.
نقاشی های یک بچه از دوره قاجار روی دیوار راهروی بین تالار ها که هنگام مرمت آن ها را حفظ کرده اند.
در ورودی فعلی
دیوار ضلع غربی
دیوار ضلع شمالی
دیوار ضلع شرقی
از اصول حاکم بر معماری و شهرسازی سنتی ایران عدم نماسازی سطوح خارجی بنا یا تزیین آن است، طوری که بناها به بیرون پشت کرده اند ولی نمای داخلی طراحی شده و مزین است.
خانه ها با دیوار های بلندی محصور می شدند به طوری که نمای آن ها کاملا مخفی می ماند.
سادگی سطح خارجی دیوارها گاه چنان است که هیچ تفاوتی بین خانه های ثروتمندان و قشر های متوسط دیده نمی شد.
تنها بازشویی که به بیرون ارتباط دارد در ورودی است که از طریق هشتی و دالانی نسبتا بلند به حیاط وصل می شود.
هشتی
هشتی فضایی است که بالافاصله بعد از درگاه ورودی بوده و از کارکرد های آن تقسیم مسیر ورودی، فضایی برای انتظار و یا باشکوه کردن وروردی است.
در هشتی عناصر مختلفی مانند سکو و چراغدان قرار می گرفته.
دالان
دالان راهرویی تنگ و باریک است که بعد از در ورودی قرار دارد. ارتباط بین ورودی و حیاط را تامین می کند و عمدتا بخاطر گودال بودن حیاط کف آن شیب داشته.
با بلند و پرپیچ و خم ساختن آن نوعی حجاب برای فضای درون خانه ایجاد می شده.
حیاط
حیاط عنصر بسیار مهمی است که در ایران قدمت 8 هزار ساله دارد و عنصر مهم سازماندهی فضایی در شکل گیری خانه های درونگرا است. از نقش های آن وحدت دهنده چند عنصر خانه، ارتباط دهنده چند فضا، ایجاد محیط سرسبز و با نشاط است.
کلیه بازشوها و ورودی اتاق ها به حیاط یا فضای منتهی به آن باز می شوند.
وجود حوض آب و گیاهان در حیاط کمبود رطوبت هوا را جبران می کند.
نمای شمالی
این قسمت بنا مربوط به دوره قاجار است که شامل 2 سرداب، حیاط اندرونی، اتاق پنج دری، اتاق شاه نشین، اتاق های پشت تالار و 2 اتاق گوشواره است.
نمای شرقی حیاط
سه نمای دیگر نوساز است که هماهنگ با معماری سنتی ساخته شده اند و شامل اتاق های هتل است.
نمای جنوبی حیاط
در سمت راست نمای جنوبی حمام قدیمی دوره صفوی قرار دارد که آن را حفظ کرده اند.
نمای غربی
سرداب
در دوره سوم قاجار با ارتفاع گرفتن بیشتر جبهه اصلی از زمین، زیرزمین به طبقه همکف تبدیل شد که اندکی نسبت به حیاط فرورفته تر است.
سرداب مهم ترین مکان در طول روز های گرم و طاقت فرسای تابستان است که می توانست هوایی مطبوع و خنک داشته باشد.
تزئین پنجره سرداب با آجر و کاشی و کنترل ورود نور به آن
فضای پشت پله و دو سرداب در دو طرف آن
قسمت های مختلف زیرزمین یا به وسیله پله و از راه حیاط با یکدیگر ارتباط داشته و یا مستقیما راهروهایی آن ها را به هم متصل می کرده است.
زیرزمین ها سقف هایی به شکل طاق دارند که اتاق های بالا را از آسیب رطوبت محفوظ می دارد.
مکانی خنک بوده برای نگه داری اسباب و وسایل
سرداب غربی
فضای بین سرداب و حیاط اندرونی
آجر کاری سقف سرداب
سرداب شرقی
حیاط اندرونی
این حیاط مخصوص ساکنان و محارم خانه است.
حیاط اندرونی بسته به موقعیت زمینی که در آن بنا ساخته می شده و وضعیت مالی مالک ممکن بود بزرگ یا کوچک باشد.
از عملکردهای این حیاط تامین نور، تقسیم حرکت به جانب فضاها، ایجاد فضای سبز و دسترسی به حوض آب و شستشو بوده است.
اتاق پنج دری
از مهم ترین فضاها در خانه ها ایوان ها و تالار های بزرگ بوده اند که در ضلع شمال و جنوبی حیاط ساخته می شدند و در و پنجره های آن ها عموما با شیشه های رنگی و اشکال مختلف متناسب با موقعیت فعلی فضاها زینت می شدند.
پنج دری ها اتاق مهمانی هستند و ابعاد آن دارای تناسب طلایی است.
ارتفاع آن به اندازه مجموع ارتفاع فضاهای پایین خانه و بالا خانه است. کنار این اتاق ها راهرویی بوده تا از آن وارد اتاق شوند و از فضای باز وارد نمی شدند.
ویژگی شاخص این اتاق پنجره ارسی پنج بخشی آن است و بقیه اتاق با قاب بندی های ساده تزئین شده است. طاقچه که در ضخامت دیوارها ایجاد شده،تزیینات حجمی را تشکیل می دهد.
در پشت این اتاق پستویی بوده همراه با گنجه ای عمیق که در دیواره جا داشته.
تالار یا شاه نشین
در ورودی به اتاق شاه نشین اصلی
تفکیک فضای آن با راهرو به وسیله سردر و لبه ایجاد شده روی زمین انجام شده.
در دوره قاجار به دلیل گرایش به معماری غرب که دارای سقف های تخت بوده، لزوم مهارت کمتر و آسانی اجرای این سقف ها نسبت به سقف های طاقی و کمتر بودن بارهای وارد بر آن، سقف های تخت بیشتر اجرا شدند.
همچنین در این دوره تالار های اصلی چلیپایی به مستطیل شکل تغییر یافتند که تزئینات استفاده شده در آن ها هم غالبا پرکار هستند.
سقف تالار ها قاب سازی و با چوب، گچ بری، آینه کاری، نقاشی رنگ و روغن یا کارهای تزئینی دیگر تزئین می شده.
تزیین سطوح با نقاشی، گچبری و آینه کاری:
دیوارها ابتدا از یک لایه نقاشی با رنگ اکر پوشیده شده که درواقع زیر رنگ را تشکیل می دهد و بر روی آن نقش مایه های تزیینی مانند گچبری ها،طرح گل ها و… است.
آینه کاری به دو صورت در تزیینات به کار رفته است:
1.ایجاد یک سطح چهارگوش از آینه
2.تکه های آینه مسطح و قطعه های کوچک بریده شده آیینه که در این حالت خرده های آینه به همان روش بر روی سطوح کار شده است.
تزئینات سطوح
آراستن پنجره ها وبه ویژه ارسی ها یکی از راهکارهای بزرگ تزیین در خانه است.
ارسی، پنجره ای شیشه ای است که به طرف حیاط-باغ باز می شود و به صورت یکپارچه در تمام ارتفاع دیواری که بر روی آن نصب می شود، قرار می گیرد. ارسی از دو بخش اصلی تشکیل شده است: قسمت پایینی، شامل چندین لنگه در متحرک بالارونده و قسمت بالایی که به صورت کتیبه ثابت است. مجموعه ی تشکیل دهنده ی ارسی، یک مجموعه از شیشه های رنگی در قاب های چوبی گره چینی شده است و بر روی یک چهارچوب قرار می گیرد.
پنجره ها
راهروی کنار تالار تخت گاه نام دارد که انتهای آن راه پله به زیرزمین و بالاخانه قرار دارد.
تخت گاه
اتاق های پشت تالار
حمام
بام
در خانه های ایرانی قدیم، بام فضایی مستقل و سرباز است که از سطوح مختلف مرتبط به هم تشکیل شده و قسمت های پیرامون آن توسط طاق ها و دیوار های کوتاه محفوظ و محصور شده.
از فراز آن امکان مشاهده شهر از زوایای مختلف میسر می شد.
منابع
صد خانه، صد پلان، ویژگی های معماری خانه های قدیمی در بافت های تاریخی، اقلیم گرم و خشک. دکتر حسین فرخ یار
خانه های اصفهان. داراب دیبا، فیلیپ ریوالت، سرز سانتلی
گونه شناسی خانه دوره قاجار در اصفهان. دکتر مریم قاسمی سیچانی، دکتر غلامحسین معماریان
مصاحبه با اهالی محل و مهندس ناظر بر مرمت