تک یاخته های انگلی
Protozoa پروتوزوآ یا تک یاخته:
بدوی ترین موجودات حیوانی ، تک سلولی که همه اعمال حیاتی مانند متابولیسم، تغذیه وتکثیر را به تنهایی و با تقسیمات مختلف انجام می دهند.
تک یاخته ها به اشکال گوناگون مانند گرد، آمیبی، بیضی، گلابی شکل، سوزنی، هلالی و دوکی مشاهده می شوند و از 1 تا 200 میکرون متغییر هستند
به لحاظ ساختمانی هر تک یاخته از دو قسمت تشکیل شده است : سیتوپلاسم و نوکلئوپلاسم( یا هسته )
سیتوپلاسم غالباً دارای لایه خارجی نازک و شفافی است تحت عنوان اکتوپلاسم و قسمت داخلی اش که پر حجم ، دانه دار و نسبتاً پیچیده است ، اندوپلاسم گویند.
اکتوپلاسم ، حرکت ، بلعیدن غذا ، تنفس و حفاظت از تک یاخته را به عهده دارد.
اندوپلاسم دانه دار هم در تغذیه و با وجود هسته در تکثیر تک یاخته نقش دارد. افزون بر آن ممکن است دارای حفره تغذیه ای ، حفره جهت ذخائر غذایی ، اجسام خارجی ، حفرات انقباضی و در بعضی گونه ها اجسام کروماتوئیدی (chromatoidal bodies) نیز باشد. عمل حفرات انقباضی تنظیم فشار اسمزی و خارج کردن مواد زائد است.
حرکت تک یاخته ها
اندامک های حرکتی:
الف) پای کاذب: به شکل زائده ای از غشا بوجود آمده و سیتوپلاسم به درون آن جاری می شود و تک یاخته را به حرکت در می آورد. این اندامک خاص آمیب هاست.
نکته: آمیبوئید ، شکلی از هر تک یاخته ای است که در مرحله ای از زندگی خود پای کاذب تولید می کند.
ب) تاژک: جسم شلاقی شکل است که از نقطه ای به نام بازال بادی یا بلفاروبلاست منشا می گیرد.
ج) مژه: شبیه تاژک است و از نقطه ای بنام بازال بادی منشا می گیرد. اندازه آن کوتاهترازتاژک است و معمولا” به تعداد فراوان در تمام سطح تک یاخته وجود دارند.
غشاء مواج Undolating membraneغشاء توری مانندی منشعب از اکتوپلاسم که در اشکال تریپانوزومی دیده می شود.
هسته به اشکال متعددی دیده می شود، معروف ترین آنها شامل :
حبابی: در داخل حباب جسم متراکم و کوچکتری به نام کاریوزوم یا هستک وجود دارد مثل آمیبها.
متراکم: از ماده کروماتینی متراکم تشکیل شده است که به شکل توده ارغوانی مشاهده می شود. مثل هسته انگل های مالاریا
از نظر تعداد هم :
در بعضی تک یاخته ها دو هسته وجود دارد. که در بعضی دو هسته مشابه و یکسان دارند مانند ژیاردیا
در تعدادی هم ٢ هسته دارند ولی از نظر شکل و عمل متفاوت هستند مثل مژه داران
در مراحلی از زندگی تک یاخته ها ممکن است تعداد هسته ها زیاد شود، مثلا” تبدیل شدن به کیست
تولید مثل تک یاختگان
تکثیر تک یاخته ها به دو روش جنسی و غیر جنسی انجام میشود.
در نوع جنسی روشهای آمیختگی ، سینگامی و اسپروگونی(به تک یاخته محصول این تقسیم مروزوئیت گفته میشود. ) دیده می شود.
در فرم تقسیم جنسی سینگامی که مترادف Gametogony یا Copulation می باشد. ، دو سلول نر و ماده به وجود می آید که سلول ماده را ماکروگامت و سلول نر را میکروگامت می گویند و از الحاق آنها سلول تخم بوجود می آید .
در خصوص آمیختگی یا پدیده الحاق (Conjugation) :
در مژه داران که دارای دوهسته بزرگ و کوچک هستند ، اتفاق می افتد. هسته بزرگ در تغذیه و هسته کوچک در تکثیر نقش دارد.
دو تک یاخته به هم متصل میشوند ، هسته بزرگ محو میشود
هسته کوچک با روش میوزتقسیم میشود
یکی ازهسته ها با هسته تک یاخته مقابل تعویض و ترکیب میشود
هسته جدید تقسیم وهسته های کوچک وبزرگ تشکیل میشود
دو تک یاخته از هم جدا میشوند
این تقسیم هر ۴٠ نسل یک بار انجام می شود.
تقسیم غیر جنسی
تقسیم دوتایی (Binary fission ):
یا تقسیم ساده تک یاخته به دو عدد ، یک روش تکثیر معمولی است که ابتدا هسته به روش میتوز تقسیم شده( کاریوکینز) بعد سیتوپلاسم هم تقسیم می شود (سیتوکینز) و دو عدد تک یاخته بدین صورت حاصل می شود.
این تقسیم یا در جهت طولی است ( در تاژکداران دیده می شود ) و یا در جهت عرضی است مانند مژه داران
نکته : تقسیم چندتایی نوعی از تقسیم دوتایی است منتها با این تفاوت ، قبل از تقسیم یک تک یاخته به دو تک یاخته کامل شود ، تقسیمات بیشتری انجام گرفته و بدین ترتیب مجموعه ای کروی و یا بشکه ای شکل (rosette) ایجاد می شود. مانند انگل لیشمانیا که در محیط کشت در بعضی موارد ایجاد روزت می کند.
جوانه زدن :
در این نوع تقسیم تک یاخته باید وارد سلول های هسته دار بدن میزبان شود (مثل ماکروفاژها و سایر سلول های دفاعی).
درجوانه زدن خارجی در سطح تک یاخته جوانه ای ایجاد میشود که پس از رشد از سلول مادر جدا میشود.
در جوانه زدن داخلی (آندودیوژنی endodiogeny ) در داخل سلول مادر دو سلول دختر ایجاد میشود . (تک یاخته توکسوپلاسما)
تقسیم غیر جنسی شیزوگونی(schizogony) یا مروگونی(merogony):
در واقع یک نوع جوانه زدن چند تایی است . با این تفاوت که این نوع جوانه زدن نه به بیرون که در درون تک یاخته مادر اتفاق افتاده و هسته های تقسیم شده دختر بطرف محیط سلول والد حرکت می کنند. پس از مدتی سلولی مادر یا والد پاره شده و سلولهای دختر یا مروزوئیت آزاد می شوند و آنچه باقی می ماند باقیمانده سیتوپلاسم و در انگلهای مالاریا مواد زائد یا رنگ دانه انگل است.
تعداد مروزوئیتها حاصل از این نوع تقسیم ممکن است از 4 تا چندین هزار باشد.
شیزوگونی تنها در تک یاخته های شاخته آپی کمپلکسا و احتمالاً در شاخه میکروسپورا انجام می شود.
در چرخه زندگی دو فرم تروفوزوئیت و کیست ممکن است ،مشاهده شود.
تکثیرتک یاخته یصورت غیرجنسی (تقسیم دو تائی عرضی) وگاهی هم جنسی (کانژوگیشن)است که روش اخیر به صورت تقریبی هر 40 نسل یکبار اتفاق می افتد
اکثر مژه داران زندگی آزاد داشته و تنها گونه هایی از جنس بالانتیدیوم در دستگاه گوارش انواعی از بی مهرگان و مهره داران زندگی انگلی دارند. از بین آنها بالانتیدیوم کلی دارای اهمیت پزشکی در جوامع انسانی می باشد.
مورفولوژی تک یاخته ها
الف) فرم فعال یا تروفوزوئیت: دراین مرحله تک یاخته حرکت، تغذیه، تکثیر و احتمالا” حمله نموده و علائم ایجاد می کند.
ب) فرم مقاوم یا کیست: در شرایط نامساعد دیواره مقاومی از جنس سلولز، کیتین یا آهکی اطراف تک یاخته را می پوشاند. کیست نقش حفاظت، انتقال و تکثیر را در تک یاخته ها دارد.
زیر سلسله پروتوزوآ دارای 7 شاخه عمده بوده که سه گروه از آنها در انگل شناسی پزشکی مورد توجه قرار می گیرند ، این سه گروه عبارتند از : سارکوماستیگوفورا ، سیلیوفورا و آپی کمپلکسا
نکته :در بعضی رفرانسها از گروه چهارمی تحت عنوان به نام میکروسپورا هم نام برده شده که این شاخه مشتمل بر تک یاخته های ریز اسپردار داخلی سلولی انواع مهره داران و بی مهرگان هستند و بیشتر در افرادی که سیستم ایمنی آنها به عللی سرکوب شده می تواند موجب بیماری گردد.
سارکوماستیگوفورا :
این شاخه به دو زیر شاخه تاژکداران( Mastigophora ) که دارای یک یا چند تاژک (Mastigote ) یا flagellumهستند و آمیب ها ((Sarcodina که معمولاً دارای پای کاذب pseudopodia))می باشند، تقسیم می شود.
در خصوص تاژکداران :
شامل گونه هایی از تاژکداران خونی و نسجی،روده ای و دستگاه تناسلی است.
نکته : تاژکداران ممکن است دارای عضوی به نام کینتوپلاست باشند که خود از دو قسمت جسم پارابازال و بلفاروپلاست که از آن تاژک منشاء می گیرد باشند.
سارکودنیا
یا خانواده آمیبها که جزء ساده ترین و ابتدایی ترین موجودات جانوری هستند.
ساختمان آنها از یک توده سیتوپلاسمی شامل یک قسمت داخلی به نام آندوپلاسم و یک قسمت خارجی به نام اکتوپلاسم تشکیل شده است. اندوپلاسم تراکم کمتری داشته ، گرانوله بوده و اندام مختلف تک یاخته در آن قرار دارند. متابولیسم آمیب در این بخش انجام گرفته و رنگ آن کدر است. اکتوپلاسم متراکم ، شفاف و در برگیرنده آندوپلاسم بوده و مانند یک پرده نیمه تراوا عمل می کند.
این تک یاخته ها در مرحله فعال یا تروفوزوئیت فاقد غشاء حقیقی هستند و به نوعی جزء تک یاخته های برهنه محسوب می شوند . اما در مرحله کیستی واجد یک غشاء مقاوم و حقیقی به قطر 5/0 میکرون هستند.
راه به خصوصی جهت اخذ مواد غذایی در آنها وجود ندارد. بلکه مواد جامد را از طریق فاگوسیتوز و مواد مایع را هم توسط پیوسیتوز جذب می کنند.
یکی از ویژگیهای بارز آمیب ها نداشتن شکل و جهت حرکت ثابت است ، به صورتی که هنگامی فعالیت شکل آنها مرتب در حال تغییر بوده و جهت حرکت آنها هم تابع جهت ایجاد پاهای کاذب می باشد.
حرکت آمیبی یک حرکت خزیدنی توسط پاهای کاذب است که برای این منظور آمیب نیاز به یک سطح فیزیکی دارد که به آن متصل گردد.
آمیب ها دارای جنسهای متعددی بوده که با توجه به ساختار هسته از یکدیگر متمایز می شوند. برای تشخیص گونه های مختلف آنها می توان از خصوصیات ظریف داخل هسته نیز بهره جست.
در طبیعت انواع متعددی از آمیبها وجود دارند که اکثر آنها زندگی آزاد داشته و تعدادی نیز زندگی انگلی دارند. برخی هم انگل دستگاه گوارش انسان هستند.
سیلیوفورا
یا مژکداران ( مژه داران )دارای اندامکهای حرکتی در سطح بدن به نام مژه ها هستند که می توانند تمام بدن یا اینکه در مناطقی به خصوص دهان سلولی دیده شوند. این رشته های ظریف از نظر ساختمانی به تاژکها شبیه بوده و تمامی آنها از بازال بادی منشاء می گیرند. نقش آنها علاوه بر حرکت تک یاخته ، حفظ تعادل ارگانیسم هم هست. مژه ها معمولاً در ردیفهای موازی با یکدیگر قرار داشته و با نظم خاصی به حرکت در می آیند. همچنین مژه هادر سطح قدامی،بلند تر وتعداد آنها بیشتر ولی در سطح خلفی کوچکتر و تعداد آنها کمتر است.
این تک یاخته های عموماً بیضی شکل دارای دو هسته در سیتوپلاسم خود هستند که یکی بزرگ و لوبیائی شکل تحت عنوان ماکرو نوکلئوس(که در متابولیسم نقش دارند ) و دیگری هسته کوچک و کروی شکل به نام مبکرونوکلئوس (در تکثیر تک )که در فرورفتگی هسته بزرگ قرار دارد.
اعضای این شاخه دارای محل معینی برای ورود غذا به نام پریستوم است که از آنجا غذا وارد حفره دهانی سیتوستوم شده و نهایتاً از آن قسمت توسط مجرای لوله ای مانندی به نام سیتوفارنکس وارد اندوپلاسم می شود . در قسمت خلفی هم مخرج سلولی سیتو پاژ هم هستند، که محلی جهت دفع مواد زاید است.
افزون بر موارد ذکر شده در سیتوپلاسم این موجودات سه نوع واکوئل ( تغذیه ائی ، دفعی و انقباضی) هم وجود دارد.
آپی کمپلکسا
اعضاء این شاخه دارای چرخه زندگی پیچیده با تناوب تکثیر جنسی و غیر جنسی در یک و یا دو میزبان مختلف هستند. از خصوصیات شاخص آنها ، داشتن مجموعه راسی خیلی ریز به نام Apical complex است که با میکروسکوپ الکترونی قابل روئیت می باشند.
این مجموعه خود شامل : میکروتوبولهای ساب پلیکولار ، قسمت مخروطی شکل (conoid) ، راپتری،میکرونمها(micronemes ) ، حلقه قطبی و در بعضی مراحل micropore هستند.
این انگل ها به استثنای میکروگامتهای تاژکدار ، عموماً یک هسته دارند وفاقد مژک تاژک هستند.
در مرحله جنسی سینگامی جود دارد و دارای کیست هستند و غالباً زندگی آنها به صورت انگلی است.
انگل های بیماریزا برای انسان در این شاخه عبارتند از : توکسوپلاسما، سارکوسیستیس ؛ ایزوسپورا ؛ کریپتوسپوریدیوم ؛ سیکلوسپورا و انگلهای مالاریا و بابزیا
The End