)
تک یاخته شناسی(آمیبیاز)
تک یاخته های روده ای و تناسلی
فارغ از گروه هایی که زندگی آزاد دارند ، بیش از 20 گونه تک یاخته متعلق به شاخه های مختلف در دستگاه گوارش و اعضای تناسلی انسان مشاهده می شوند. انسان برای برخی از آنها میزبان طبیعی و برای گروهی دیگر میزبان اتفاقی محسوب می شود.
بعضی از آنها میزبان خود کاملاً بیماریزا بوده ، تعدادی موجب اختلالات خفیف و گروهی هم زندگی همسفره را انتخاب نمودند . به استنثای تریکوموناس واژینالیس که انگل دستگاه ادارای /تناسلی است. باقی محل زندگی خود را در نقاطی از لوله گوارش انتخاب نمودند.
Sacromastigophora
pseudopodia
Flagella
سارکودیناها
پوشش خارجی و جهت مشخصی ندارند
حرکت توسط پای کاذب
سیتوستوم برای بلع غذا ندارند
سیتوپلاسم از دو قسمت اکتوپلاسم
واندوپلاسم تشکیل شده است.
در چرخه تکاملی آنها دو مرحله
تروفوزوئیت(فعال) و کیست( غیر فعال)
دیده می شود.
آمیب ها:
حداقل شش گونه از آمیب های متعلق به چهار جنس، در دستگاه گوارش انسانی شناسایی و تثبیت شده اند:
انتامبا هیستولیتیکا
انتامباکلی
انتامبا ژینژیوالیس
دی انتامبا فراژیلیس
اندولیماکس نانا
یداموبا بوتچلی
تمام این گونه ها به جز آنتامبا ژینژیوالیس که در دهان دیده می شود در روده بزرگ زندگی می کنند.
در بین آمیب های فوق تنها انتامبا هیستولیتیکا انگل بیماریزای مهم انسانی است.
برخی از تک یاخته های با زندگی آزاد (گونه های نگلریا واکانتامبا)، انگلهای تصادفی انسان هستند.
Naegleria fowler
تروفوزوئیت به اشکال آمیبی و تاژکدار با اندازه 15 میکرون
کیست گرد و تک هسته ائی7-10میکرون
انتقال درنتیجه ورود تروفوزوئیت تاژکدار موجود در آب از طریق شیرجه زدن می باشد
آمیب از حفره بینی وارد شده واز طریق مخاط بویائی وارد مغز و در قاعده مغز رشد و تکثیر میکند
سپس باعث مننگوآنسفالیت آمیبی اولیه و حاد میشود( (PAM
اختلال در حس بویائی،سردردهای شدید،تب، سفتی گردن و حملات ناگهانی از علائم بیماری است
آنتامبا هیستولیتیکا
عامل بیماری: آمیبیازیس، اسهال خونی آمیبی، هپاتیت آمیبی
از نظر مرفولوژی به اشکال زیر مشاهده شود:
تروفوزوئیت ،پری کیست ، کیست و فرم متاکیست
تروفوزوئیت، شکل فعال آنتامبا هیستولیتیکا ، ساکن روده بزرگ ، ممکن است به مدت طولانی به طور بی آزار زندگی کند. چنانچه در اثر عوامل مختلف حالت تهاجمی پیدا کند به بافت روده حمله کرده و موجب آمبیاز حاد می گردد.
فرم غیر تهاجمی را مینوتا و تهاجمی را ماگنا یا هماتوفاژ می گویند
فرم مینوتا
فرم ماگنا یا هماتوفاژ
فرم کیستی
بیماریزایی
نظریات مختلفی در مورد بیماریزایی است:
عده ای شرایط زندگی آمیب را در میزبان دلیل می دانند
عده ای معتقدند عواملی مانند سوتغذیه ، وجود زخمهای روده ای و تغییر PH روده عامل بیماریزا شدن آمیب است
عده ای هم عقیده دارند که به دلیل حرکات حلزونی تروفوزوئیت در داخل مخاط روده علائم بیماری ظاهر می گردد
آزمایشات بیوشیمیایی نشان داده است که آمیب ها خاصیت لیز کردن پروتئینها را دارند.
نکته : منبع اصلی عفونت، بیماران مبتلا به شکل مزمن عفونت ویا ناقلین بدون علامتی هستند که کیست دفع می کنند.
نکته: مبتلایان دارای علامت، عملا به عنوان منبع عفونت نقش مهمی ندارند زیرا این افراد تروفوزوئیت غیر عفونت زا دفع می کنند و میزبانان مخزن نیز نقش با اهمیتی ندارند
بیماریزایی
بلع کیستهای 4 هسته ای که در آب و سبزیجات آلوده به مدفوع عفونی، غذای آلوده شده به وسیله حشرات و یا حاصل از دستهای افرادی که با مواد غذایی سر و کار داشته و عفونی هستند و یا مستقیما از طریق ناقلین عفونت، دریافت ،آزاد شدن تروفوزوئیتها آنها در دئودنوم کلید ورود عامل عفونی است.
تروفوزوئیتها تقسیم شده و با نکروز وسیع موضعی در روده ها به میزبان خود آسیب می رساند.
زخمها ابتدا کوچک هستند و بیشتر درمکانهای ابتلای اولیه، نواحی سکومی و سیگموئیدورکتال، جایی که حرکات روده ای کند هستند، می باشند. بعدها فلاسکی شده و گسترش می یابند.
تهاجم خارج روده ای ممکن است در بیماران مبتلا به اسهال خونی یا عفونت خفیف و یا عفونت خفته دیده شود.
با پیشرفت ضایعات و تهاجم به زیر مخاط و گسترش جانبی آن در طول محور روده، اضمحلال بافتی آنچنان توسعه می یابد که حفراتی مرتبط با یکدیگر، شبیه به کندوی زنبور عسل، در زیر بافت مخاطی به ظاهر سالم ایجاد می گردند که سرانجام ممکن است این حفرات فرو ریخته و منطقه وسیعی از بافت نکروتیک را به نمایش بگذارد.
علائم بالینی
فقط ۱۰% موارد عفونت، علامتدار شده و فرد علائم بیماری را نشان خواهد داد. این علائم معمولاً ۶-۲ هفته پس از خوردن کیست آغاز شده و بصورت اسهال ( که دفعات آن در طول روز ممکن است به ۱۲-۶ بار برسد.)درد شکم، دل پیچه خود را نشان می دهد. اما شدیدترین فرم بیماری گوارشی آن اسهال خونی آمیبی است که با خون در مدفوع، تب، درد شکم خود را نشان می دهد. همچنین آمیب می تواند با سوراخ کردن جدار روده خود را به جریان خون رسانده و از این طریق به اعضاء دیگر رفته و باعث ایجاد آبسه آمیبی در این اعضاء شود. کبد شایعترین مکان برای ایجاد آبسه آمیبی است ولی بندرت این آبسه ها در ریه و یا مغز نیز ایجاد می شوند.
کارشناسان WHO آمیبیاز را به دو نوع قسمت کرده اند
آمیبیاز روده ای
آمیبیاز خارج روده ای
آمیبیاز روده ای نیز به دو فرم دیده می شود :
آمیبیاز روده ای بدون علائم بالینی
آمیبیاز روده ای با علائم بالینی
کبد یکی از اولین ارگانهایی است که به دنبال سوراخ شدن روده مبتلا می گردد.
70 درصد موارد آبسه ها در کبد ایجاد می شوند ، حدود 85 درصد آبسه ها در لوب راست کبد ایجاد می شوند.
علائم آبسه کبدی عبارتند از : درد در ناحیه راست شکم ، هپاتومگالی ، ضعف ، لاغری و تب
آبسه های کبدی در جنس مذکر بیشتر از مونث است.
آبسه کبدی می تواند منشاء درگیری بافتهای دیگر از جمله ریه باشد.
در خلط بیماران مبتلا به آبسه ریوی ، انگل فقط به شکل تروفوزوئیت دیده می شود.
آبسه های لوب چپ می توانند موجب ناراحتی قلبی شوند.
علاوه بر کبد ، ریه ، آپاندیس ، سیستم عصبی و پوست هم می تواند مورد تهاجم این عفونت قرار بگیرد.
تشخیص
برای تشخیص این نوع انگل اولین قدم انجام آزمایش مدفوع است ولی بعلت اینکه این انگل ممکن است در بعضی از نمونه های مدفوع یافت نشود، معمولاً درخواست چند نمونه مدفوع ( که هر کدام در یک روز گرفته شده اند ) می شود تا شانس تشخیص بیماری بالاتر رود.
یک مشکل تشخیص این است که بعضی از سلولها و با انگلهای دیگر در زیر میکروسکوپ بسیار شبیه به این آمیب می باشند و بنابراین گاهی فرد مبتلا به آمیب هیستولیتیکا قلمداد می شود در حالیکه واقعاً مبتلا به این انگل نیست. برای مثال نوعی دیگر از انگلهای خانواده آمیب بنام آمیب دیسپار(Dispar )وجود دارد که ۱۰ برابر نسبت به آمیب هیستولیتیکا شایعتر است و در زیر میکروسکوپ کاملاً شبیه به هیستولیتیکا است ولی باعث بیماری در فرد نمی شود. بنابراین احتیاجی هم به درمان ندارد ولی با توجه به اینکه امکان تشخیص دقیق این دو آمیبب فقط در آزمایشگاههای پیشرفته میسر بوده و در اکثر جاها نمی توان ایندو را از هم جدا کرد بنابراین بیشتر پزشکان ترجیح می دهند که تمام موارد را آمیب هیستولیتیکا فرض کرده و همه را درمان کنند تا مواجه با عوارض بیماری نشوند.
در فرم خارج روده ای آزمایشات زیر توصیه می گردد
رادیوگرافی
توجه به علائم بالینی
تستهای سرولوژیک : عملی ترین تست، تست IFAT می باشد .
درمان و پیشگیری
به غیر از انواع مغزی ، این بیماری قابل درمان است.
داروهای موثر برای درمان آمیبیاز عبارتند از :
مترونیدازول
دی لوکسانید فروات ( فورامید)
آمتین هیدروکلراید
دهیدروامتین
جهت پیشگیری : رعایت بهداشت فردی ، کنترل فاضلاب آلوده به انگل ، دفع بهداشتی مدفوع ، بهداشت مواد غذایی ، کنترل توزیع کنندگان مواد غذایی ، عدم استفاده از کود انسانی ، ضد عفونی کردن آب آشامیدنی و آموزش بهداشت
آنتامبا کلی(Entamoeba coli)
انتاموبا کلی با انتشار جهانی از امیب های غیر بیماری زا بوده و شباهت زیادی به انتاموبا هیستولیتیکا دارد.
قطر تقریبی تروفوزوئیت نزدیک به قطر تروفوزوئیت انتاموبا هیستولیتیکا است ( بین 15 تا 50 میکرون ) شاید میانگین قطر تروفوزوئیت های انتاموبا کلی کمی بیشتر باشد.
سیتوپلاسم دانه دار و حاوی تعداد زیادی واکوئل است. حرکت امیب در مقایسه با هستولیتیکا کند است پاهای کاذب کوتاه پهن بوده و هرگز دراز و انگشتی شکل نمی شوند.پای کاذب به اهستگی ایجاد شده و شفاف نیست و مرز مشخصی میان اکتو پلاسم و اندوپلاسم دیده نمیشود.حرکت پیشرونده نبوده و پاهای کاذب بیشتر از اینکه برای حرکت جهت دار به کار گرفته شوند در بلع ذرات غذایی استفاده میشوند.باکتری ها درون واکئول های سیتوپلاسمی دیده میشوند .
گولبولهای قرمز به جز در موارد استثنا به وسیله انگل خورده نمی شوند، البته به نظر میرسد این امیب همه چیز خوار بوده زیرا علاوه بر باکتری از گونه های دیگر تک یاخته ها ، اسپور بعضی از مخمرها و حتی از انواع کوچکتر گونه خود نیز تغذیه میکند. کاریوزوم معمولا خارج از مرکز است .کروماتین محیطی هسته به صورت دانه هایی با شکست نور توده کروماتین مرکزی با کاریوزوم را در بر میگیرند.
شکل هسته در نمونه رنگ شده بسیار واضح تر است. کروماتین دور غشای هسته از نظر ضخامت و از نظر اندازه از نظم خاصی پیروی نمیکند و مشخصا از انتاموبا هیستولیتیکا بیشتر است .کاریوزوم بزرگ بدون حاشیه منظم و در موقعیت خارج از مرکز درون هسته امیب قرار دارد و به وسیله مواد رنگ ناپذیرشفافی احاطه شده است.دانه های کروماتین معمولا بین غشا هسته و کاریوزوم پراکنده اند و گاهی به شکل یک شبکه قابل رویت اند.
کیست های انتاموبا کلی 10-35 میکرون قطر دارند و میانگین قطر انها به صورت قابل توجهی بیشتر از میانگین قطر انتاموبا هیتولیتیکا میباشد.دیواره کیست شدیدا دارای خاصیت شکست نور است و سیتوپلاسم دانه دار است.واکوئل های غذایی دیده نمشود. هسته ها به راحتی دیده میشوند و تعداد انها بیشن 1 تا 8 است.وضعیت خارج از مرکز کاریوزوم ها حتی در نمونه های رنگ نشده قابل رویت است در مقایسه با انتاموبا هستولیتیکا اجسام کروماتوئیدی کمتر دیده میشوند اما ممکن است گاهی به صورت خطوط یا میله های شفاف باریک با شکست نور در درون سیتوپلاسم هسته مشاهده شوند. معمولا یک کیست رسیده و بالغ 8 هسته دارد.به ندرت کیست هایی با تعداد هسته بیشتر 16 یا 32 دیده می شوند.
E. coli
انتاموبا هارتمانی
در تمام مراحل زندگی شبیه هیستولیتیکا است
از نظر اندازه کوچکتر از هیستولیتیکا است
قبلا“ به عنوان نژاد کوچک (Small Race) هیستولیتیکا مشهور بود
اندازه تروفوزوئیت12-10 میکرون
اندازه کیست 10-5 میکرون که ممکن است با کیست های اندولیماکس نانا اشتباه شود
انتاموبا ژینژیوالیس
محل استقرار در کیسه های چرکی بین دندان ها ، لثه ها و درون پرز لوزه است. اما هنوز بیماریزا بودن آنها ثابت نشده است.
دراین تک یاخته فقط تروفوزوئیت دیده می شود تروفوزوئیت با اندازه 12 -6میکرون دارای یک هسته با کاریوزوم غیر مرکزی(شبیه هیستولیتیکا)ولی نسبتا“ درشت تر و خشن تر و کمی متراکم تر است
دارای پاهای کاذب چندگانه وگاهی کوتاه و گرد از نظر اندازه کوچکتر از هیستولیتیکا است(تقریباً انگشتی)
هنوز مرحله کیستی در این انگل دیده نمی شود.
یدآموبا بوتچلی
کیست
بیضی شکل با اندازه μ 15-6
دارای یک هسته و ویژگی آن شبیه به تروفوزوئیت
وجود یک واکوئل درشت گلیکوژنی
تروفوزوئیت
ساکن روده بزرگ ، 13-10 میکرون
یک هسته با کاریوزوم بزرگ
که 2/3 هسته را اشغال می کند
اکتوپلاسم از اندوپلاسم به خوبی قابل تشخیص نیست
در واکوئلهای غذائی آن دارای باکتری و سلولهای مخمری است
در مدفوع قوام دارحرکت کند ولی در نمونه شل دارای حرکت تند است
اندولیماکس نانا
کیست
گرد با اندازه μ 14-5
4-1 هسته
ویژگی هسته شبیه به
تروفوزوئیت
اجسام کروماتوئیدال بادی در کیست این انگل دیده نشده است.
ذخیره گلیکوژن به صورت ذرات نقطه مانند
تروفوزوئیت
کروی μ10-8
کاریوزوم 2/3 هسته را
پر می کند
پای کاذب کوچک و شفاف
حرکت کند ولی در نمونه
اسهالی دارای حرکت تند است
آنتامبا پولکی(Entamoeba polecki)
انتشار جهانی داشته ، در روده بزرگ خوک ، گاهی میمون و به ندرت انسان یافت می شود. حرکت تروفوزوئیت (12-10 میکرون)آن کند بوده و مشابه آنتامبا کلی است. کیست (11-5 میکرون)این آمیب معمولاً تک هسته ای بوده و تعداد واکئولهای گیلکوژنی متعدد است. اجسام کروماتوئید بیضی شکل می باشد.
تا کنون بیماریزایی آن ثابت نشده است.
آنتامباموشکوفسکی(Entamoeba moshkovskii)
در مراحل تروفوزوئیت و کیست شباهت زیادی به آنتامبا هیستولیتیکا دارد
از نقاط مختلف جهان گزارش شده و معمولاً در فاضلاب مشاهده می شود.
گرچه از آن به عنوان یک آمیب آزاد یاد می شود اما مواردی هم از همراهی آن با هیستولیتیکا در بیماری های دستگاه گوارش گزارش شده است ( مانند موردی از حضور این انگل در کودکان بنگلادشی)