نقش هنر در پیشگیری از اعتیاد
تئاتر درمانی (سایکو درام )
سایکو درام
مقدمه:
تئاتر که نام دیگر آن سایکودرام میباشد همان نقشی است که هر کدام از ما در زندگی روزمرهی خود داریم. یکی از ما، در نقش پدر، یکی در نقش مادر، یکی در نقش خواهر و … و هر کدام در نقش خود و جای خود ثابت میمانیم تا مراحلی را طی کنیم و به رشدی بالاتر برسیم شاید محیط اطراف و گذر زمان ما را دچار تحولاتی کند اما همواره نقشهای ما ثابتند و تنها مرگ است که میتواند این نقشها را تغییر دهد.
سایکو درام
پسیکودرام (تئاتر درمانی) همیشه با نام دکتر مورنو همراه است . زیرا اوست که به اثر درمانی درامها در روحیه تماشاگران و بازیگران پی برده و این روش درمانی گروهی را در بیماران روانی توجیه علمی نموده .
از قدیم می دانستند که عمل به تکلم مقدم است، و تکلم عمل سمبولیک حرکات است. بشر اولیه عادت داشته که هیجانات و ناراحتیهای روانی خود را به صورت حرکات نشان دهد و موضوع تکلم در سیرتکاملی موجود انسانی بعداً ظاهر شده .
سایکو درام
هنر درمانی یکی از راه های درمان معضلات و مشکلات روحی و روانی است یکی از شاخه های هنردرمانی، بازی درمانی است که خود به شاخه های گوناگونی چون سایکودرام و درام درمانی تقسیم می شود، گروه درمانی را نخستین بار جوزف اچ پرات در ایالات متحده آمریکا از 1915 آغاز کرد. او نخستین شکل گروه درمانی را با هدف درمان پزشکی در بیماران مبتلا به سل به کار گرفت، کار او شباهت زیادی به گروه های خودیاری و گروه درمانی های رفتاری شناختی امروزی داشت که هدف آن ها کاهش استرس مشکل مشترک جسمی یا روان شناختی اعضای گروه است
سایکو درام
در اوایل دهه 1930 لوئیس و ندرا از گروه درمانی برای بازسازی خانواده اولیه به کار بردن مفاهیم روان کاوی در گروه درمانی و درمان تلفیقی استفاده کرد. ساموئل سلاوسون که حرفه اصلی او مهندسی مکانیک بود «انجمن روان درمانی گروهی آمریکا» را در 1948 بنیان گذاشت و بیشترین تاثیر را در رشد و توسعه گروه درمانی در آمریکا داشت.
مورنو نخستین کسی بود که در 1939 واژه گروه درمانی را معلوم کرد. از دهه چهرم سده قرن بیستم به بعد گروه درمانی به مثابه یکی از انواع روش های روان درمانی، توجه روانشناسان و روان پزشکان را به خود معطوف کرد. طی شش دهه مطالعه و تجربه روش های گروه درمانی در اشکال متنوعی توسعه پیدا کرد.
سایکو درام
تعریف هنر:
هنر مفهوم وسیع و پر رمز و رازی دارد. جنبه ای از تعریف هنر، آسمانی و ذهنی است مانند احساسات و افکار خوب داشتن، عاشق بودن، مهر ورزیدن به زیبائی ها، لذت بردن از خدمت به دیگران، نوع دوستی و بخشیدن دیگران و…
اما جنبه ای از آن نیز عینی و قابل لمس است. مانند یک انجام خوب؛ مثلاً مهارت در ساختن چیزی، خلاقیت یافتن در امری، شعر خوبی نوشتن، صدای دلنوازی داشتن، نگاه زیبا کردن، حرکت لطیف کردن، خوب راه رفتن، دلنشین بودن و توانایی در برقراری ارتباط. اما مهم تر آن که از طریق زبان هنر می توان دیگران را درک کرد؛ البته دامنه هنر بسیار گسترده است و شامل انواع فعالیتهای شخصی می باشد. که افراد می توانند از طریق آن با جهان رابطه برقرار سازند از جمله تئاتر درمانی.
سایکو درام
هنر و درمان از طریق هنر:
هنردرمانی یعنی بیان عاطفه در هنر که در جهت رشد و خلاقیت درونی افراد و توانبخشی بیماران و معلولان ذهنی و جسمی، قدم های مناسبی برداشته است. درمان در هنردرمانی که شامل نمایش، موسیقی، نقاشی و… می شود شرایط مناسبی برای بروز و تشخیص مشکلات و درمان آنها فراهم می آورد. دالی می گوید: هنردرمانی راهی برای بیان احساسات مغشوش و به خوبی درک شده، از طریق هدایت آنها به وضوح و نظم است.
سایکو درام
ارسطو تاثیر بازی را در روان، تماشاگر مورد جستجو قرار می دهد و عقیده بر آن دارد که تماشای نمایش باعث آرامش تماشاگر و کاسته شدن از بار غم و اندوه و عقده های روانی او می شود و این که تئاتر پالاینده است روح را تسکین می دهد.
به تعبیری می توان گفت زندگی بدل تئاتر و تئاتر بدل زندگی زیرا همه ما نقش بازی می کنیم هر کس نقش خود را بازی می کند و این نقش را خانواده و اجتماع به آنان می دهد و گاه از درون خود انسان شکل می گیرد، گاهی حتی می توان هریک از نقش های آدمی را به مثابه یکی از خصوصیات وی دانست و اگر چنین باشد لزوم ارتباط بسیار حائز اهمیت خواهد بود زیرا ارتباط بستری است که در آن خصوصیات افراد تحقق می پذیرد و عالی ترین شکل ارتباط نمایش(تئاتر) است.
سایکو درام
تعریف تئاتر درمانی:
به نظر یالوم نمایش روانی، روش درمانی است که در آن اعضاء به عمل و فعالیت اقدام می کنند. از طریق ایفای نقش و فعالیت در موقعیتی شبیه زندگی بیانی دیگر، از طریق نمایش روانی فرد به خودشناسی بهتر نایل می آید.
ناپیر و جرشنفلد نمایش روانی را روش عملی می داند که برای آن قوانین نوشته شده قبلی وجود ندارد. در یک گروه نمایش روانی، به افراد داوطلبانه به بیان مشکلاتی می پردازند که درصدد رفع آنها هستند.
سایکو درام
به عقیده اولسن نمایش روانی عبارت از ایفای نقش در مشاوره و روان درمانی می باشد. ایفای نقش خصوصاً در کسانی که قادر به ایجاد رابطه کلامی نیستند از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
تئاتر درمانی روشی است که برای درمان برخی بیماریهایی روانی که در آن، بیمار نقشی را باز می کند که با آنچه او را آزار می دهد، رابطه دارد. تئاتر درمانی فن درمانگری براساس به نمایش درآوردن صحنه هایی در یک موضوع معین توسط گروهی از افراد است که اختلالهای روانی مشابه دارند.
سایکو درام
نگاهی به محدوده تئاتر درمانی
تئاتر درمانی مکتب فکری مستقلی نیست؛ بلکه مجموعه ای از اصول و روش هاست که کامل کننده رویکرد چند وجهی روان درمانی یا رشد و توسعه فردی است. تئاتر درمانی در موقعیت های غیر بالینی نیز کاربرد دارد. چنانچه اجرای نقش در تعلیم و تربیت، مشاغل و صنعت و در برنامه های پرورش روحی یا اصلاح ساختار جامعه و حتی پیدا کردن راه حل مسله یا فقط برای تفریح در زندگی روزمره مناسب است. هر چند که تئاتر درمانی بیشترین اثر را در موقعیتهای گروهی (گروه درمانی) دارد اما با انطباق روش های آن در فرایندهای درمانی تحلیل خانواده، زوج درمانی و حتی درمان انفرادی نیز به کار می آید.
سایکو درام
فراتر از روش ها، اصول تئاتر درمانی عمق بیشتری به درک پدیده فردیت و روان شناسی اجتماعی می بخشد. روش های تئاتر درمانی بسیاری از رویکردها همچون رفتاری، شناختی، خانواده درمانی، درمان با رویکرد گشتالتی و سایر موارد نفوذ کرده است. تئاتر درمانی و روان کاوی در اروپا و جنوب امریکا بیش از ایالات متحده وحدت پیدا کرده اند، اما در دهه گذشته درک تاثیر متقابل روش های تجربی و روان کاوی افزایش قابل توجهی پیدا کرده است.
سایکو درام
کاهش هیجانی (catharsis)
کلمه کاتارسیس توسط ارسطو ابداع شده وی این واژه را برای بیان و اثر مخصوصی که درامهای یونانی مشعل هرکول و آشیل برروی تماشاچیان داشت بکار برد . ارسطو تذکر داد که درام به وسیله تاثیر هنری خود یک اثر تسکینی برروی احساسات دلباختگی و خودخوداهی دارد و تماشاچیان را صفا می بخشد.
از وقتیکه در تئاتر وین در سال 1919 پسیکودرام شروع شد مفهوم کاتارسیس تغییرات و تحولات زیادی پیدا کرد. تغییر از این نظر بود که کاتارسیس از درام نوشته شده و تهیه شده جدا و به طرف درام خودبخودی که پسیکودرام نام دارد گرایید و اثر آن بجای آن که روی تماشاچیان باشد متوجه بازیگران شد.
سایکو درام
در مقایسه ای که مورنو تحت عنوان تئاتر خود بخودی سال 1923 به طبع رسانید کاتارسیس را اینطور تعریف کرد : «اثر بهبودی و شفابخش دارد نه برروی تماشاچیان بلکه اثر شفابخش روی بازیگر و اجرا کننده دارد که در عین حال که آن را می سازد خود را از آن آزاد می نماید.»
نظریه پسیکودراماتیک کاهش هیجانی از دو راه پیدا شد :
1- یکی از این راهها درامهای یونانی بود که طی قرون متمادی به درام معمولی تبدیل شده . 2- راه دیگر طرق مذهبی متداول در شرق و خاورمیانه بود.
سایکو درام
تئاتر درمانی چیست ؟
در اوایل قرن 20 دکتر مورنو اساس نظریه سایکودرام یا تئاتردرمانی را در وین بنیان گذاشت. او در سال 1921 سایکو درام را (علم کشف حقیقت) نامید و موضوع آن را چنین تعریف کرد: تئاتر درمانی نوعی کاوش علمی جهت دریافت حقیقت از طریق شیوه های نمایشی است.
در تئاتردرمانی به فرد کمک می شود تا با تجسم و بازی کردن یک مسئله به جای فقط صحبت کردن در مورد آن (روان درمانی مرسوم) مسئله را بازنگری کرده، برای آن راه حل مناسب را پیدا کند. تئاتر درمانی تحلیل شناختی را ابعاد تجربی و کنشی پیوند می دهد در عمل-پیاده کردن تعامل بین فردی در یک مسئله درگیر کردن جسم و ذهن به این که رویدادی در حال وقوع در زمان اکنون است.
سایکو درام
نظرات و احساس هایی را به سطح آگاهی فرد منتقل می کند که فقط در حالت گفت و گو در مورد آن مسئله انکان پذیر نیست. وجوه غیرکلامی نه فقط در کم و کیف رابطه اثر دارند بلکه سرنخ هایی از انگیزش های نهفته درونی هستند مثلاً بروز رفتارهایی با شدت عصبانیت بیشتر یا حالت های ترس آشکارتر سبب آگاهی به هیجان هایی می شود که ممکن است در فرد نهفته و فروخورده شده باشند. رویکردهای عملی به خصوص در درمان نه فقط برای بیمارانی که دارای ظرفیت محدود شده فعالیت ذهنی و توصیف کلامی هستند (مانند کودکان و افراد مبتلا به جنون، بزهکاران و غیره…) مفید است، بلکه برای کسانی که تجارب ناگوار خویشتن را با مکانیسم منطقی سازی کتمان می کنند نیز سازنده و موثر است یکی از امتیازهای تئاتردرمانی (تبدیل تمایل برون ریزی فرد به مجرای سازنده ی درون پردازی است.)
سایکو درام
تفاوت سوسیودرام و سایکودرام
سوسیودرام روشی که درآن به بازگشایی مشکل گروهی از افراد می پردازند و «نقش» با «رابطه نقش» آفرینی اهمیت دارد. مورنو در نوشته های خود بدین صورت به آن اشاره کرده است. «مردمانی از نژادهای متفاوت، با شیوه های متفاوت زندگی در گرد هم آیی تلاش می کرده اند که اختلافات خود را حل و فصل کنند.» برخی دیگر از مثال های آن عبارتند از:
– گروهی از پرستاران که در همایشی سعی می کنند که درباره احساس خود به بیمار مبتلا به ایدز آشنایی بیشتری کسب کنند
– جوانان پسر و دختر که در همایشی با انتظارات متفاوت از قرار ملاقات ها و نگرش های متفاوت درباره روابط جنسی آشنا می شوند.
سایکو درام
سایکودرام یا تئاتر درمانی در مقایسه با سوسیودرام مستقیماً به ویژگی های شخصی یک فرد مشخص و ارائه جنبه هایی از زندگی او می پردازد. علاوه بر این نقش او را در روابط بین فردی، مثلاً او را نه فقط در مقام مادر یا همسر بلکه در مقام مادر یا همسر آن کودک یا همسر خاص با ویژگی های مشخص، به حضار نشان می دهد. لذا سایکودرام تمرکز بر فردیت و موقعیت افراد دارد و شخص اول محور اصلی است. تئاتر این چنین بر جنبه های زندگی شخص اول در زمان های گذشته، حال و آینده متمرکز است. معمولاً سایکودرام در جهت جنبه های عمیق عاطفی- هیجانی- حرکت می کند.
ممکن است سوسیودرام به منزله مرحله گرم کردن سایکودرام استفاده شود. ولی ممکن است از نظر اخلاقی کار درستی نباشد که این روش را بدون رضایت افراد گروه انجام دهیم. بنابراین در بیشتر موقعیت هایی که سوسیودرام اجرا می شود کارگردان باید مراقب باشد که زندگی خصوصی افراد بدون اجازه مستقیم شان در معرض نگاه عموم قرار نگیرد.
سایکو درام
تفاوت سایکودرام و دراماتراپی
1- شخص سایکودرام آموزش خود را از روان درمانی شروع کرده، پس از کسب تجربه و علم کافی با روش های مورنو ادامه می دهد. بسیاری از روان درمانگر های موفق سایکودرام را در تلفیق با سایر روش های روان درمانی به کار می گیرند. برخی از این افراد سایکودرام را در موقعیت های غیر بالینی (غیر مرضی) همچون تعلیم و تربیت و مشاوره شغلی نیز به کار می گیرند. دراماتراپیست ها معمولاً اول در تئاتر حرفه ای می شوند و پس در حوزه دراماتراپی و روان درمانی آموزش می بیند.
سایکو درام
ویژگیهای تئاتر درمانی
1- هنر تئاتر باعث برون ریزی خلاقیت و خودجوشی می شود.
2- تئاتر فضایی است که در آن تصاویر درونی، تجسم پیدا می کنند و به شکل عینی نمودمی یابند.
3- در تئاتر همه چیز ممکن است و همین امکانات فراواقع به شخصیت محوری اجازه می دهد که چیزهایی را تجربه کند که در زندگی واقعی هرگز تجربه نکرده است و به این ترتیب واقعیات جدیدی را بیافریند.
4- تئاتر ورای زبان حرکت می کند، زبان تئاتر، زبان عمل و احساس است و موقعیتی را برای فرد می آفریند که هم بازیگر و هم تماشاگر باشد و به این ترتیب خود مشاهده گر را تقویت می کند.
سایکو درام
5- تئاتر-تماشاگر را به ارتباط، همدلی و همذات پنداری وامی دارد.
6- و بالاخره تئاتر باعث درگیری شخصیت محوری با موقعیت و درک فضا و نمادها می شود و با این عمل، نیمکره راست مغز تحریک می شود. تحریک این نیمکره باعث افزایش آگاهی فضایی و حافظه عاطفی می شود. به این ترتیب در صحنه تئاتردرمانی شخص می تواند به هرچه که می خواهد بدل شود و به قول مورنو «تئاتردرمانی، شرح زیبایی شناسانه آزادی است.»
سایکو درام
ارکان تئاتر درمانی
پروتاگونیست یا (شخص اول): به کسی گفته می شود که در تئاتر درمانی، نقش اصلی را دارد، این فرد ممکن است درمانجو، دانشجو، کارآموز، عضو گروه یا هرفرد دیگری باشد، به طور کلی هر فردی که موقعیت هایی از زندگی خود را به نمایش می گذارد شخص اول یا پروتاگونیست نام دارد.
کارگردان: به کسی می گویند که شخص اول را در استفاده از روشهای تئاتردرمانی و به منظور بازنگری مسئله اش هدایت می کند. این فرد می تواند رهبر گروه، درمانگر، معلم یا مشاور باشد. حتی گاهی کارگردانی تئاتردرمانی را یکی از اعضای گروه به عهده می گیرد.
سایکو درام
یاور:
فردی است که در کنار شخص اول و کارگردان ایفای نقش می کند. این فرد در زندگی شخص اول نشانگر افرادی مانند همسر، کارفرما یا بخش دیگری از موجودیت خود شخص است.
« من یاور» یا «ایگوکمکی» یا «فرد یاور» که مختصراً یاور نیز نامیده می شود، در تئاتر درمانی به فرد یا افرادی می گویند که در جریان نمایش به شخص اول، برای بازنگری به مسئله اش، یاری می رسانند.
سایکو درام
انواع نقش های یاور
ایفای نقش شخصی مهم در زندگی شخص اول و گاهی بیان فضای اجتماعی او به عهده فرد یاور است. مثلاً افرادی ماند همسر، پسر، کارفرما، دوست یا درمانگر و غیره. هنگامی که خصوصیات فردی این شخص مغایر و نقطه مقابل شخصی اول باشد، «آنتاگونیست» نیز نامیده می شود.
مضاعف سازی: که در آن یاور نقش بدل شخص اول را به عهده می گیرد، یکی دیگر از انواع نقش های یاور است. در این نقش، فرد یاور به منزله «مضاعف» و «تصویر» یا «سایه» شخص اول، احساس درونی را روشن تر بیان می کند.
سایکو درام
نقش شخص ثالث و غریبه: (پلیس، آموزگار، درمانجو) نیز به عهده یاور است. در این نقش، فرد خاصی که با شخصی اول آشنایی و نزد یکی داشته باشد، مطرح نیست.
همچنین نقش های الهام گرفته شده از تخیلات فردی را نیز یاور ایفا می کند برای مثال، نقش خدا، قانون، پری رویایی، پدر ایده آل که شخص اول هیچ وقت او را ندیده یا الهه نجاتی که او را از خطر می رهاند.
سایکو درام
عملکردهای یاور
یاور با به کار بردن کلمات «اکنون و اینجا» این تصور را در شخص اول تقویت می کند، که واقعه در زمان حال و در همان مکان در شرف وقوع است. بنابراین، عملکردهای یاور برای هر چه بیشتر درگیر کردن شخص اول در نمایش در حال اجراست. انعکاس این اعمال سبب می شود که تعارض های پایه ای و احساسات سرکوب شده، سریع و کامل آشکار شوند.
سایکو درام
انتخاب فرد یاور
معمولاً نقش فرد یاور را یکی از اعضای گروه یا فردی حرفه ای (دوره دیده) ایفا می کند. در موسساتی که تئاتر درمانی روش اصلی درمان است، یاور حرفه ای و تعلیم دیده نیز جزء کار درمانی است. چنین فردی می تواند یک کارآموز کارگردانی تئاتر درمانی، پرستار، کمک درمانگر یا حتی یکی از کارکنان موسسه باشد که در روشهای تئاتر درمانی نیز تجربه هایی داشته باشد.
قدرت یک یاور حرفه ای برای ایفا نقش های کلیدی به توانایی او در آماده سازی و گرم کردن خود برای ایفای آن نقش مربوط است. یاوری که بتواند نقش های متنوعی را ایفا کند و احساسات خود با، وضوح نشان دهد در شکل گرفتن و جوشش تئاتر درمانی بسیار موثر است.
سایکو درام
یاور دوبل یا مضاعف
در روش مضاعف که گاهی «جایگزین ایگو» نیز نامیده می شود، فرد یاور در نقش بخشی از موجودیت درونی شخص اول قرار می گیرد. از آن جا، که برون ریزی عواطف عمیق شخص اول یکی از اهداف اساسی به کارگیری روش های تئاتر درمانی و استفاده از مضاعف موثرترین راه در بیرون کشیدن این عواطف است، این روش به منزله «قلب تئاتر درمانی» نیز شناخته شده است.
سایکو درام
عملکردهای یاور مضاعف
نخستین هدف یاور مضاعف، تحریک شخص اول به برون ریزی تجربیات عمیق روانی است. دومین هدف آن ایجاد رابطه حمایتی با شخص اول است شخص اول با این حمایت، قادر می شود بیشتر خطر کند و در ارتباط کلامی و غیر کلامی کامل تر درگیر شود. سومین هدف یاور مضاعف، القای راهنمایی و توجیه های موثرتر به شخص اول است. اگر یاوری که نقش مضاعف را ایفا می کند، بین خود و شخص اول ارتباط مناسب ایجاد کند، شخص اول جملاتی را که یاور مضاعف به منزله بخشی از موجودیت او می گوید بهتر و راحت تر می پذیرد.
سایکو درام
اساس کار تئاتر درمانی
مرحله اول تئاتردرمانی مانند تمام درمان های گروهی مرحله گرم کردن یا warm up هست که در این مرحله شخص اول برای حضور در صحنه آماده می شود. هدف از این مرحله ایجاد احساس امنیت و اعتماد بین شخص اول و اعضای گروه، ایجاد چتری حمایتی که فضای نمایشی را شکل می دهد و حرکت به سمت خطر کردن و خلاقیت است و در این مرحله باید رهبر یا کارگردان گروه درباره اهداف، روشها، زمان و ابعاد توضیح دهد و خودش را معرفی کند برخلاف گرم کردن در تئاتر رایج، در تئاتردرمانی متنی برای تمرین وجود ندارد. کارگردان بعد از معرفی خودش باید زمینه ای فراهم کند که اعضا با هم ارتباط برقرار کنند و انسجام گروهی را افزایش دهد باید معارفه ای بین اعضا صورت گیرد.
سایکو درام
در کل در مرحله آماده سازی به کارهای زیر می پردازند:
1- آماده سازی کارگردان و درمانگر
2- ایجاد انسجام گروهی
3- توسعه هم نوایی گروهی
4- پیدا کردن شخص اول
5- حرکت دادن شخص اول به صحنه.
سایکو درام
مرحله دوم تئاتردرمانی اجرای تئاتر یعنی شخص اول انتخاب شده، افراد به هم اعتماد کردند و شخص اول یاور خودش را انتخاب کرده یا یکی از اعضا برای یاور بودن داوطلب شده، حال باید فعالیت هایی را انجام داده که اجزای پنهان مسئله شخص اول را روشن کند.
حال برای اینکه شخص اول حالت های هیجانی خودش را بازسازی کند تکنیک هایی وجود دارد و به آن تخلیه هیجانی و بروز احساسات کاتارسیس یا پالایش روانی می گویند.
سایکو درام
تکنیکهای تئاتر درمانی
1- تکنیک صندلی خالی: در این تکنیک شخص اصلی در برابر یک صندلی خالی قرار می گیرد. صندلی خالی می تواند نمادی از یک فرد مهم یا کسی باشد که برای شخص اصلی ایجاد مشکل کرده، در واقع کارگردان به شخص اول می گوید کسی را در اینجا تصور کن که خودت به او تمایل داری. این تکنیک به فرد کمک زیادی می کند چرا که می تواند در ذهنش موقعیتی را تجسم بخشد که در واقعیت امکان پذیر نیست.
سایکو درام
2- تکنیک دوم مضاعف سازی: یکی از افراد یاور بدل شخص اصلی می شود و نقش او را به عهده می گیرد. به این ترتیب شخص اول عواطف، هیجانات و مسایل و مشکلات خود را از نگاه یک فرد نظاره گر بگوید.
سایکو درام
3- پری رویایی نام دیگر تکنیک ها: در این تکنیک فرد داور را به سمت ما دراز می کند.
در این تکنیک شخصیت های اصلی موقعیتی می یابد که طی آن مجبور به مواجه با امیال و آرزوهای واقعی اش می شود.
سایکو درام
4- پلیس مخفی: در این تکنیک درمانگر از یکی از افراد یاور می خواهد که نقش پلیس یا مامور مخفی را در زندگی شخصی بازی کند. به این ترتیب که در لحظه ای او را غافل گیر می کند و از او بخواهد که بزرگترین گناهش را اعتراف کند. این تکنیک در درمان افسردگی و اضطراب نقش مهمی دارد. این تکنیک ریشه در اضطراب و احساس گناه را برای فرد پدید می آورد.
سایکو درام
5- اتاق تاریک: در این تکنیک شخص اصلی رو به دیوار پشت به افراد دیگر می ایستد و یا در اتاق دیگر در تاریکی می نشیند. درمانگر از سایر افراد گروه می خواهد که با صدای بلند درباره شخص اصلی صحبت کنند و نظرات یا دیدگاه های خود را نسبت به او به زبان آورند. فرض بر اینکه شخص اصلی آنجا حضور ندارد و صحبت آنها را می شنود.
بنابراین در تئاتردرمانی افراد می توانند آزادانه درابره شخص اصلی صحبت کنند و نقاط ضعف و قوت او را برشمارند. این به شخص اصلی کمک می کند که بازتاب رفتار و شخصیت خود را بر دیگران شاهد باشند و عیب های خود رابهتر بشناسند.
سایکو درام
6- پنج سال بعد: تصور آینده همیشه بسیاری از آرزوها، ترس ها و نگرانی های انسان را آشکار می سازد. در این تکنیک کارگردان از شخص اول می خواهد که پنج سال بعد خودش را مجسم کند و ببیند که در چه وضعیت جسمانی و روحی قرار دارد، مواجه با آینده همیشه یکی از شیوه های مهم درمان است.
سایکو درام
7- یک دقیقه تک گویی: از وی خواسته می شود بالای میز برود و در آنجا به مدت یک دقیقه بطور بداهه سخن گوید. این تک گویی دغدغه ها، ترس ها، احساسات سرکوب شده و یا حتی منفی اخلاقی شخص اصلی را آشکار سازد.
سایکو درام
8- عشق افسانه ای: درمانگر از یکی از افراد گروه می خواهد که عاشق بی چون و چرای شخص اصلی شود و همه ویژگی های مثبت و منفی شخصیت او را در جهت خیر وکمال ببیند و نتواند برای هر نقطه ضعف یا محدودیت شخص او شود، این تکنیک زمانی که اعضای گروه به اندازه کافی با هم آشنا و صمیمی شده باشند.
سایکو درام
9- جادو: درمانگر به یاری جادو قادر است شخص اول را به یک شی بی جان بدل کند. شخص اول در قالب هر شی بی جانی که قرار می گیرد باید احساس خود را نسبت به زندگی بیان کند برای مثال درمانگر شخص اصلی را به سنگ، آفتاب، باد، باران، پرنده، ساعت، خودکار، زیرسیگاری، حلقه ازدواج و… تبدیل می کند و در هر موقعیت شخص اصلی باید به گونه ای راستین احساس خود را نسبت به زندگی و هستی خویش بیان کند.
سایکو درام
10- حرکت بدن: در این تکنیک، درمانگر از شخص اصلی می خواهد که کلامی به زبان نیاورد، و احساس خود را نسبت به کلمات مختلفی که افراد گروه به زبان می آورند. صرفاً با حرکات بدنی و ایمای چهره آشکار سازد. این شیوه امکان رهایی عواطف و افکار را برای شخص اصلی فراهم می آورد. رهایی از قید زبان امکان مواجهه مستقیم با احساسات فرد را پدید می آورد و او را برای پذیرش درک خلاقانه تری از معانی آماده می سازد. این تکنیک همچنین حساسیت شخص اصلی را نسبت به بعضی از کلمات نشان می دهد.
سایکو درام
اصول و موارد خطا در تئاتر درمانی:
هنگامی که روش های تئاتردرمانی بدون درنظر گفتن جنبه های نظری آن به کار روند کارگردان در معرض خطاهای نسبتاً شایع قرار می گیرد. موارد خطا را می توان پیشبینی و از لغزش در آن ها جلوگیری کرد. چنانچه کارگردان به فرد اجازه دهد که خود در ارتباط متقابل و بدون خشونت برای مواجه سازی در تئاتر درمانی شرکت کند تا حد زیادی از لغزش به موارد خطا پیشگیری می شود. اصول نظری مکتب «مراجع –محوری» در این موراد کارایی زیادی دارد همچنین کارگردان باید از اشکالاتی که در جریان گروه درمانی پیش می آید، آگاهی داشته باشد همچنین باید به انتخاب افراد برای شرکت در تئاتردرمانی و پیگیری پس از خاتمه درمان نیز توجه خاص داشت. تمایل به تاکید بر یک روش خاص، و ایده آل جلوه دادن بی مورد آن و توانایی کارگردان در تحمل موارد ابهام انگیز از دیگر موضوع عای بررسی شده در این فصل است.
سایکو درام
شیوه های تئاتر درمانی
تئاتر درمانی دارای روش های متنوع است. این روش ها در خدمت اهداف مختلفی به کار می آید که فهرست وار به قرار زیرند.
برای از بین بردن احساسات ناخوشایند شخص اول روشهای مانند «خودگویی» «تئاتر یک نفره» «تشدید» «مجاورت» و استفاده از مبالغه در علائم غیر کلامی و همچنین مبالغه در ارتفاع، فاصله و محل قرار گرفتن فرد را می توان به کار گرفت.
سایکو درام
با روش های ضبط و پخش مجدد ویدیویی رفتار و با اجرای «نقش آینه وار» یا روش «در پشت سرت چه می گذرد» «انعکاسی افکار حضار»، «سرود جمعی» به صورت نجوا و تمرین های علائم غیر کلامی می توان به شخص اول کمک کرد تا نسبت به رفتار خویش بینش پیدا کند. حمایت با روش های «ساختار من» همچنین مشارکت عاطفی و استفاده به جا وخردمندانه از تماس جسمی مانند در آغوش گرفتن و نگه داشتن صورت می گیرد. روش هایی مانند خواب هیپنوز، تخلیات هدایت شده و بسیاری از روشهای دیگر را در تئاتر درمانی می توان به کار برد. کارگردان با روش های فوق می تواند شخص اول را در اجرای بخشی از تجربیات چه در زندگی و چه در دنیای رویا، خاطرات، هذیان ها، ترس ها و تخیلات یاری دهد.
سایکو درام
روشهای مختلف تئاتر درمانی
1- روش صحبت یکنفری :
این روش عبارت از صحبت یکنواخت و یکنفری بازیگر اصلی است که با خود صحبت می کند. 2- روش مطالعه رفتار جمعی بازیگران :
در این حال بازیگر اصلی با همراهی چند نفر وضع زندگی خود را به معرض نمایش می گذارد. 3- پسیکودرام همراه با توهمات :
در این حال بازیگر اصلی هذیانها و توهمات خود را به صورت عمل درآورده و با واقعیات زندی مورد آزمایش قرار می دهد.
سایکو درام
4- روش دو نفری :
این روش برای نفوذ در مشکلات و منازعات درونی بیمار بکار می رود. ممکن از بازیگری در برابر بازیگر بیمار و به عنوان این که خود همان بازیگر بیمار است با وی نقشی را ایفاد ننماید و یا به عنوان شبهی برای ارزیابی مشکلات بیمار به او کمک کند.
5- روش چند گانه :
در این روش بازیگر اصلی در صحنه با چندین نفر که رل شبیه او را بازی می نمایند ظاهر می شود. هر یک از شبیه ها قسمتی از شخصیت بازیگر اصلی را بازی می نمایند. شخصیت بازیگر در مراحل مختلف زندگی مطرح می گردد. و بازیگر ، خود ، قضاوتگر صحنه هائی از زندگی خود است.
سایکو درام
6- روش آئینه مانند :
این روش در موردیکه بیمار قادر نباشد نقش خود را به صورت حرف یا عمل اجرا کند بکارمی رود . یک شخص در صحنه پسیکودرام قرار می گیرد و بیمار یا بیماران در قمست تماشاگران می نشینند. در اینحال شخص مذکور به عنوان بیمار وارد صحنه می شود و رفتار فرد بیمار را که در بخش تماشاگران نشسته است به صحنه می آورد و مانند آئینه ای به هنرمند بیمار نشان می دهد که مردم از حرکات و رفتار و احساس او چه استنباط می کنند.
سایکو درام
7- برون افکنی و پیش بینی در باره آینده بیمار
در این روش هنرمند بیمار نشان می دهد که آینده خود را به چه شکل می نگرد و درباره آن چگونه فکر می کند وی زمان و مکان را در نظر گرفته و نیز اشخاصی را که فکر می کند در موقعیتهای آینده با او همبستگی هایی خواهند داشت در نظر آورده و این موضوعات را به روی صحنه می آورد.
سایکو درام
8- روش رویه :
در این حال بیمار عملاً رویاهای خود را به نمایش می گذارد . بازیگران شخصیتهای رویائی هنرمند بیمار را نشان می دهند.
9- روش پسیکودرام از راه روانکاوی :
در این روش ، یک فرضیه ، مثلاً عقیده اودیپ را می توان در روی صحنه به معرض نمایش گذاشت و باین ترتیب به موشکافی درباره ، عقده اودیپ در نزد بازیگر پرداخت و اعمال و عکس العملها و احساس بازیگر را بررسی کرد.
سایکو درام
10- پسیکودرام در تعلیم و تربیت :
در این بخش پسیکودرام به عنوان یک روش تعلیم و تربیت بکار می رود. پرستاران ، مددکاران اجتماعی و روان پزشکان نقش بیمار را بازی می نمایند و مشکلات وی را نشان می دهند.
سایکو درام
برخی از حیطه های کاربرد تئاتردرمانی به قرار زیرند:
1- مشاغل بهداشت روانی که در بیمارستان ها- درمانگاه، مراکز روزانه، مراکز مشاوره، برنامه درمان الکلی ها، معتادان به مواد مخدر در مراکز بازپروری و دیگر موارد برنامه موثر و کاربردی است.
2- روش تئاتردرمانی با کودکان و نوجوانان در یاری دادن آنها برای نشان دادن تعارضات عاطفی شان در زندگی روزمره روش های تئاتردرمانی موثر است این روش ها هم در محل هایی مانند خانه،درمانگاه مشاوره کودکان، مراکز درمانی، پرورشگاه هاف درمانگاه های گفتاردرمانی…. کاربرد دارد.
سایکو درام
3- در تحصیلات ابتدایی و متوسطه نیز می توان از روشهای تئاتردرمانی استفاده می شود اما اگر شیوه آن گروهی نباشد بهتر است چون ممکن است با اجرای تئاتردرمانی مسائل شخصیتی فرد در مییان همسالان افشا شود و عواقبی در پچیی داشته باشد از این رو بهتر است از روش سوسیودرام استفاده شود.
سایکو درام
4- آموزش حرفه ای
یکی از محدوده های جمعی که می توان از تئاتر درمانی استفاده کرد آموزش مددکاری است . آموزگارها، پرستارها، مبلغین مذهبی ، پلیس ، دانشجویان پزشکی و سایر گروهها می توانند بجای آموزش خشک کلاس از طریق آموزش تجربی بوسیله روشهای تئاتر درمانی بهره گیرند.
سایکو درام
5- کاربرد تئاتر درمانی در صنعت :
تئاتر درمانی بندرت به تنهایی در موقعیتهای شغلی بکار گرفته می شود زیرا در این گونه موقعیتها معمولاً نوعی رقابتهای بین فردی و گاهی عدم اعتماد وجود دارد. که افراد تمایلی به مطرح شدن آنها ندارند، لذا استفاده از روشهای محدود مانند اجرای نقش در روشهای اجرائی در مشاوره های روان شناسی صنعتی مفید است.
مهمتر از همه تقویت روابط انسانی ، در مفهوم وسیع تر از آنچه مابین افراد است ، می تواند در جوامع صنعتی و مجتمعهای پیچیده تولیدی بوسیله اجرای روشهای تئاتر درمانی توسعه یابد.
سایکو درام
6- کاربرد تئاتر درمانی در گروه درمانی از نوع گروه مواجه مستقیم :
تئاتر درمانی از دو جنبه در خدمت گروه مواجه مستقیم قرار می گیرد. اول این که روشها در جهت نمود واضح مشکلات بین فردی عمل نماید. و جنبه دیگر که مهمتر نیز می باشد، تاثیر این روشها در آماده سازی سریعتر اعضاء گروه به منظور دیدن نقاط کور شخصیتی شان و تشویق آنها در جهت مواجه با این مسائل است.
سایکو درام
جایگاه تئاتردرمانی در ایران
تئاتردرمانی تلفیقی از هنر تئاتر و دانش روان شناسی است که در کشور ما به عنوان یک رشته نو و تا حدی لوکس به آن نگاه می کنند؛ ولی در کشورهای پیشرفته از اوایل قرن بیستم، به این رشته که بیشتر در حیطه علم روان کاوی و روان شناسی جای می گیرد، توجه خاصی می شود و شاید بتوان گفت یکی از شیوهای شناخت و درمان است. در واقع در ایران فقط یک سری کارهای داوطلبانه، توسط بعضی از متخصصین و علاقمندان به این رشته انجام شده است. مثلاً دکتر حق شناس در شیراز در این زمینه تجربیاتی داشت یا در بیمارستان امین آباد و بیمارستان روزبه، افرادی به طور داوطلبانه تئاتردرمانی کار می کنند. سال 70 هم در بهزیستی یک واحدی ایجاد شد به نام اتاق آینه که البته تا سال 72 بیشتر دوام نیاورد، به این دلیل که تئاتردرمانی یک مساله تفننی محسوب می شد و نمی توانست پول ساز باشد
سایکو درام
حکایت تئاتردرمانی در بیمارستان روانی سعادت آباد: این گروه 35 نفره
یکی از اولین مراکزی که از تئاتردرمانی برای کمک به بیماران اسکیزوفرن و اعصاب و روان استفاده کرد، بیمارستان روانی سعادت آباد است؛ بیمارستانی که بیماران آن جانبازان اعصاب و روان جنگ تحمیلی هستند. مجید امرایی کارشناس ارشد رشته تئاتر از دانشگاه و مسوول گروه های تئاتردرمانی بیمارستان سعادت آباد، از سال 1380 سعی دارد با استفاده از تکنیک های تئاتردرمانی به بیماران اعصاب و روان این بیمارستان کمک کند تا آن ها از لحاظ شرایط روحی و روانی و اجتماعی فعلی به شرایط بهتری برسند.
سایکو درام
دلایل عدم استقبال تئاتر درمانی در ایران
تئاتر درمانی در ایران مقوله ای چندان شناخته شده نیست بعضی آن را یکی از زیر شاخه های هنر نمایش می دانند و بعضی به لحاظ واژه «درمان»، آن را یکی از روش های صرف روانشناسی برای درمان بیماران روانی می شناسند و به همین دلیل آن را قابل استفاده برای عموم نمی دانند و تنها تصویری که از آن دارند، پدیده مرموزی مثل هیپنوتیزم در اتاق روانکاو است .از سوی دیگر، روانشناسان ما هم از این روش درمانی در کلینیک استفاده نمی کنند و تا به حال استقبالی از این روش در ایران به عمل نیامده است. این امر به چند عامل باز می گردد:
سایکو درام
1– استفاده از افسانه ها و قصه ها فولکلوریک: دانش آموز را در نقش شخصیت های شناخته شده قصه قرار می دهیم و از او می خواهیم که در لحظات حساس قصه به جای آن ها تصمیم بگیرد و عمل کند. دست خلاقیت او باز است تا هر کاری که خود صلاح می داند انجام دهد، این کار او، موفق به برون ریزی احساسات واپس زده خود می شود و درعین حال قدرت تصمیم گیری و عمل را پیدا می کند. این یک شیوه جرات آموزی است که کودک را برای موقعیتهای بعدی زندگی آماده می کند و درعین حال شیوه تفکر سازگارانه را به او می آموزد؛ این که وقتی با مشکل مواه می شود، چه باید بکند.
سایکو درام
۲- یک قصه را تا نیمه برای دانش آموزان تعریف می کنیم و از آن ها می خواهیم که هر کدام بنا به تخیل خود قصه را با بازی نمایشی تمام کنند. تمام کردن قصه، محملی برای ابراز تخیل، احساسات و عواطف کودک است. طریقه ای که کودک قصه را تمام می کند، برداشت او از موقعیت و زندگی خود نشان می دهد.
سایکو درام
۳- از کودکان می خواهیم که با یک شخصیت خیال یا شناخته شده حرف بزنند. این شخصیت در کنار آن ها حضور دارد و کودک می تواند هر چه بخواهد به او بگوید. بعد، از یکی دیگر از دانش آموزان می خواهیم که در نقش شخصیت خیالی به کودک جواب دهد. حتی معلم هم می تواند وارد این بازی شود . به این ترتیب کودک را درگیر یک دیالوگ می کنیم. به او فرصت می دهیم که خودش را باز گو کند. در عین حال، امکانی فراهم می آوریم که در فضایی راحت و بدون تشویش، او را هدایت کنیم.
سایکو درام
۴- علاء الدین و چراغ جادو: یکی از بچه ها غول زندانی شده چراغ جادوی دیگری می شود و حاضر است که تمام فرامین او را اجرا کند. نوع فرمان هایی که کودک می دهد، انتظاری او را از روابط مطلوب، زندگی و اطرافیانش نشان می دهد. غول می تواند فرمان های او را تصحیح و نظر خود را در مورد فرمان ها ابراز کند. تمام بچه های کلاس می توانند در ان حد نقش غول را بازی کنند و نسبت به فرامین دانش آموز، واکنش نشان دهند.
سایکو درام
۵- استفاده از تئاتر در آموزش مواد درسی: معلم همراه بچه ها وارد بازی می شود و دانش آموزان را در حین اجرای یک نمایش به سفر خیالی می برد. آن ها می توانند به هر کجا که می خواهند سفر کنند؛ وارد یک تابلو یا نقشه جغرافیایی شوند، وارد یک مسئله ریاضی شوند، یا این که به دوران شاعران باستانی ایران بازگردند و به زبان آن ها سخن بگویند. حتی می توانند شخصیت نویسندگان و شاعران سده های گذشته را بازسازی کنند. در طول این سفر اکتشافی، هر کدام از بچه ها نقشی به عهده می گیرد. و با هم نکات تازه ای را یاد می گیرند. هر بار بنا به موضوع آموزشی یا تربیتی که معلم در نظر دارد، مقصد سفر تغییر می کند. یک بار در طول نقشه جغرافیایی حرکت می کنند، بار دیگر به یک دوره تاریخی خاص مثلاً عهد صفوی باز می گردند. حسن این نمایش گروهی این است که تمام شاگردان کلاس می توانند در سر جای خود در آن شرکت کنند و گاهی به فراخور بازی و راهنمایی معلم یکی از آن ها از جا بلند می شود، به وسط کلاس می آید.
سایکو درام
کلام آخر
روانشناسان و هنرمندان، روح انسان را هدف قرار داده و در صدد درمان آن هستند. هریک به نحوی سعی در درمان روح ناآرام بشر دارند. هنرمند می نویسد، بازی می کند، می جنگد، می گرید، می خندد و… و با این حربه ها به عمق روح انسان سفر کرده و لایه های پنهان ذهن او را که درگیر زخمی است به جنبش وا می دارد تا او نیز همسو با نویسنده، بازیگر، نوازنده، نقاش و…«خود» را «بازخوانی» کند و با این بازخوانی و» هم ذات پنداری «روح را آزاد و آن را درمان کند.
هنرمند پیش از آن که بازیگر، نویسنده، نقاش، شاعر و… باشد.«انسان»است و بی شک برجنبه های مختلف روح آدمی آگاه و مسلط.از این رو به راحتی می تواند هر آن چه آدمی را آزرده کرده و روحش را آزار می دهد بشناسد و بر همان اساس اثرش را بیافریند.
از این رو بی تردید زیبایی هنر در به پرواز در آوردن خیال و شفا بخشیدن روح پس از پروازی خیال انگیز است.
سایکو درام
به راستی چقدرسخت است خندان نگه داشتن لب ها درزمان گریستن قلب ها وتظاهربه خوشحالی دراوج غمگینی وچه دشواروطاقت فرساست گذراندن روزهایی تنهایی وبی یاوری درحالی که تظاهرمی کنی هیچ چیز برایت اهمیت ندارد اما چه شیرین است درخاموشی وتنهایی به حال خود گریستن وبازهم نفرین به تو ای سرنوشت!
سایکو درام
با تشکر از توجه شما
تمام