موضوع: بهداشت روان در قرآن کریم
ارائه دهنده:
نام درس: / استاد مربوطه:
* مقدمه
* مفهوم شناسی
* مبانی
* آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
* راهکارهای قرآن برای تامین بهداشت روانی
* ساز و کار اعتقاد به خداوند در تامین بهداشت روانی
* راهکارهای رفتاری آموزه های قرآنی در تامین بهداشت روانی
* نتیجه گیری
مطالب پیش رو
3
قرآن به عنوان کتاب راهنما و دستورالعمل زندگی بشر راهکارهایی را برای تامین بهداشت روانی ارائه داده است که در این ارائه به بعضی از راهکارهای شناختی و رفتاری اشاره می شود.
مقدمه
4
مفهوم شناسی
بهداشت روانی را چنین تعریف کرده اند: «استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و موثر کار کردن، برای موقعیت های دشوار انعطاف پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود توانایی داشتن» (گنجی، بهداشت روانی، ص 10).
5
از حضرت علی علیه السلام حکایت شده است: برای دردهایتان، از قرآن سلامت بخواهید و با قرآن بر سختیها یاری جویید (سید رضی، نهج البلاغه، خ / 176).
قرآن کتابی است که از سوی خدا برای هدایت انسانها فرستاده شده است؛ کتابی که مایه هدایت عالمیان، (آل عمران / 96) بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است. (نحل / 89)
مبانی:
6
این کتاب مقدس درباره بهداشت روان و راه های تامین آن آموزه های بسیاری دارد، البته استفاده از آموزه های آن در عین ضرورت محدودیتهایی در طرح دارد که به بعضی از آنها اشاره می کنیم.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
7
1. قرآن کریم کتاب هدایت است و در آن مجموعه ای از دستورات، پندها، موعظه ها و قصص مطرح شده است که هر کدام به جنبه ای از زندگی انسان نظر دارد و از آن آموزه ها می توان قواعد و دستورالعمل هایی که بهداشت روانی را تامین می کند، استفاده کرد؛ وگرنه قرآن کتاب بهداشت روانی نیست و در آن مباحث بهداشت روانی و سر فصلهای آن که در دهه های اخیر ابداع شده اند و در حال تکامل می باشند، به صورت منظم مطرح نشده است، لذا تحقیق در این موضوع و ارتباط مطالب بهداشت روانی با توصیه های اسلام به 3 صورت می تواند صورت گیرد:
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
8
الف. بعضی از موضوعات مشترک در بهداشت روانی و تعالیم اسلامی آمده است، گرچه نامگذاری و سر فصلی مشخص در روایات و آیات قرآن برای آنها ذکر نشده است، مثلاً اصل مثبت اندیشی در مباحث بهداشت روانی مطرح گردیده و همین مطالب در آیات، روایات و دعاها مورد تاکید قرار گرفته است. برای مثال در قرآن روح امید با توکل بر خدا و نفی ناامیدی وَلاَ تَیاَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ یوسف/87) در انسان دمیده می شود.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
9
از امیرمومنان علیه السلام حکایت شده است: «چشمت را بر خار و خاشاک زندگی ببند تا همیشه راضی باشی» («اغض علی القذی والالم ترض عنه ابدا» / سید رضی نهج البلاغه، حکمت/ 212). امام موسی بن جعفر علیه السلام هم در دعای جوشن صغیر به این مطالب اشاره می نماید.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
10
ب. استفاده و استنتاج یک قاعده کلی از مباحث بهداشت روانی و تطبیق آن قاعده بر احکام و دستوراتی که با این قاعده تطابق دارد. مثلاً احساس امنیت را از اصل بهداشت روانی استفاده می کنیم و می توانیم این قاعده را بر سلام کردن تطبیق دهیم؛ بدین گونه که سلام دادن اطمینان و امنیت به طرف مقابل است و اینکه از طرف ما خطری متوجه طرف مقابل نیست.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
11
بسیاری از شناختها و رفتارهای اسلامی نیز که باعث احساس ایمنی در فرد می گردد، از همین گروه است. هم چنین نیاز به «عزت نفس» را از بهداشت روانی می توان استفاده کرد و آن را بر احترام گذاشتن به افراد که در آیات سوره حجرات و مجادله و… و روایات آمده است تطبیق داد. بدین گونه که احترام به افراد باعث عزت نفس آنان می گردد و از این جهت بهداشت روانی آنان تامین می گردد.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
12
ج. دستورات و توصیه هایی که در تعالیم اسلامی آمده است و بر بهداشت روانی افراد تاثیر بسزایی دارد. در حالی که در مباحث بهداشت روانی مصطلح اثری از آن نیست، مانند: تاثیر زیاده خواهی بر اختلالات روانی و تاثیر بی رغبتی به دنیا در تامین بهداشت روانی.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
13
2. مباحث مطرح در بهداشت روانی حاصل افکار و تجربه بشر است و در آن تغییر و تکامل وجود دارد، ولی تعالیم قرآن چون از طرف خداوند است، تغییر و تحول ندارد. لذا نمی توان آیات و روایات را بر افکار بشر تطبیق داد، چه بسا تعالیم اسلام در پی تبیین مطالب عمیق تری می باشد که افکار بشر به آنها دسترسی ندارد. .. و اگر این تطبیق به تحمیل نظر منتهی شود، تفسیر به رای خواهد شد که ممنوع است. از این رو علوم بشری را برای فهم بهتر آیات می توان استخدام کرد یا حقایق قرآنی را به عنوان موضوعات و نظریه های جدید علمی به دانشمندان عرضه کرد تا شواهد تجربی آن را پژوهش کنند.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
14
آنچه در دو دهه آخر قرن بیستم برای روان شناسان و توده مردم محسوس بود کمبود یا نبود توجه مدلها و مکتبها در بعد معنوی انسان است» (خلیلی، مجموعه مقالات اسلام و بهداشت روان، 2/187). از این جا لزوم توجه به آموزه های دینی به خصوص قرآن کریم برای تامین بهداشت روانی مشخص می گردد.
آموزه های قرآن درباره بهداشت روان
15
در جواب می گوییم هدف ما این است که از روشها و پیشرفتهای حاصله و راه حلهای ارائه شده توسط روان شناسان برای برطرف نمودن اختلالهای روانی استفاده و اختلال های روانی را با راهکارها و آموزه های دینی برطرف می کنیم. مثلاً نظریه ای که مبتنی بر راه حل شناختی و رفتاری است را از روان شناسی استفاده می کنیم، ولی در تغییر شناخت فرد و اصلاح رفتار به سراغ آموزه های اسلام می رویم و از این طریق راهکارهای جدیدی را که برگرفته از تعالیم اسلام است، ارائه می دهیم.
در اینجا لازم است به این سوال پاسخ داد که با توجه به این نقص مکاتب روان شناسی، چگونه می توان از این علوم برای پی بردن به آموزه های قرآن کریم استفاده کرد.
در برخی آیات قرآن به دو مسئله رویکرد شناختی و رفتاری و تاثیر آنها بر سلامت و بهداشت روان اشاره شده است که از جمله آنها مسئله «ایمان به خدا» است.
مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ؛ کسانی (از آنان) که به خدا و روز بازپسین ایمان آوردند، و [کار] شایسته انجام دادند، پس هیچ ترسی بر آنان نیست، و نه آنان اندوهگین می شوند.» (مائده / 69).
راهکارهای قرآن برای تامین بهداشت روانی
17
وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ اِلَّا مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ فَمَنْ آمَنَ وَاَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ؛
و (ما) فرستادگانِ [خود] را، جز مژده آور وهشدار دهنده نمی فرستیم؛ و کسانی که ایمان آورند و اصلاح نمایند، پس هیچ ترسی بر آنان نیست و نه آنان اندوهگین می شوند.» (انعام / 48).
در این آیات یکی از راهکارهای شناختی که باعث امنیت روانی انسان می شود ایمان به خدا معرفی شده است و از راهکار رفتاری به «عمل صالح» یا «اصلح» تعبیر شده است.
راهکارهای قرآن برای تامین بهداشت روانی
18
ایمان به خداوند، یعنی:
اعتقاد به اینکه خداوند یگانه این جهان را آفریده و همه امور به دست اوست، او مالک، قادر، حکیم، عالم، خالق، تدبیر کننده، رازق و مالک حقیقی جهان است و مالکیت دیگران اعتباری است قُلِ اللَّهُمَّ مَالِک الْمُلْک تُوْتِی الْمُلْک مَن تَشَاءُ وَتَنزِعُ الْمُلْک مِمَّن تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیدِک الخَیرُ اِنَّک عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ (آل عمران/ 26)
بر همه چیز قدرت دارد وَکانَ اللَّهُ عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیراً (فتح / 21)
ساز و کار اعتقاد به خداوند در تامین بهداشت روانی
19
از همه کارهای بندگان باخبر است و اعمالی که نسبت به بندگان انجام می دهد از روی حکمت، و دلیل است وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَکیمُ الْخَبِیرُ(انعام / 18)
تنها او روزی دهنده موجودات می باشد اِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ (ذاریات/58)،
20
به علاوه خیر و سعادت بندگان را می خواهد، هر چند در ظاهر حادثه ای برای بندگان ناگوار باشد، در واقع به نفع آنان می باشد وَعَسَی اَن تَکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَکمْ (بقره / 216)
خداوند است که مهمات زندگی انسان را کفایت و او را از شر دشمنان حفظ می کند وَاللّهُ اَعْلَمُ بِاَعْدَائِکمْ وَکفَی بِاللّهِ وَلِیاً وَکفَی بِاللّهِ نَصِیرا (نساء / 45).
21
برای انسانی که ایمان دارد، زندگی معنادار و مشکلات دارای مفهوم می گردد و می داند که اینها مقتضای زندگی دنیوی است و از سوی خدا برای سازندگی و تقویت روحی انسان می باشد. این طرز برداشت، باعث رضایت از زندگی و سلامت روانی می گردد، مثلاً اگر شخص ضربه ای به طرف دیگر وارد کند، آن شخص ناراحت می شود و عکس العمل نشان می دهد، ولی رزمی کاران هنگام تمرین چندین برابر این ضربه را به هم وارد می کنند و نه تنها ناراحت نمی شوند، بلکه از اینکه بدنشان قوی شده است، احساس رضایت هم می کنند، در حالی که هر دو ضربه است. این به چگونگی برداشت و شناخت از آن ضربه بستگی دارد.
22
همین مسئله در رابطه با مقتضیات زندگی هم جاری می شود. کسی که اعتقاد داشته باشد اگر امر مکروهی در زندگی برای او پیش آمد به نفع اوست وَعَسَی اَن تَکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَکمْ (بقره / 216)، اعتقاد دارد که لازمه زندگی دنیا امتحان شدن توسط خداوند متعال است و این امتحان ممکن است به ترس، گرسنگی، کاهش در مالها و جان ها و میوه ها باشد وَلَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْاَمْوَالِ وَالْاَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ(بقره / 155) در مقابل این مشکلات همانند شخصی است که هنگام تمرینات رزمی، ضربه ها و مشکلات جسمی را به خاطر قوی شدن بدن تحمل می کند.
23
شخص موحد هم می داند مشکلات برای ورزیده شدن و تقویت روحی او می باشد و به نفع اوست، گرچه در ظاهر دشواری وسختی دارد، لذا خداوند می فرماید: «در هنگام مصیبت و گرفتاری بگویید و باور داشته باشید که ما از خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم» الَّذِینَ اِذَا اَصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قَالُوا اِنَّا لِلّهِ واِنّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ (بقره / 156).
24
در بحث قبل روشن شد که ایمان به خداوند می تواند با اصلاح شناخت و نگرش فرد به زندگی، بهداشت روانی فرد را تامین نماید. اکنون می گوییم ایمان به خداوند بر رفتار و عملکرد انسان تاثیر دارد و زمینه اصلاح رفتار او برای رسیدن به کمال و سعادت را فراهم می آورد. اگر فرد رفتارش طبق فرامین الهی باشد نیازهای مادی و معنوی اش برآورده می گردد و بهداشت روانی تامین می شود. در این بحث اشاره مختصری به بعضی از راهکارهای رفتاری اسلام در رابطه با خانواده و روابط اجتماعی و مسائل اقتصادی اسلام می نماییم.
راهکارهای رفتاری آموزه های قرآنی در تامین بهداشت روانی
25
یکی از دستورات قرآن برای تامین بهداشت روانی ازدواج است، خداوند متعال می فرماید: «یکی از آیات و نشانه های خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسر آفرید تا وسیله سکون و آرامش شما باشد و میان شما دوستی و رحمت قرار داد» خَلَقَ لَکم مِنْ اَنفُسِکمْ اَزْوَاجاً لِّتَسْکنُوا اِلَیهَا وَجَعَلَ بَینَکم مَوَدَّهً وَرَحْمَهً (روم / 21).خداوند برای گزینش همسر ملاکهایی را تعیین کرد که از جمله آنها همسانی شرعی و عرفی است که می تواند باعث توافق همسران و آرامش خانواده گردد.
1.راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی خانواده
26
هم چنین برای زن و مرد وظایفی را تعیین کرد که رعایت آنها بهداشت روانی را به ارمغان می آورد. مثل: روابط مناسب بین زن و شوهر، ارضای نیازهای جنسی یکدیگر، ارتباط درست کلامی، ارتباط غیر کلامی مناسب که عبارتند از: تواضع، وفای به عهد، راز داری، گذشت، حسن معاشرت، ابراز محبت، تشکر اعضای خانواده از همدیگر، خوش اخلاقی زن و شوهر، هدیه دادن به یکدیگر، توجه زن و مرد به خواست یکدیگر و….
1.راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی خانواده
27
هم چنین برای والدین در مقابل فرزندان وظایفی را مشخص کرده است، از قبیل انتخاب و گزینش همسر مناسب که مادر خوبی برای فرزندان باشد ـ توصیه های هنگام بارداری مادر ـ مراقبتهای دوران کودکی (شیر دادن، یادگیری، تعامل با فرزندان) توصیه ها در ارضای محبت به فرزندان، لزوم آشنایی با تواناییهای شناختی کودکان و برآوردن نیاز به امنیت کودک. در مقابل برای فرزندان در مقابل والدین وظایفی را مشخص نموده است. تعالیم و آموزه های دینی هم چنین به روابط خویشاوندی و صله رحم دستور داده و بدین وسیله نیز بهداشت روانی را تامین کرده است.
1.راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی خانواده
28
از طرفی برای حل مشکلات خانوادگی راهکارهایی را ارائه داده است که عبارتند از: تعلیم و تعلم و استفاده از توصیه های اخلاقی، مشورت، پیشگیری و برطرف نمودن ناسازگاری زن یا مرد و اگر ادامه زندگی ممکن نباشد پیشنهاد طلاق و توصیه هایی به زن و مرد هنگام طلاق برای کاهش فشار روانی خود و فرزندان.
1.راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی خانواده
29
یکی از نیازهای اساسی انسان ارتباط با دیگران است، در قرآن آمده است: مومنان برادران یکدیگرند (حجرات / 10).امام صادق می فرماید: تردیدی نیست که شما به دیگر انسانها نیازمندید و به راستی هر فرد تا زنده است نمی تواند از مردم بی نیاز باشد و ناچار مردم باید با همدیگر سازش داشته باشند (کلینی کافی، 1/462).
2. راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی در روابط اجتماعی
30
اسلام به روابط اجتماعی اهمیت بسیاری می دهد، زیرا روابط صحیح و عمل به دستورات اسلام در این بخش، در سلامتی و تکامل افراد و کل جامعه نقش حیاتی دارد و به همین جهت بخش قابل توجهی از مباحث فقه، به تنظیم و چگونگی روابط انسانها مربوط می شود.
روابط اجتماعی در کودکی: روابط اجتماعی در کودکی باعث تامین نیاز «احساس وابستگی فرد به دیگران» و آشنا شدن با ارزشها، شکل گیری شخصیت و آموختن رفتار اجتماعی و رفتار بین فردی می گردد.
2. راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی در روابط اجتماعی
31
روابط اجتماعی با همسایگان: یکی از انواع روابط اجتماعی، روابط با همسایگان است و از آنجا که انسان مراوده و ملاقات زیادی با آنها دارد، دین اسلام نسبت به حقوق همسایگان سفارش زیادی کرده است. «به پدر و مادر نیکی کنید، هم چنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و همنشین» وَبِالْوَالِدَینِ اِحْسَاناً وَبِذِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَی وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ (نساء / 36).
2. راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی در روابط اجتماعی
32
روابط اجتماعی با دوستان (اخوت اسلامی): روابط اجتماعی در دین اسلام مورد تاکید قرار گرفته است به گونه ای که از نخستین اقدامات پیامبر9 در مدینه ایجاد برادری «اخوت» بین مسلمانان، انصار و مهاجرین بود، حضرت علی7 می فرماید: «مومن با دیگران انس می گیرد و دیگران نیز با او انس و الفت می گیرند و در کسی که انس نگیرد و دیگران با او مانوس نشوند خیری نهفته نیست «المومن مالوف ولاخیر فیمن لا یالف ولا یولف» (کلینی، کافی، 2/ 102).
2. راهکارهای رفتاری قرآن برای تامین بهداشت روانی در روابط اجتماعی
33
قرآن کریم راهکارهای شناختی و رفتاری مناسبی برای تامین بهداشت روانی انسان ارائه کرده است که برخی آنها در بهداشت روانی جدید مطرح شده و تطابق شگفت آوری دارد که شاهدی بر اصالت و حقیقت آموزه های وحیانی قرآن است وبرخی مطالب نیز در بهداشت روانی جدید مطرح شده که قابل پژوهش و پی گیری و استفاده است.
نتیجه گیری:
34