بررسی معماری کاخ گلستان
تاریخچه کاخ گلستان
اسناد و شواهد تاریخی حکایت از این دارند که تاریخچه کاخ گلستان به سال 988 هجری قمری و زمان شاه عباس صفوی باز می گردد. پیترو دلا واله (Pietro Della Valle)، جهانگرد ایتالیایی، در بخشی از سفرنامه خود در سال 1028 هجری قمری شهر تهران را با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده، توصیف می کند و آن را سر آغازی بر ارگ سلطنتی می داند. این توصیف نشان دهنده آن است که این مجموعه در سال های بعد نیز مورد توجه واقع شده است. شواهد حکایت از آن دارند که در عهد کریمخان زند و ما بین سال های 1173 تا 1180 هجری قمری، ساخت دیوانخانه باعث شده تا مجموعه تغییرات اساسی کند؛ البته هیچ یک از تغییرات صورت گرفته در مجموعه گلستان را نمی توان موثرتر و باشکوه تر از دوران آقا محمدخان قاجار دانست.
آقا محمدخان در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان در سال 1193 هجری قمری از بحران داخلی ایران استفاده کرد و بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند صاحب حکومت شد. او در نوروز 1210 هجری قمری تاج سلطنت را بر سرش گذاشت و بر مسند قدرت تکیه زد.
با انتخاب تهران به عنوان پایتخت، مجموعه گلستان که ارگ سلطنتی آن روزها بود اهمیت بسیاری یافت. با تاجگذاری فتحعلی شاه قاجار در 1212 هجری قمری همه چیز رنگی دیگر به خود گرفت و رویاهای شکوهمند این پادشاه برای کاخ گلستان توسعه و زیبایی زیادی را به ارمغان آورد
ناصرالدین شاه قاجار در 22 شهریور 1227 در همین کاخ تاج شاهی را بر سر نهاد. او تا 12 اردیبهشت 1275 شاه بود و به عنوان اولین پادشاه ایران از اروپا دیدار کرد و 3 سفر به این قاره داشت. بازدید او از دیار فرنگ باعث شد تا کاخ گلستان نیز دستخوش تغییرات اساسی شود و تحت تاثیر معماری اروپایی شکلی متفاوت به خود بگیرد.
مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار نیز یک به یک روی کار آمدند؛ اما تا انقراض این سلسله در ربیع الثانی 1344 هجری قمری مصادف با 9 آبان ماه 1304 خورشیدی، ارگ سلطنتی تغییر خاصی نکرد. آنچه اهمیت این مجموعه را افزایش داد عجین شدن سرنوشت آن با وقایع سیاسی مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن بود و باعث شد این بنا به بخشی مهم از حافظه تاریخی ملت ایران تبدیل شود.
تاجگذاری پهلوی اول در 4 اردیبهشت 1305 خورشیدی و پهلوی دوم در 4 آبان 1346 خورشیدی در همین مجموعه صورت گرفت. آنها نیز تغییراتی را در ارگ سلطنتی به وجود آوردند که به عقیده بسیاری از کارشناسان، آن چنان که باید به جا و فکر شده نبوده و در پاره ای موارد حتی نا به جا و نامناسب بوده اند.
معماری کاخ گلستان
گلستان در واقع یک مجموعه تاریخی است که چندین کاخ و تالار سلطنتی را شامل می شود که همگی درون یک باغ قرار گرفته اند. این مجموعه نکات معماری جالب توجهی دارد :
تلفیق سبک ایرانی و اروپایی
کارشناسان اهمیت این بنا را در دو چیز می دانند:
1- معماری این مجموعه نشانی از دوران تحول معماری ایرانی و انتقال در آن است. در این دوران معماری بومی ایران تحت تاثیر مراودات سیاسی، تجاری و فرهنگی با کشورهای اروپایی قرار گرفت و از معماری نئوکلاسیک اروپا الگوبرداری کرد. تاثیری که همه چیز را از معماری و عناصر وابسته به آن گرفته تا خصوصی ترین جنبه ها مانند پوشش زنان حرم و … را دگرگون کرد. نتیجه این اتفاق به وجود آمدن سبکی نو بود که از آن با عنوان مکتب معماری تهران یاد می شود.
2- کاخ گلستان را نمی توان صرفا یک سازه معماری دانست. این مجموعه گنجینه ارزشمندی از آثار تاریخی ایران و جهان به شمار می رود و همین امر این مجموعه را از همتایان ایرانی اش در فهرست میراث جهانی یونسکو متمایز می کند. تا پیش از ثبت این اثر تنها بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بود که برخی اشیای نفیس تاریخی را در خود داشت.
این مجموعه طوری طراحی و ساخته شده که در زمان قاجار، هم برای حکمرانی و اقامتگاه سلطنتی به کار می رفته و هم حکم محلی برای تعلیم و تربیت هنرمندان و معماران را داشته است. این مجموعه را می توان مکانی برای تولید هنر در قرن نوزدهم برشمرد و آن را مهم ترین مرکز هنری قاجار دانست. زبان معماری و هنر دکوراسیون بی بدیل قاجاری به ویژه در دوران ناصر الدین شاه را می توان به خوبی در این مجموعه دید. گلستان، اثرپذیری ایرانیان از هنر اروپا را نشان می دهد و حکایت ادغام هر دو سبک توسط ایرانیان را روایت می کند. هنرمندان ایرانی به خوبی توانسته اند از پس برداشتن یک گام بزرگ به سمت مدرنیته برآیند و برای همسو شدن با آن شاهکاری چنینی را خلق کنند؛ اثری که از آرزوهای ناصرالدین شاه بود و با ترور او برای همیشه ناتمام ماند.
معرفی کاخ گلستان
کار ساخت این بنا از زمان شاه عباس صفوی آغاز گشت و تا زمان قاجار و ناصرالدین شاه قاجار که تحت تاثیر سفرهای اروپایی خود تغییرات زیادی در آن ایجاد کرد، در دست تغییر و تکمیل بود. این بنا از نظر تاریخی شاهد وقایع بسیار مهمی همچون انقلاب مشروطه و تاج گذاری پهلوی اول و دوم بوده است. همچنین آثار هنری زیبایی مثل تخت مرمر، سنگ قبر ناصرالدین شاه قاجار که از شهرری به اینجا منتقل شده و آثاری از کمال الملک و سایر هنرمندان ایرانی و خارجی در این کاخ قرار دارند. بناهای زیبایی همچون شمس العماره و تالار آینه و عمارت بادگیر است.
امروزه کاخ گلستان با وسعتی برابر با 5/4 هکتار که تنها یک دهم وسعت اولیه آن است در گوشه ای از شهر تهران قرار دارد.
شمس العماره
بنایی مرتفع و جالب توجه که به عنوان یکی از شاخص ترین بناهای کاخ گلستان و برجسته ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه از آن یاد می شود.
ساخت این ساختمان پس از سفر ناصرالدین شاه از اروپا صورت گرفته است؛ او که قبل از سفر به اروپا مدهوش تصاویر بناها و آسمان خراش های کشورهای غربی شده بود هوس داشتن یک بنای مرتفع نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت به سرش زد. او خیال داشتن ساختمانی را داشت که خودش و زنانش بتوانند بر فراز آن منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را نظاره کنند.
ساخت این بنا در ۱۲۸۴ هجری قمری به پایان رسید و از حیث بلندی، تزیینات و طراحی بسیار چشمگیر بود و با 5 طبقه و ۳۵ متر ارتفاع بلندترین ساختمان آن دوره در تهران به شمار می رفت. شمس العماره اولین ساختمانی بود که از فلز در ساختش استفاده شد و همین امر تحولی در ساخت و ساز نیز به شمار می آمد. مخارج ساخت این بنا به همراه تهیه وسایل به چهل هزار تومان رسید.
ایوان تخت مرمر
قدیمی ترین بنای مجموعه که ایوان تخت مرمر، ایوان دارالاماره یا دیوانخانه نام دارد و ساخت آن را به دوران کریم خان زند نسبت می دهند. در دوران قاجار، اینجا محلی برای حضور شاهان و دادن شادباش به مردم در مناسبت های مختلف بود. این ایوان جلوه گاه گچ بری، سنگ تراشی، خاتم کاری، آینه کاری و منبت و مشبک است و بسیار چشم نواز به نظر می رسد.
در این ایوان ؛ ایوان تختی مرمرین وجود دارد که در پی دستور فتحعلی شاه در سال 1221 هجری قمری ساخته شد. او به حجاران وسنگ تراشان معروف اصفهانی دستور داد تا تختی از سنگ مرمر زرد یزد بسازند و آن را در ایوان نصب کنند. 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک در این تخت به کار رفت، طراحی آن را میرزابابای شیرازی نقاش باشی انجام داد و سرپرستی حجاری نیز بر عهده استاد محمدابراهیم اصفهانی بود.
خلوت کریمخانی
در گوشه شمال غربی محوطه گلستان بنایی سرپوشیده به صورت ایوانی سه دهنه قرار دارد که دارای ستون های برافراشته اش است. نامش جلوخان یا خلوت کریمخانی است و زیبایی خاصی دارد. در وسط این قسمت حوض جوشی دیده می شود که در گذشته آب قنات شاه از میان آن بیرون می آمد و در باغ های سلطنتی جریان می یافت.
این بنا از دو نظر اهمیت بسیار دارد؛ یکی تاریخ بنای آن که به زمان کریمخان باز می گردد و دیگری به دلیل رفتار سنگ دلانه آقا محمدخان قاجار با استخوان های پوسیده کریمخان زند در این محل. موسس سلسله قاجاریه در سال 1206 هجری قمری بقایای جسد کریمخان زند را از دل خاک شیراز بیرون آورد و به تهران منتقل کرد. او این استخوان ها را در زیر پله های خلوت کریمخانی به خاک سپرد. اینجا در آن زمان محل عبور و مرور روزانه شاه بود و او با لگد کوب کرد این مکان احساس خرسندی می کرد
ناصرالدین شاه این مکان را به محوطه کوچکی به نام حیاط کریمخانی تبدیل کرد و در این گوشه دنج به استراحت می پرداخت و قلیان می کشید. پهلوی اول به محض روی کار آمدن (بهمن ماه 1304 ه.ش) دستور شکافتن پله های سمت راست بنا را داد تا استخوان های کریمخان را بیابد و آنها را به مکانی مناسب انتقال دهد. کارگران پس از چندی استخوان ها را یافتند و آنها را به قم انتقال دادند.
آنچه که امروز به خلوت کریمخانی اهمیتی دوچندان بخشیده، وجود دو اثر ارزشمند در آن است:
سنگ مزار ناصرالدین شاه که در آستانه مبارکه عبدالعظیم و بر روی مزار وی قرار داشت و در اوایل انقلاب اسلامی ایران آن را به کاخ گلستان منتقل کردند و بعد از 17 سال در خلوت کریم خانی نصب شد. این سنگ 249*131 سانتی متر است و تصویر ناصرالدین شاه ظاهرا در اندازه طبیعی بر آن نقش بسته است و شمشیری نیز در دست وی دیده می شود.
تخت فتحعلی شاهی که از جنس مرمر بوده و با توجه به مستندات تاریخی، در دوره قاجار در قسمت دیگری از کاخ بوده و در دوره پهلوی دوم به این مکان انتقال پیدا کرده است. اشعار پیرامون تخت تعلق آن را به زمان فتحعلی شاه را تایید می کنند.
تالار اصلی
تالار سلام یا اتاق موزه
در ضلع شمال غربی باغ گلستان اتاقی ساخته شد و اتاق موزه نام گرفت. البته نخستین موزه سلطنتی و دولتی ایران توسط ناصرالدین شاه و در بنایی بین شمس العماره و گوشه شمال شرقی باغ شکل گرفت؛ اما هوس های فرنگی این شاه باعث شد تا با دیدن موزه ها و گالری ها بزرگ کشورهای غربی، دلش موزه ای شبیه به موزه های اروپایی بخواهد. همین خواسته او به تخریب عمارات قدیمی سمت شمال باغ گلستان منجر شد و اتاق موزه و سرسرا و حوضخانه و …. به وجود آمدند که هنوز هم می توان آنها را در مجموعه دید.
ساخت بنای تالار موزه و دیگر قسمت های آن در سال 1293 هجری قمری پایان یافت؛ اما آراستن تالار و چیدن اشیا و آثار و نصب تابلوها و … تا سال 1296 هجری قمری به طول انجامید. گفته می شود ناصرالدین شاه در تنظیم موزه و تعیین محل اشیا و آثار و جواهرات نیز شرکت داشته و بارها در آرایش تالار اظهار نظر کرده است. می گویند یکی از سرگرمی های او طراحی ترتیب موزه و به خصوص جواهرات آن بوده است. بعدها اتاق موزه با عنوان تالار سلام نیز شهرت یافت چرا که مراسم سلام در آن برپا می شد و به واسطه میزبانی از مراسم تاجگذاری پهلوی ها عنوان تالار تاجگذاری را نیز به خود گرفت.
تالار آینه
در غرب تالار سلام و چسبیده به آن یکی از تالارهای مشهور مجموعه گلستان به نام تالار آینه قرار دارد که همزمان با تالار سلام به عنوان بخشی از ساختمان موزه ساخته شد. در ابتدا این بخش را به محلی برای نمایش تخت طاووس و تاج کیانی اختصاص دادند؛ اما امروزه آنچه باعث شهرت این تالار شده تابلوی رنگ و روغن مرحوم میرزا محمد خان کمال الملک غفاری است که شکل تالار را در سال 1309 هجری قمری و در نهایت شکوه نشان می دهد. ساخت ساختمان این تالار در حدود سال 1294 هجری قمری پایان یافت؛ اما تزیینات و آینه کاری ها و گچ بری های آن تا سال 1299 هجری قمری به طول انجامید
تالار عاج
کمی آن طرف تر از تالار آینه تالار یا عمارت تاج قرار دارد. تاریخ ساخت این تالار و حوضخانه زیر آن مشخص نیست؛ اما شواهد حاکی از ساخت آن قبل از تالار سلام و تالار آینه هستند.
تابلوی آبرنگ محمود خان ملک الشعرا از وضع نمای بیرونی تالار در سال 1286هجری قمری حکایت از زیبایی آن دارد. از روی تصویر می توان دریافت که بنا دارای سه ارسیِ سه دریِ بزرگ و ایوانی با شش ستون ظریف بوده ویک راه پله از سمت غرب داشته است.
تالار ظروف
تالار ظروف بخشی است که در سال 1344 خورشیدی بر روی بقایای عمارات قاجاری ساخته شد و در آن برخی از هدایای سلاطین اروپایی به شاهان قاجار به نمایش درآمدند.
از جمله ظروف این تالار می توان به این موارد اشاره کرد:
سرویس چینی مربوط به جنگ های ناپلئون بناپارت
سرویس اهدایی نیکلای اول امپراتور روسیه
سرویس جواهرنشان اهدایی ملکه ویکتوریا
سرویس ساخته شده از سنگ گرانبها مالاشیت اهدایی الکساندر سوم
سرویس چینی اهدایی ویلهلم به ولیعهد وقت دولت ایران
تالار برلیان
در شرق تالار عاج، چند تالار و اتاق زیبا وجود دارد که آینه کاری های فراوان، چلچراغ ها، سر بخاری ها و پله ها و سرسراهای متعدد در آن به چشم می خورد. این قسمت به تالار برلیان شهرت دارد و در ارتفاعی پایین تر از تالار عاج واقع شده است.
پیش از آنکه تالار برلیان در اینجا شکل بگیرد کاخ یا تالار بلور در این نقطه قرار داشت که از بناهای دوران فتحعلی شاه به حساب می آمد. در زمان ناصرالدین شاه این تالار به دلیل فرسودگی تخریب و به جای آن تالار برلیان ساخته شد. کف این تالار را بر روی پی های همان تالار بلور بنا کردند و به همین دلیل نتوانستند کف آن را هم تراز با دیگر تالارها بسازند.
این تالار در زمان مظفرالدین شاه مورد مرمت قرار گرفت و بر شکوه و تزیینات آن افزوده شد. تابلو رنگ و روغنی از تالار برلیان پیش از تعمیرات و تغییرات عهد مظفرالدین شاه موجود است که در تالار سلام قرار دارد. در زمان ناصرالدین شاه این تالار محل نگهداری هدایای پادشاهان دولت های خارجی بود و در زمان پهلوی به محل پذیرایی و برپایی مهمانی های رسمی دربار تبدیل شد.
عمارت بادگیر
یکی دیگر از، عمارت بادگیر است که در ضلع جنوبی باغ گلستان قرار دارد. این بنا در زمان فتحعلی شاه ساخته شد؛ اما در زمان ناصرالدین شاه تغییرات عمده ای در آن صورت گرفت و به شکل امروزی در آمد.
گوشواره های زیبا و بالاخانه ها و دهلیزها از جمله بخش های این بنا هستند و ارسی ها و ستون ها زیبایی خاصی به آنها بخشیده اند. نقاشی، زرنگاری، آینه کاری، گچ بری، منبت کاری و مرمر در سراسر عمارت به کار رفته است و به همین دلیل آن را یکی از ساختمان های جالب توجه و پرکار ارگ سلطنتی در آن زمان می دانند. تالار شاه نشین این بنا شاهکاری کم نظیر به شمار می رود و این تزیینات در آن به کار رفته اند: نه ارسی، دو ستون گچی مار پیچ نقاشی شده به سبک زندیه، ازاره های مرمرین نقاشی شده، کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته جقه و زرد رنگ، آینه کاری و نقاشی دیوارها و سقف.
موزه عکسخانه | حوضخانه عمارت بادگیر
در زیر عمارت بادگیر حوضخانه ای وجود دارد که در چهار گوشه آن چهار بادگیر بلند از کاشی های معرق آبی و زرد و سیاه به چشم می خورد. هوای حوضخانه و تالار و اتاق ها توسط همین بادگیرها خنک می شود. در میان این فضا حوضی قرار دارد که در گذشته آب به آن وارد می شد؛ اما امروزه به دلیل جلوگیری از آسیب رطوبت به بنا، راه ورود آب به آن را مسدود کرده اند.
حالا حوضخانه میزبان موزه عکسخانه است که در آن مجموعه ای از عکس های دوره قاجار و وسایل عکاسی آن زمان وجود دارد. عکس هایی را در این مجموعه وجود دارد که دست خط ناصر الدین شاه را بر روی خود دارند. این شاه به عکاسی علاقه فراوان داشت و به همین دلیل تصاویر زیادی را ثبت می کرد. مجموعه عکس های مخزن این بخش از کاخ گلستان دومین مجموعه بزرگ بعد از مجموعه سلطنتی انگلیس به شمار می رود.
حوضخانه تالار سلام
نگارخانه
نگارخانه نام موزه ای در مجموعه گلستان است که در بخشی از حوضخانه یا طبقه تحتانی اتاق موزه، تالار سلام یا تاجگذاری قرار دارد. موزه نگارخانه 2 بخش را در خود جای داده است:
بخش جنوبی که قسمتی از حوضخانه تالار موزه بوده و در طول زمان چنین کارکردهایی داشته است: انبار تالار موزه، نمایشگاه، دفتر صاحب جمع اموال و تلفنخانه. این بخش امروزه به نمایش پرده های نقاشی همچون آثاری از میرزا بابا نقاشباشی شیرازی، مهر علی، احمد، اسماعیل جلایر، علی اکبر خان مزین الدوله، ابوالحسن ثانی و …. اختصاص دارد که همگی متعلق به دوران پیش از قاجار هستند.
بخش شمالی که در زمان پهلوی دوم به عنوان مقر پاسدارخانه گارد سلطنتی احداث شد و امروزه آثار نقاشان متاخر دوران قاجار را در خود دارد که برخی از هنرمندان آثار آن عبارتند از: محمود خان صبا، محمد غفاری کاشانی (کمال الملک)، میرزا مهدی خان (مصورالملک)، آقا میرزا موسی و …
مجموعه این دو بخش در اواخر سال 1374 خورشیدی به یکدیگر مرتبط شدند و پس از مرمت در اردیبهشت ماه سال 1376 خورشیدی به عنوان نگارخانه بازگشایی شدند.
موزه مخصوص
قسمتی از حوضخانه تالار سلام نیز به موزه مخصوص اختصاص دارد. این بخش از زمان پهلوی دوم به تزیینات گچ بری مزین شد و از آن پس عنوان موزه مخصوص را بر آن نهادند. در این موزه نفیس ترین آثار به جای مانده از شاهان قاجار قرار دارد؛ بخشی از این اشیا جزو مجموعه آثاری بودند که روزگاری در اتاق موزه ناصرالدین شاه نگهداری می شد. این اشیا یا از دوره های پیشین به دست قاجارها رسیده یا از طرف پادشاهان و هنرمندان هم عصر خویش به ایشان تقدیم شده اند و برخی از آنها را نیز خودشان و یا اطرافیان شان خریده اند.
موزه مردم شناسی | کاخ ابیض
در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه بود که سلطان عبدالحمید -پادشاه عثمانی- مقداری اثاثیه گران قیمت را برای شاه ایران فرستاد که در میان آنها این وسایل دیده می شد: چند دست مبل استیل لوئی شانزدهم، پرده های مخملی، دو قطعه آینه با قاب و پایه ها، مجسمه های برنزی و مطلای زیبا و چند قطعه قالی بافت ترکیه.
در آن هنگام تمام کاخ ها در اوج شکوه و زیبایی بودند و هیچ کدام شان جایی برای وسایل جدید نداشتند. همین بهانه ای شد که شاه در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان کاخ جدیدی را برای این وسایل بسازد. می گویند ناصرالدین شاه نقشه کاخ جدید را خودش کشید و ابعاد تالار بزرگ آن را بر اساس عرض و طول بزرگترین قالی سلطان تعیین کرد.
وقتی ساخت این کاخ به پایان رسید آن را به رنگ سفید آراست و حتی در پله ها نیز از مرمر سفید و رگه دار استفاده کرد. همین بهانه ای شد تا بنای تازه ساخت قصر ابیض نام بگیرد.
با جای دادن وسایل، تالاری با شکوه و مناسب برای پذیرایی شاهان در بنا به وجود آمد که آن را تالار عبدالحمید نام نهادند. کاخ به محل اشتغال صدر اعظم ها، رییس الوزراها و نخست وزیرهای دولت های بعد تبدیل شد و در سال 1332 خورشیدی آن را به هنرهای زیبای کشور اختصاص دادند. این بنا پس از تعمیرات مختصر به محلی برای تشکیل نمایشگاه های موقتی و مرکز فعالیت های اداره کل موزه ها و فرهنگ عامه بدل شد و در سال 1347 موزه مردم شناسی را در آن برپا کردند.
این موزه مردم شناسی یکی از قدیمی ترین و غنی ترین موزه های مردم شناسی در سطح کشور به شمار می رود و در آن علاوه بر پوشاک مناطق مختلف ایران، پوشش مردان و زنان قاجار را نیز وجود دارد.
تالار الماس
در قسمت جنوبی محوطه باغ گلستان و بعد از عمارت بادگیر یکی از قسمت های قدیمی و کهن ارگ سلطنتی به چشم می خورد که با نام تالار الماس شناخته می شود. بنیان این تالار به زمان فتحعلی شاه باز می گردد؛ اما ناصرالدین شاه نیز تغییراتی در ظاهر و تزیینات آن داده است. آینه کاری های داخلی بنا باعث شده تا نام الماس را برایش برگزینند. یک تالار بزرگ و اتاق های گوشواره، دهلیزها، بالاخانه ها و پستوهای متعدد، قسمت های مختلف این بنا را تشکیل می دهند. در زیر این تالار نیز حوضخانه یا زیرزمین بزرگی ساخته اند.قدیمی ترین اثر در این تالار مقرنس های آینه کاری شده هستند که در ایوانچه سمت جنوبی تالار قرار دارند.
تکیه دولت
در حدود سال 1284 هجری قمری به فرمان ناصرالدین شاه و همراهی دوستعلی خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه) هزینه ای بالغ بر سیصدهزار تومان طی مدت حدود 5 سال صرف ساخت بنایی به نام تکیه دولت شد. در زمان احداث این تکیه، تهران حدود 50 تکیه داشت؛ اما نوع معماری تکیه دولت آن را از دیگر همتایانش متمایز می کرد.
یحیی ذکا در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، علل ساخت تکیه دولت را این گونه توضیح می دهد:
معتبرترین و وسیع ترین تکیه های تهران که تعزیه های دولتی در آن برگزار می شد، تکیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه «عباس آباد» نیز نامیده می شد. استقبال شدید مردم به خصوص زنان از نمایش های مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می کرد و کار اجرای شبیه گردانی را مختل می ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگتر و وسیع تری را طالب بود، از این رو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس العماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.
این بنا را در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره ساختند. البته در مورد موقعیت دقیق تکیه دولت، هنوز هم اتفاق نظری وجود ندارد و تفاوت هایی جزیی در میان اظهارات کارشناسان دیده می شود.
برخی محققان خارجی معماری تکیه دولت را برگرفته از تماشاخانه ها و آمفی تئاترهای غربی دانسته اند. البته این مساله خود در هاله ای از ابهام است چرا که سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 هجری قمری صورت گرفت در حالی که طبق اسناد تاریخی، تکیه دولت طی سال های 90 – 1284 هجری قمری ساخته شده است. سایر پژوهشگران ساختمان تکیه دولت را برگرفته از طرح میدان ها و برخی کاروانسراها و تکایا می دانند.
شکل کلی بنای تکیه دولت از نمای بیرونی شبیه به منشوری 8 ضلعی بود و در داخل به صورت یک استوانه کامل با قطر میانی حدود 60 متر دیده می شد. ارتفاع حدود 24 متر و مساحت تقریبی 2824 مترمربع و گنجایش حدود 20 هزار نفر از دیگر مشخصات این بنا هستند. پی بنا سست بود و از همان ابتدا مشکل استحکام داشت.
مراجعان می توانستند از سه در وارد این تکیه شوند:
ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان، با دری دو لنگه و سردری جناغی
ورودی ضلع غربی برای زنان، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف
ورودی شاه که راهروی پر پیچ وخم و تاریکی بود و قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می کرد.
پس از مشروطه، تکیه دولت با تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش نمایش های جدید در ایران، ارزش خود را از دست داد. گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه در این بنا برگزار می کردند که از جمله آنها می توان به برگزاری «نمایشگاه امتعه وطنی» و تشکیل «مجلس موسسان» اشاره کرد. تکیه دولت، بزرگترین نمایشخانه ایران بود که پس از سال ها متروکه ماندن در 1325 خورشیدی برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تخریب شد.
عمارت خروجی
در زمان گذشته عمارت بزرگی متصل به ضلع شمالی شمس العماره وجود داشت که باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می کرد و با عنوان عمارت خروجی شناخته می شد.ساخت این بنا در زمان آقا محمدخان آغاز شد و در عهد فتحعلی شاه به پایان رسید. این قصر از شرق به غرب چنین قسمت هایی را در بر داشت: اتاق موزه، تالار آینه گلستان، صندوق خانه و رخت دار خانه سلطنتی
اندرون و خوابگاه ناصری
چند در و دالان باریک در شمال مجموعه گلستان وجود داشت که آن را به حرم خانه که به اندرون و فرح آباد نیز شهرت داشت، مرتبط می کرد. پیش از سلطنت ناصرالدین شاه عمارت اندرون شامل ساختمان ها و اتاق ها و تالارهای دوران فتحعلی شاه می شد و علیرغم وسعت کم، نمای زیبایی داشت.
ناصرالدین شاه در اوایل سلطنتش دست به تغییرات بسیاری در مجموعه زد. زن های حرم سرای وی روز به روز زیادتر می شدند و به دلیل کمبود جا او دستور به گسترش اندرون داد. در سال 1299 هجری قمری تمام بناها تخریب شد و ساختمانی تازه سر از مجموعه درآورد. در سال 1303 هجری قمری خود ناصرالدین درخواست کاخ را صادر کرد. بنای دلخواه او به سبک اروپایی و از روی کاخ دولمه باغچه سلطان عثمانی ساخته شد و نام خوابگاه ناصری را به خود گرفت. عمارت اندرون و متعلقاتش را در زمان پهلوی اول به دلیل آنکه شاه آن را نشانه شهوت رانی شاهان می دانست، تخریب کردند و ساختمان های وزارت دارایی را به جای آن نشاندند.
اندرونی کاخ گلستان حیاط بزرگ و مستطیل شکل داشت که در هر چهار طرف دو طبقه ساختمان به چشم می خورد. اطراف حیاط اصلی چندین حیاط کوچکتر بنا کرده بودند که هر کدام به یکی از زنان شاه تعلق داشت. دیوار بلند 7 یا 8 متری حیاط های کوچک اطراف را از فضای بیرون قصر جدا می ساخت. خوابگاه ناصری ساختمانی مربع شکل بود که در وسط حیاط خودنمایی می کرد. این کاخ اتاق ها، سرسراها و پلکان های زیبایی داشت و بر روی دیوارها و کتیبه های آن نقوش زیبا و نقاشی های چشم نوازی کشیده شده بود.
چادر خانه: چادرخانه که دارای سردر و فضایی سرپوشیده است مابین عمارت بادگیر و تالار الماس قرار دارد و محل نگهداری چادرهای سلطنتی مورد استفاده در سفرهای پادشاهان قاجار بوده است. چادرخانه انبار چادرهای سلطنتی در زمان قاجار بوده است و اکنون بین عمارت بادگیر و تالار الماس قرار دارد. چادرهای سلطنتی در این اطاق نگاهداری می شوند. ایل قاجار به زندگی در خارج از ساختمان و در زیر چادر علاقه فراوان داشتند. در دوره سلطنت قاجار نیز به طور مرتب سفرهای خارج از کاخ سلطنتی همراه با عده زیادی از خدمه صورت می گرفته است و به این دلیل چادرهای زیادی مورد لزوم بوده است. از چادرخانه بعد از مرمت های فراوان برای برگزاری نمایشگاه ها و سخنرانی های کوچک استفاده می شود
کاشی کاری
کاشی کاری از هنرهای چشم نواز کشورمان است که یکی از بهترین نمونه های آن در کاخ گلستان قرار دارد. در کاخ گلستان می توان تزیینات متععدی را دید که در میان آنها کاشی کاری بخش قابل ملاحظه ای را به خود اختصاص داده است. کاشی های این مجموعه دارای مضامین متنوعی هستند که عبارتند از: اساطیری، شکار و شکارگاه، رزم و نبرد، بزم، عاشقانه، منظره و دورنما و بناهای تاریخی، گیاهی و جانوری، پادشاهان، درباریان و کارگزاران حکومتی، مذهبی و …
یکی از ویژگی های این کاشی کاری ها تاثیر عوامل متعدد در آنهاست که مهم ترین شان، گسترش ارتباط با دنیای غرب و غرب گرایی بیش از پیش حامیان هنر در آن دوران بوده است. تاثیر این مساله را می توان در موضوعات و حتا شیوه پیاده سازی کاشی کاری ها و شکل گیری نقش ها نیز مشاهده کرد. به طور کلی می توان موارد تاثیرگذار در کاشی کاری این مجموعه را به این صورت عنوان کرد:
تاثیرپذیری و الگوبرداری از آثار و تصویرهای وارداتی غرب
تقلید از شیوه های کار نقاشان ایران که بر اساس اصول نقاشی غرب کار می کردند.
گرایش به مضامین ادبی
تاثیر صنعت چاپ سنگی
تاثیر فن عکاسی
شاهان قاجار به ویژه ناصرالدین شاه، با سلیقه های شخصی، دنیای تصویرگری آن دوران را به سویی سوق دادند که به تدریج نقاشی ایران از جلوه های سنتی اش فاصله گرفت و تغییراتی چشم گیر در هنر ایران به وجود آمد. در این دوران باید به نقش دیدگاه ها و فعالیت های هنری افرادی همچون فرصت الدوله شیرازی، کمال الملک، صنیع الملک و … نیز توجه کرد که آثارشان الگویی برای هنرمندان دیگر بودند و آنها را به سوی غربی تر شدن سوق دادند. در نقش کاشی کاری های این مجموعه به خوبی می توان تاثیر نقاشان اروپایی به خصوص آثار نقاشان رنسانس و باروک را دید.
نفوذ شیوه های غربی نوعی دوگانگی را در کاشی کاری مجموعه به وجود آورده است. به کارگیری شیوه های نقاشی غربی همچون سایه روشن کاری، حجم نمایی و طبیعت گرایی در کنار شیوه های سنتی تصویرسازی ایرانی نوعی ناهمگونی را نمایش می دهد. اصول نقاشی غرب به صورت ناقص و غیراصولی به کار گرفته شده اند و این امر حکایت از آن دارد که نگارگر یا این اصول را نمی دانسته و یا به خوبی آنها را بلد نبوده است.
ورود دستاوردهای جدید تمدن غرب از جمله صنعت چاپ سنگی و فن عکاسی نیز در شکل گیری نقوش کاشی کاری بی تاثیر نبودند. تعدادی از تصویرگران کتب چاپ سنگی در طراحی نقوش این مجموعه شرکت داشتند و امضای شخصی به نام مصطفی که از نامداران در این زمینه بود، در کاشی کاری ها به چشم می خورد. تصویرهای نسخه های چاپ سنگی در این دوره حکم الگویی برای کاشی کاران را داشته اند.
از سوی دیگر توجه و علاقه ناصرالدین شاه به عکاسی از اشخاص، اماکن و سوژه های دیگر نیز تاثیر خود را بر این نقوش گذاشته است. تعداد قابل توجهی از کاشی کاری ها تصویرهایی از بناها و اماکن تاریخی ایران هستند؛ عکس هایی که به دستور ناصرالدین شاه در سفرهایش گرفته می شدند و یا حاکمان برای او می فرستادند.
گروهی دیگر از کاشی کاری ها نقوشی شبیه به آثار به جا مانده از دوران باستان را در خود دارند که نوعی حس ملی گرایی را نشان می دهد. جالب توجه ترین آنها نقوش تصاویر روی سکه های ایران باستان است.
بعضی دیگر از نقوش اسباب غربی و آداب و رسوم غرب را تداعی می کنند. نقش هایی مانند ناصرالدین شاه در حال گوش دادن به پیانو، نقشی از بالون و … از جمله این نقوش هستند.
ورود کارت پستال ها، عکس ها و نقاشی های اروپایی نیز کم تاثیر نبوده اند. نقوش عمارت ها، بناها و چشم اندازهای غربی ناشی از همین الگوها هستند.
در بررسی مضامین نقش ها می توان اکثر آنها را ایرانی دانست که در دوره های پیشین هم کاربرد داشته اند. در عین حال موضوعاتی مانند منظره نگاری، نقش هایی از طبیعت بی جان، ثبت بناهای تاریخی و گزارش آنها، نمایش تفریحات معمول زندگی مانند بادبادک بازی، قدم زدن در سطح شهر یا در تفرجگاه ها و موارد چنینی، سابقه ای در هنر تصویری ما نداشته اند.
تنوع بسیار نقش ها، مضامین و حتا شیوه های اجرای کار باعث شده تا یکپارچگی کاشی کاری های دوران پیشینی مانند صفویه در تزیینات این مکان دیده نشود.
بیشتر رنگ به کار رفته در کاشی کاری های این مجموعه از رنگ های گرم انتخاب شده اند. این مورد و رفتن نقش ها به سمت طبیعت پردازی و واقع گرایی باعث شده تا نقوش کاشی کاری های گلستان فضایی زمینی را به تصویر بکشند؛ در حالی که هنر دوره های پیشین همچون صفویه جهان معنوی و فضاهای آرمانی را تداعی می کند. البته در اینجا هم می توان نشانه هایی از فضاهای غیرمادی و آرمانی را یافت مانند چهره های آرمانی نقش های انسانی که در برخی نقاط به چشم می خورند.
آینه کاری چشم نواز
آینه کاری این هنر ایرانی و ابداع هنرمندان این مرز و بوم، نوعی تزیین داخلی ساختمان است که با چسباندن قطعه های کوچک آینه صورت می گیرد. شکل های هندسی و گل و بته های مختلف حاصل این هنرنمایی هستنند و جلوه ای متفاوت به ساختمان می دهند.
در داخل بناها مسحور آینه کاری هایی چشم گیر وجود دارد . نمونه عالی این هنر در تالار آینه قرار دارد که بیش از 7 سال وقت صرف تزیینات آن شده است. بازتاب نور در قطعات بی شمار آینه درخشش و زیبایی خاصی ایجاد می کند و البته پوششی بسیار مناسب و زیبا برای تزیین بنا از نظر استحکام و دوام به شمار می رود.
طلاکاری روی سنگ
تزیینات طلاکاری روی سنگ از انواع تزیینات رایج دوران قاجار به شمار می رود و شمس العماره و تخت مرمر از این زینت زیبا برخوردارند. این گونه تزیینات در مجموعه گلستان لایه های مختلفی دارند که عبارتند از: تکیه گاه سنگی، واسط چسباننده، ورق طلا، لایه محافظ.
در این تزیینات از ورق فلزی با ضخامت 0.1 میکرون و 0.3 میکرون برای طلاکاری استفاده شده است و اثری از رنگدانه یا پودر فلزات به چشم نمی خورد. استفاده از ورق فلزی نشان دهنده مهارت هنرمندان طلاکوب آن دوران و به کارگیری فن طلاچسبان است که به چسباندن ورقه های نازک طلا بر روی گچ بری ها و سنگ ها جهت تزیین سقف و دیوار اتلاق می شود.
وجود لایه محافظ بر سطح ورق فلزی نیز از دیگر ویژگی های به کارگیری این هنر در مجموعه گلستان است. در سطح همه نمونه ها لایه ای به نام لایه محافظ وجود دارد که به رنگ زرد روشن و زرد-قهوه ای روشن دیده می شود. واسط چسباننده نیز، چسباننده ای شفاف به رنگ زرد- نارنجی (عسلی) بوده است. این ماده به احتمال زیاد روغن کمان است که از روغن برزک و صمغ و پخت آنها در شرایط خاص تهیه می شود. روغنی که به نظر در لایه محافظ نیز از آن استفاده شده است.
وجود طلا در تزیینات معماری این بنا و ظرافت و توجه به دوام آن مساله ای است که شگفتی های این مجموعه را دو چندان می کند.
https://www.kojaro.com/2016/6/24/120009/where-is-golestan-palace/
https://www.karnaval.ir/things-to-do/golestan-palace-tehran
https://www.karnaval.ir/things-to-do/golestan-palace-tehran#lg=1&slide=27
https://www.alaedin.travel/attractions/iran/tehran/golestan-palace/%DA%A9%D8%A7%D8%AE-%DA%AF%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86
http://www.arganmemari.com/article/Golestan-Palace-Collection.html