بررسی معماری عالی قاپو اصفهان
موقعیت، گروه طراحی
معروف به: دولتخانه مبارکه نقش جهان، قصر دولتخانه
موقعیت: ضلع غربی میدان امام
سال تاسیس: ۱۱ هجری قمری(دوره شاه عباس اول)
مینیاتوریست و نقاش: رضا عباسی
تاریخچه معماری عالی قاپو
این عمارت زیبا بعد از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و به دستور شاه عباس اول در قرن ده خورشیدی یا یازدهم قمری ساخته شد. هدف اولیه این کاخ زیبا، تبدیل آن به عنوان مکانی برای مقر حکومتی و پذیرایی از سفرا و شاهان در زمان شاه عباس اول بود و بعد از او هم مورد استفاده قرار گرفته است.
مدت زمان ساخت کاخ عالی قاپو
کاخ عالی قاپو در ۵ مرحله معماری و زمان ساخت آن بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال تخمین زده شده است که در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، تزئیناتی با خطوط نستعلیق به طبقه سوم اضافه شده است. در حال حاضر، اطلاعات خاصی در خصوص معماران اصلی این ساختمان زیبا در دسترس نیست؛ اما براساس اسناد تاریخی بیان می شود که دو معمار برجسته مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف الله یعنی استاد علی اکبر اصفهانی یا استاد محمدرضا اصفهانی در ساخت آن نقش داشته باشند.
رابطه در عالی قاپو و نامگذاری آن
عالی قاپو از دو کلمه عالی یعنی باشکوه و بزرگ و قاپو (ترکی) به معنای درب تشکیل شده که در حالت کلی به معنای «درب باشکوه» یا «درگاه بلند» می نامند. در عالی قاپو را می توان بزرگترین در در یک پایتخت دانست. مردم در آن زمان احترام خاصی برای این در قائل بودند و آن را مقدس می شمردند و هرگونه توهین و پا گذاشتن روی آن، مورد بخشش قرار نمی گرفت.
باور آن زمان بر این بوده است که شاه عباس اول، این در را از نجف اشرف و از مقبره متبرک حضرت علی (ع) آورده است و حتی خود شاه هم هیچ گاه از جلوی این در به صورت سواره عبور نمی کرد و هرکسی که قرار بود تا مورد لطف شاه قرار بگیرد، در جلوی این در قرار می گرفت و حمد و ثنا برای شاه می فرستاد؛ ازاین رو، این در را «عالی قاپو» نامیدند.
یکی از قسمت هایی که باعث تفاوت چشمگیر معماری عالی قاپو با معماری دیگر ساختمان ها شده است، وجود تزئینات داخلی و خارجی در آن است. در تزئینات داخلی و خارجی از کاشی هایی با آجرهای هفت رنگ و خطوط اسلیمی به همراه نقاشی های گل، بوته و حیوانات و مینیاتوری های اصیل ایرانی توسط رضا عباسی و خارجی توسط اروپاییان استفاده شده است. به عبارتی دیگر، می توان گفت که همین مینیاتورها هست که معماری عالی قاپو را به صورت کامل متمایز کرده است.
ویژگی های ساختمان:
در غرب میدان امام و روبروی مسجد شیخ لطف الله عمارتی سر بر افراشته که به عنوان یکی از مهمترین شاهکارهای معماری اوائل قرن یازدهم هجری از شهرتی عالمگیر برخوردار است.
با توجه به منابع و ماخذ موجود درباره سلسله صفوی و همچنین با در نظر گرفتن بررسی های انجام شده در مورد این ساختمان زیبا و رفیع چنین استنباط می گردد که کاخ عالی قاپو دروازه مرکزی و مدخل کلیه قصرهائی است که در دوران صفویه در محدوده میدان امام احداث شده اند.
در حقیقت این بنا به مثابه یک ورودی بزرگ و با شکوه میدان امام را به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند رکیب خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده و کاخ چهلستون و دیگر عمارات مربوط می کرده است
ساختمان کاخ:
اصل بنا در دوره شاه عباس اول احداث شده و در دوره جانشینان او الحاقات و تعمیراتی در آن انجام شده است. ساختمان دارای ۵ طبقه است که هر طبقه تزئینات مخصوصی دارد. اگر چه این قصر در دوره های بعد از صفویه لطمات فراوان دیده است، هنوز نیز شاهکارهائی از تزئینات و نقاشی های عصر صفویه در آن، بینندگان را به تحسین وا می دارد.
عالی قاپـو مرکب از دو کلمه «عالی» و «قاپو» است که با هم به معنای «سردر بلند» یا «درگاه بلند» هستند. از این سر در بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده به قصر وارد می شویم و به وسیله پلکانی که در دو طرف تعبیه شده اند به طبقات فوقانی می رسیم.
در طبقه همکف دو تالار وجود دارد که در آن روزگار به امور اداری و دیوانی اختصاص داشت و صدرخانه یا کشیک خانه نامیده می شدند.
در طبقه سوم، ایوان بزرگی است که بر ۱۸ ستون بلند و رفیع و استوار است. این ستون ها در آن زمان پوشیده از آئینه بوده و سقفی با صفحات بزرگ که با نقاشی ها و آلت های چوبی تزئین شده بودند بر فراز آن قرار گرفته است. در وسط این ایوان حوض زیبائی از مرمر و مس وجود دارد که قرینه آن در تزئینات زیر سقف انعکاس یافته است.
ساختار معماری عالی قاپو
معماری این کاخ زیبا به صورتی است که نظر هر بازدیدکننده ای را از همان درب ورود جلب می کند. عمارت عالی قاپو به دو قسمت جلویی و مدخل عمارت که کمی از ساختمان اصلی جلوتر و دارای تاق نماهای کوچک است و کاخ اصلی تقسیم می شود. در بالای این مدخل هم یک ایوان وجود دارد که یک حوض مسی با لبه های مرمرین در وسط این ایوان قرار گرفته و از شواهد تاریخی پیداست که آینه کاری از تزئینات اصلی این ایوان بوده است.
بعد از ورود از در جلویی اصلی توسط دهلیز، ورودی اصلی کاخ قرار دارد که عبارت «انا مدینه العلم و علی بابها» که نشان دهنده مذهب شیعه صفوی در ساختار حکومتی است، در بالای آن خودنمایی می کند. البته کتیبه های زیادی درگذشته بر ورودی کاخ اصلی وجود داشته است که متاسفانه به دلیل نگهداری نادرست و دیگر مسائل، نوشته های آن از بین رفته و به خوبی معلوم نیست.
بعد از در، یک محیطی به اندازه ۶۴ مترمربع و با ارتفاع ۱۱ متر وجود دارد. از نکات قابل توجه در این محیط، وجود نقاط اکوستیکی در گوشه های آن است که صدا در آن نقاط شفاف تر و بلندتر از بقیه به گوش می رسد.
برای اتصال طبقات به یکدیگر از سه دستگاه پله استفاده می شود که دوتای آن مارپیچ است که از گوشه طبقه اول شروع شده و حدود ۹۴ پله از ابتدا و انتها وجود دارد. یکی از معماری بسیار زیبای این ساختمان، مربوط به طبقه سوم است که توسط شاه عباس دوم با ۱۸ ستون و ارتفاع ده متر ساخته شد. ستون های پوشیده شده از آینه و سقف های مرکب از نقاشی ها با طرح های بسیار زیبا باعث زیباتر شدن طرح این طبقه با بقیه شده است. دیگر طبقات هرکدام نیز دارای تالارهای مختلف با نقش و نگارهای خاصی است که در آن به کار رفته است.
در آخرین طبقه، مکانی قرار دارد که شاهان صفوی به همراهان برای دیدن بازی های چوگان و مراسم ها و نمای کلی میدان استفاده می کردند. مساحت این تالار ۴۸۰ متر است و به خاطر وجود تیرهای چوبی در کف آن، از استحکام بالایی برخوردار است.
تالار صوت عالى قاپو:
تالار موسیقی، از دیگر تالارهای طبقه ششم است که که تماما گچ کاری است. این تالار دارای مساحت ۶۳ مترمربع و شکل چلیپا است. از ویژگی های بارز این تالار، وجود مقرنس ها به شکل های گوناگون که هم جنبه زیبایی و متناسب دارد و هم اینکه باعث ایجاد محیط آکوستیک شده است تا صداها کامل به کل تالار برسد. در واقع هر طبقه و هر تالار در عمارت عالی قاپو دارای طراحی خاص و منحصر به فردی است و هنوز که هنوز بسیاری از معماران برجسته جهان و بازدیدکنندگان محو دیدن آن ها می شوند. این تالار که به اتاق صوت نیز شهرت دارد، بر اساس شناخت فیزیکی صوت و انعکاس آن به نحوی ساخته شده که مثل یک استودیوی مجهز به ضبط صدا طنینهای اضافی صدا را از بین می برده است و اصوات را به صورتی صاف به تمام قسمتهای تالار میرسانده است.
دیوارهای اتاقهای اطراف نیز با نقاشیهای زیبا تزیین شده اند. در اتاق موسیقی یا اتاق صوت ، گچبری هایی به شکل انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده که ساختن و پرداختن این اشکال به غیر از نمایش زیبایی، خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار، برای این بوده که انعکاسات حاصل از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی، به وسیله این اشکال گرفته شده و صداها طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند.
بنای عالی قاپو به عنوان یک بنای تشریفاتی خوش ساخت و زیبا دستاورد دیگری از هنر معماری دوران صفویه است. با آنکه بعد از دوره صفویه به تزیینات بناها خسارات جبران ناپذیری وارد شده ولی هنوز شاهکارهایی از گچ بری ها و نقاشی های عهد صفویه را در بر دارد و بازدید کنندگان را به تحسین وا می دارد.
این تالار از الحاقات کاخ است که در دوران جانشینان شاه عباس اول بنا شده است. در پشت این ایوان تالار بزرگی است با اتاق ها و طاق های بسیار که نقاشی های زیبائی بر دیوارهای آن مشاهده می شود.
از ایوان کوچکی که پشت این تالار است گنبد زیبا و ساده توحید خانه نمایان است. در دوران صفویه در شب های جمعه گنبد محل تجمع صوفیان و دراویش بود. سالنی که این گنبد بر فراز آن استوار است و اتاق های اطراف آن در حال حاضر به کلاس های درس دانشگاه پردیس اصفهان اختصاص دارد. اکثر جهانگردان و سیاحان خارجی و همچنین نمایندگان کشورهای مختلف این تالار را به منزله جایگاهی دانسته اند که از آن مسابقات مختلف و بازی های معمول آن عصر مثل چوگان بازی و غیره را تماشا می کرده اند. طبقات بعدی هر کدام شامل یک سالن بزرگ در وسط و چندین اتاق کوچک در اطراف هستند.
یژگی خاص کاخ :
آنچه عالی قاپو را در عداد آثار باشکوه و بسیار نفیس قرار داده است علاوه بر مینیاتورهای کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی، گچبری های آخرین طبقه است که تالار آن به «اتاق موسیقی» یا «اتاق صوت» نیز معروف است. در این قسمت از کاخ شکل انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده است. ساختن و پرداختن این اشکال به غیر از نمایش زیبائی و خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار برای این بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی به وسیله این اشکال مجوف گرفته شود و صداها طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند.
«فرد ریچاردز» که خود نقاش معروفی بوده و در اواخر عصر قاجاریه به ایران آمده درباره تزئینات گچبری این اتاق می نویسد: « … این تورفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی یکدیگر قرار گرفته اند… » گذشته از گذشت زمان که متاسفانه به عالی قاپو لطمات فراوان زده است عوامل مخرب دیگر مانند حمله و استیلای افغان ها و جنگ های مختلف و انتقال پایتخت از اصفهان و بی توجهی حکام بعد از صفویه خسارات جبران ناپذیری به بنا وارد آورده است.
در دوران قاجاریه عالی قاپو چند سال محل سکونت و کار ظل السلطان بود و او تغییراتی در کتیبه های آن داد. کتیبه های جبهه شرقی بنا و الواح خط نگاشته سردر ورودی که طی اشعاری به تعمیرات سال ۱۲۷۴ اشاره می کند مبین همین مطلب است.
در چهل ساله اخیر به دلیل آن که خطر ویرانی، کاخ عالی قاپو را تهدید می کرد و همچنین به علت توجه مردم و ارگان های دولتی به میراث های فرهنگی، مرمت هایی توسط هیات های متخصص داخلی و خارجی در آن انجام گرفته است.
به طور کلی بنای عالی قاپو به عنوان یک بنای تشریفاتی خوش ساخت و زیبا دستاورد دیگری است از هنر معماری دوران صفویه که از فراز آن منظره شهر باستانی اصفهان و تغییر و تحول ۱۰۰۰ ساله آن به خوبی نمایان است.
ساختمان عالیقاپو دارای سه دستگاه راه پله می باشد که دو دستگاه از آن در ضلع شمال غربی و جنوب غربی بنا بصورت قرینه و بشکل مارپیچ ساخته شده است که از طبقه همکف تا روی بام ساختمان ۱۱۴ پله وتا طبقه آخر یعنی سالن موسیقی ۹۴ پله دارد. ارتفاع پله ها از ۲۲ سانتیمترشروع و در بعضی جاها تا ۳۲ سانتیمتر نیز افزایش یافته است و عرض داخلی این دستگاه پله ها از یک متر آغاز می شود ودر طبقه آخر به ۸۵ سانتیمتر کاهش می یابد . اصولا ساخت پله های مارپیچ از نظر سازه معماری در بالا بردن استحکام و ایستایی ساختمان موثر می باشدکه این نیاز تا حدودی مرتفع گردیده است و بدلیل اختصاص وسعت کمتری برای ساخت پله های مارپیچ در بنا های مرتفع مثمر ثمرتر واقع می باشند که این امر با مرتفع ساختن پله های این کاخ نیز مشهود است. این نوع پله می توانسته مورد استفاده خدمه و نگهبانان و سربازان واقع گردیده تا بتوان در اسرع وقت از طبقه همکف به طبقات دیگر ساختمان راه یافت فقط از این پله ها می توان از پشت ساختمان به تمام طبقات دسترسی پیدا کرد .
http://www.isfahan.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=10&PageId=27&codeV=1&tempname=AsarTarikhy
https://sakhtemanonline.com/blog/alighapoo-architecture-survey/
http://islamicartz.com/story/1t65MZe18g_HKVBCjNuWlHjVDa9C0mE8Wlw_2bmwKZs