بررسی معماری خانه لاری های یزد+ یک نمونه موردی دیگر
تاریخچه خانه لاری ها
بیش از 270 سال پیش بود که خاندان لاری ها برای تجارت از استان فارس به یزد آمدند و در نقاط مختلف شهر ساکن شدند. سال 1286 هجری قمری و دوره سلطنت سلسله قاجار، خانه لاری ها در شهر یزد ساخته شد.
مالک این خانه یکی از تجار برجسته لاری در شهر یزد به نام حاج محمد ابراهیم لاری و بنیان گذارش حاج غلامحسین ملازینل بود.
در و دیوارهای خانه مامنی برای نسل های مختلف خاندان لاری ها شدند تا این که خانه از رونق افتاد و کاربری های دیگری پیدا کرد. تا اواخر دوران حکومت رضا شاه پهلوی، خانه لاری ها، به عنوان یکی از خانه های اعیان و اشراف دوران خود مورد توجه خاص و عام بود اما به علت موروثی شدن به متروکه ای تبدیل شد و خسارات و آسیب های جدی به آن وارد آمد.
این خانه برای مدتی خانقاه نعمت اللهی (محل زندگی دراویش مسلک نعمت اللهی) نیز بود و دراویش در آن گرد هم می آمدند.
در سال 1363 این بنای تاریخی توسط میراث فرهنگی یزد از صاحبش که در آن زمان آقای علی یزدی نژاد بود خریداری و مرمت شد و به عنوان محل اداره میراث فرهنگی مورد استفاده قرار گرفت.
بنای خانه لاری ها تحت تملک سازمان اسناد و کتابخانه ملی قرار دارد و از سال 1385 قسمت هایی از آن برای استفاده اداری و برپایی موزه اسناد ملی در اختیار این سازمان قرار گرفته است.
مجموعه ای از ۳ حیاط و ۶ باب خانه به همراه ایوان ها، تالارها، اتاق ها و یک سردر و هشتی را در خود جای داده است.
کارشناسان و معماران باستان شناسی کشور، مساحت این عمارت مهم تاریخی را ۱۷۰۰ متر و زیربنای آن را حدود ۱۲۰۰ متر برآورد کرده اند. درهای ساخته شده در این بنا، پنجره ها، اتاق های آئینه کاری و نقاشی شده و همچنین ارسی های تعبیه شده در آن، نمونه های زیبا و فوق العاده ای از خانه های اشرافی و اعیانی قرن ۱۳ هجری شمسی محسوب می شود.
نکات مهم خانه های یزد
از دیگر نکات برجسته و مهم در معماری به کار رفته ی خانه های قدیمی استان یزد،افرادی که از نظر مالی در سطح خوبی قرار داشتند، خانه های خود را به گونه ای بنا می کردند که از حیاط اختصاصی و ویژه ای برای مهمان برخوردار باشد.
البته این مسئله در مورد صاحبخانه هایی که به دلیل موقعیت شغلی نیاز به حیاط جداگانه برای رفت و آمد داشتند نیز صدق می کرد.
به کارگیری سبک های ساختمانی مناسب، استفاده از مصالح و موادی که با اقلیم خاص شهر یزد هماهنگی و سازگاری داشته باشند، مانند بهره مندی از دم گیری گچی و نماسازی آب سیم گل و زیبایی های معماری به کار رفته در احداث و ساخت این بناها، همگی از خصوصیات و امتیازات خانه های مسکونی احداث شده ی دوران گذشته در استان یزد محسوب می شود.
معرفی بخش های مختلف خانه لاری ها
حیاط اصلی
اصلی ترین قسمت خانه لاری ها حیاط بزرگ آن است که به عنوان حیاط اصلی در نظر گرفته می شود؛ حیاطِ مستطیلی شکلی در امتداد شمالِ شرقی-جنوبِ غربی بنا قرار دارد. جبهه های جنوب غربی و شمال شرقی و قسمت های جنوب شرقی و شمال غربی این حیاط وسیع تفاوت هایی با هم دارند.
حیاط اصلی
نمای بیرونی خانه نشان از عمارتی دارد که به سبک خانه های کویری یزد از خشت، آجر، کاه، ساروج و گل ساخته شده است تا بیشترین مقاومت را در برابر سرما و گرمای کویری داشته باشد. ظاهر ساده خانه هم نشان از طبع بلند صاحب خانه دارد تا ثروت خود را به نمایش نگذارد.
در میان حیاط حوضی وسیع قرار دارد که بر روی آن تختی بزرگ قرار گرفته است و به وسیله سه پله قابل دسترسی است.
عمارت دارای دو در ورودی است.در این خانه سنتی بعد از ورودی ؛ هشتی قرار دارد و از طریق راهروها به حیاط های اندرونی و بیرونی متصل می شود.
ورودی اصلی
هشتی
اندرونی
بیرونی
هشتی در فاصله ای بین دو حیاط تعبیه شده است که به هر دو حیاط به یک اندازه دسترسی دارد.
در بخش شمال شرقی عمارت، قسمت جداگانه ای وجود دارد که از یک حیاط کوچک و یک اتاق برخوردار است به گونه ای که با استفاده از ورودی کاملا مستقل، می توان از این حیاط به بیرون از عمارت رفت.
هشتی
ایوان وسیع خانه
در سمت جنوب غربی ایوان بلندی قرار دارد که اختلاف ارتفاع فاحشی میان این بخش و شمال حیاط ایجاد کرده است. گرمای هوا که بیشتر شود، این ایوان غنیمتی در خانه به شمار می رود چرا که وجود آن در ضلع جنوبی و جنوب غربی باعث ایجاد سایه می شود.
وجود چنین فضای نیمه بازی در راس حیاط اصلی و قرارگیری تمامی اتاق ها، ایوان ها و تالارهای ساخته شده در دور حیاط فضایی خاص را به وجود آورده است.
سمت جنوب غربی ایوان بلندی
فضاهای شمال حیاط
درست در مقابل ایوان بلند، فضاهای ضلع شمالی قراردارد قسمت هایی آفتابگیر که در فصل زمستان مورد استفاده قرار می گرفتند و فضایی وسیع را در اختیار ساکنان خانه می گذاشتند.
در شمال شرقی حیاط فضاهای بسته قرار دارد و ایوانی کوچک و کوتاه که در کنار آنها می باشد. تضاد این قسمت با جنوب غربی حیاط با وجود همین فضاها و ایوان به خوبی به چشم می آید.
زمستان نشین
در شمال شرقی حیاط فضاهای بسته
یعنی اگر از یک سمت آغاز کنید، اول راهرو را می بینید و بعد از آن به ترتیب ایوان، سه دری، ایوان، سه دری، ایوان، راهرو.
در قسمت سمت شمال، درست در مرکز بخش شمال غربی حیاط، 3 ایوان کوچک جانمایی شده است . ایوان ها توسط دو اتاق سه دری از هم جدا شده اند و دو راهرو نیز در دوسوی این بخش به چشم می خورد.
ایوان
سه دری
1- ایوان و بادگیر
ایوان بلند و دهانه وسیع آن، حیاط را به درون خود کشیده و پیوند خاصی را در مرز این دو قسمت به وجود آورده است. دیوارهای داخلی ایوان یکی از پرکارترین قسمت های حیاط اصلی را به نمایش می گذارند که در ادامه تزییناتِ دیوارِ حیاط، امتداد یافته اند. این ویژگی ها ایوان را یکی از قسمت های مهم حیاط اصلی جلوه می دهد.
دلیل دیگری که اهمیت و منزلت این ایوان را افزایش می دهد، اتاق ها و گوشوارهایی (اتاق هایی در چهار سوی ایوان) است که در اطراف آن و در دو طبقه شکل گرفته اند و درها و پنجره های شان به ایوان گشوده می شود.
در پشت ایوان، بادگیر بلندی قد برافراشته که از داخل حیاط به خوبی مشخص است. اینکه این بادگیر بر خلاف معمول خانه های یزد نه بر محور اصلی حیاط، بلکه در گوشه ایوان واقع شده است یکی از تمایزهای این خانه را به ما نشان می دهد. این بادگیر را می توان بادگیر اصلی دانست اما فراموش نکنید که بادگیر های دیگر عمارت در آن سوی حیاط قرار گرفته اند. چوب های داخل بادگیر علاوه بر شکست باد و خنک کردن فضا بر دوام ساختمان نیز می افزاید.
بادگیر
– فضاهای بسته
اتاق های این عمارت با سه پله که با سنگ های مشبک کاری تزیین شده است از حیاط جدا می شوند. اتاق های چهارضلعی دور تا دور حیاط را در بر گرفته اند و در هر ضلع با درهای چوبی به یکدیگر راه دارند. هنر گچبری و رنگ بنفش در داخل اتاق ها به زیبایی به کار رفته است.
سقف مسطح اتاق ها را با تیرهای چوبی پوشانده اند و روی آنها توفال کاری (گچ کاری بر روی آهن توری) و بر روی توفال ها نیز نقاشی گل و بوته دارد. هر یک از 22 اتاق این مجموعه با نام خاصی مشخص شده و کاربرد خاصی داشته اند. اتاق سه دری مخصوص بچه ها و اتاق پنج دری مخصوص خانواده و اتاق ارسی با درب کشویی به سمت بالا همگی در این عمارت قرار دارند.
در میان اتاق ها، اتاق آینه شهرت خاصی دارد و کل عمارت با وجود آینه کاری هایی با قدمت حدود پنجاه یا شصت سال در این اتاق، اعیانی بودن خود را به نمایش می گذارد. از دلایل دیگر شهرت این اتاق تصاویری است که بر سقف و دیوار آن مشاهده می شود و جلوه ای تازه از خانه های قدیمی ایران را پیش روی بازدیدکننده می گذارد.
اتاق ها در واقع یکی از لایه های این قسمت ساختمان هستند و ایجاد مکان های خدماتی مانند اصطبل در لایه بعدی و پشت اتاق های رو به حیاط اصلی نشان از هوش سازندگان این بنا دارد. فضاهای خدماتی به حیاط راهی ندارند و مستقیما به بیرون ارتباط پیدا می کنند.
طراحان هنرمند و خوش ذوق خانه ی لاری ها، اتاق ها و گوشواره هایی را در دو طبقه و در اطراف آن قرار داده اند که درها و پنجره هایشان به سمت ایوان گشوده می شود.
– سرداب
سرداب اصلی خانه با عمقی در حدود 6 متر، در جبهه ایوان و بادگیر قرار دارد و به وسیله 38 پله از سطح جدا می شود. سقف سرداب به صورت طاق تویزه (طاقی از گچ و نی) ساخته شده است و در داخل آن دو شمسه رنگین خودنمایی می کنند.
سرداب دیگری نیز در ضلع غربی بنا واقع است و نقش بهارخواب را دارد. یکی دیگر از کاربردهای سرداب، نگهداری گوشت و حبوبات در اتاقک درون آن بوده است.
حیاط میانی
ساختار حیاط میانی شبیه به حیاط اصلی است. در مرکز بخش جنوب غربی این حیاط ایوانی رفیع قرار دارد که دهانه ای وسیع و نمایی بلندتر از سایر فضاها دارد. یک پنج دری را درست در مقابل این ایوان است که تقابل خاصی را بین نماها به وجود آورده است.
در شمال غربی حیاط، یک هفت دری با نمایی ساده وجود دارد و در مقابل آن دیواری تراش قرار دارد. که نمایی دقیقا متقارن با درهای اتاق هفت دری دارد.
حیاط میانی
ایوانی رفیع
هفت دری
این عمارت دارای ۲۴ اتاق می باشد که هر کدام دارای نام خاصی هستند. به عنوان مثال اتاق های سه دری برای بچه ها و اتاق های پنج دری برای خانواده می باشند. اتاق های پنج دری بسیار زیبا و تماشایی هستند.
روی سقف های اتاق ها به وسیله تیر چوبی پوشیده شده توفال هایی که روی سقف هستند با نقاشی گل و بوته پوشیده شده است.
کمی آن طرف تر از هفت دری و در بخش شمال شرقی، یک پنج دری و یک سه دری به چشم می خورد. ترکیب این فضاها مجموعه ای از طاق نماها را دور تا دور حیاط به وجود آورده است.
نوع طراحی و تقسیم بندی یکسان و متمادی در نمای سه بخش حیاط نشان می دهد که معماران قصد متمایز کردن ایوان جبهه جنوب غربی را داشته اند.
یک پنج دری
یک سه دری
حیاط سوم
در بخش شمال شرقی عمارت، یک حیاط کوچک با یک اتاق وجود دارد که یک طبقه بلندتر از حیاط میانی است و ارتباط کمی میان آن و بخش های دیگر خانه مشاهده می شود. این قسمت ورودی و خروجی کاملا جدایی به بیرون عمارت دارد و می توان آن را بخشی کاملا مستقل از خانه در نظر گرفت که از اهمیت کمتری نسبت به بخش های دیگر برخوردار است.
در زیر این حیاط، فضایی چلیپا (صلیبی) شکل وجود دارد و نور آن از نورگیر میان سقف که در وسط حیاط قرار دارد تامین می شود. با این ویژگی ها می توان این فضا را به عنوان فضای باز در نظر گرفت چرا که در مرکز سقف آن روزنه ای بزرگ تعبیه شده است. از سوی دیگر می توان گفت که این قسمت فضایی بسته است که تنها روزنه ای به آسمان دارد. در هر صورت وجود این فضا در زیر حیاط سوم ترکیب فضایی جالبی را به وجود آورده است؛ ترکیبی که دو عرصه مجزا، اما مرتبط به هم را شامل می شود.
حیاط کوچک
معماری خانه لاری ها
خانه لاری ها هم مانند بیشتر خانه های قدیمی شهر از اصول معماری خاصی پیروی می کند:
1- حفظ حریم اهل خانه
خانه ای را در یزد نمی توان یافت که حفظ حریم خانواده، اصل مهم و ضروری در ساخت آن نبوده نباشد؛ به طوری که در تمام آنها نظر انداختن به داخل خانه بدون اجازه صاحب آن کاملا غیر ممکن است. این اصل در خانه لاری ها هم دیده می شود و هیچ غریبه ای نمی تواند بدون اذن صاحبخانه به حریم خانه راه پیدا کند. در تمام خانه های قدیمی یزد همبستگی و در هم تنیدگی در فضاهای بین دو ملکِ متفاوت و متمایز دیده می شود اما نوع ساخت خانه ها به گونه ای است که خدشه ای به حرمت و حریم اهالی خانه وارد نکند و آسودگی و آرامش را برای اعضای خانواده به ارمغان آورد. مهمانخانه، هشتی، دالان و دیوارهای بلند و نحوه قرارگیری فضاها در کنار یکدیگر این امر را به اثبات می رساند.
پیش از این گفتیم که خانه لاری ها 3 حیاط دارد. حیاط بزرگتر، حیاط اصلی و دارای اهمیت بسیاری است و حیاط دوم و سوم در درجات بعدی وسعت و اهمیت قرار می گیرند. در محل ارتباط دو حیاط اول، فضایی به نام هشتی برای انتظار و کسب اجازه مهمان برای ورود قرار گرفته و از دسترسی برابر به هر دو حیاط برخوردار است. برخی از فضاها همچون اصطبل، مطبخ و انبار که دائما با بیرون در ارتباطند نیز با دری جداگانه، مستقیما به بیرون عمارت مرتبط می شوند.
به هنگام ورود به این خانه با کوبه های متفاوتی که بر روی در قرار دارد بر می خوریم که برای زنان و مردان به صورت مجزا طراحی شده و صدای خاص خود را ایجاد می کند تا اهالی از محرم یا نامحرم بودن مهمان مطلع شوند.
– استفاده از بادگیر
ساخت بادگیر و وجود بیشترین سایه و فضای خنک در تابستان ها یکی از ویژگی های مهم معماری شهرهای کویری و به ویژه یزد است که در خانه لاری ها نیز مشاهده می شود. بادگیر این خانه در کنار ایوان قد برافراشته و به خوبی نقش یک تهویه مطبوع را داشته است.
https://www.karnaval.ir/things-to-do/lariha-house-yazd
https://www.kojaro.com/2015/12/31/46587/hose-of-the-lari-family-yazd/
https://www.iranhotelonline.com/blog/post-3307/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%84%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%87%D8%A7-%DB%8C%D8%B2%D8%AF
https://deltaban.com/attractions-yazd/
https://gardeshgari724.com/attractions/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%84%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%87%D8%A7/2099
بررسی معماری خانه مهربان گودرز یزد
معرفی پروژه
خانه «مستر وای» در حدود 120 سال قدمت دارددو جز خانه ای قاجاری محسوب می شود. این خانه به فردی به نام «مهربان گودرز» تعلق داشته است. او مدت ها در «بمبئی» ساکن و در آنجا به مستر وای مشهور بوده است.
این بنا را در حدود سال 1357 ه.ش.، «حاج علی اکبر خدمی» به خواست «اداره باستان شناسی» مرمت کرد؛ لیکن چون بخش هایی از آن کاملاً تخریب شده بود، بازسازی بر پایه اصول قرینه سازی و گاه با حدس و گمان صورت گرفت. بر طبق تحقیقات اخیر، این خانه به تازگی تخریب شده و به همین علت، فقط تصاویر قدیمی آن در اینجا آمده است
موقعیت
خانه مهربان گودرز یزد معروف به خانه مستروای در محله سرتل، خیابان آیت الله کاشانی، کوچه بهرام زاده در شهر یزد قرار گرفته است.
بستر خانه مهربان گودرز یزد مستطیل کشیده ای است در جهت شمال- جنوب که به گوشه جنوب غربی آن بخش کوچکی منضم است. خانه نیز همه سطح بستر را فراگرفته است.
خانه مهربان گودرز یزد دو حیاط اصلی دارد: حیاط بزرگ درمیانه بخش اصلی زمین واقع است و حیاط کوچک در میانه بخش انضمامی. غالب فضاهای اطراف حیاط اصلی یک طبقه است؛ اما حیاط کوچک (بدون احتساب گودال باغچه آن) با بنایی دو طبقه احاطه شده است. به جز این دو حیاط، دو حیاط بسیار کوچک در شمال مجموعه قرار دارد
بستر خانه مهربان گودرز یزد مستطیل کشیده ای
دو حیاط اصلی
ورودی اصلی خانه در میانه جبهه شمالی قرار دارد و از سردر و هشتی و دالان تشکیل شده است. دیگر ورودی خانه، با یک راهرو، در جنوب ضلع شرقی، مستقیما به گوشه حیاط اصلی مرتبط است. در مرکز حیاط دوم خانه، حیاط گود نشسته کوچکی قرار دارد که فضای باز را به سطح زیر زمین رسانده است.
حیاط اصلی
قاعده حیاط اصلی، به تبعیت از شکل بستر بنا، مستطیلی بلند و کشیده است. فضا ها در جبهه های شمال و جنوب عمیق است و در جبهه های شرق و غرب، کم عمق. در انتظام فضا های دو جبهه شرقی و غربی، به خلاف معمول، فضا های ارتباطی یا راهرو ها، در مرکز، استقرار یافته اند و فضا های اصلی، چون پنج دری ها یا ایوانچه ها، در دو طرف راهرو ها نشسته اند.
فضاها در جبهه های شمال و جنوب عمیق
جبهه های شرق و غرب، کم عمق
در مرکز جبهه جنوبی، تالار بزرگ چلیپا شکلی که طول آن برابر عرض حیاط است، با بادگیری مرتفع قرار گرفته که راه رسیدن به آن، راهرو های طرفین است.
تالار بزرگ چلیپا شکلی
بادگیری
جبهه شمالی، متقارن با جبهه جنوبی است و فقط به جای تالار، پنج دری در میانه آن قرار گرفته است.
راهرو های جبهه شمالی، علاوه بر آنکه به پنج دری راه دارند، به هشتی و حیاط های کوچک شمالی نیز مربوط اند.
پنج دری در میانه
حیاط های کوچک شمالی
حیاط های شمالی، خود کانون هایی برای دیگر عرصه های بنا شده اند؛ عرصه هایی کاملاً جدا و مستقل از حیاط اصلی.
فضاهای جبهه غربی این حیاط در زیر زمین توسط دری به بیرون خانه مرتبط اند؛ و به این ترتیب، بنا ورودی سومی پیدا کرده است. در مرکز جبهه جنوبی حیاط اصلی، تالار بزرگ چلیپا شکل، که طول آن برابر با عرض حیاط است، با بادگیری مرتفع قرار گرفته که راه رسیدن به آن راهروهای طرفین است.
بادگیری مرتفع
تالار بزرگ چلیپا
جبهه شمالی متقارن با جبهه جنوبی است و فقط به جای تالار، پنج دری در میانه آن قرار گرفته است.
باید گفت در خانه مهربان گودرز یزد، اصل توازن و تقارن چهره داخل حیاط(نماها) بسیار حائز اهمیت بوده است، به طوری که نماها تقریبا مشابه و متقارن هم هستد.
قابل ذکر است که در طرح بنا، قرارگیری دو راهرو همسان (هریک متعلق به جبهه ای) در کنج های حیاط اصلی است. به این ترتیب، نماهای چهارسمت حیاط اصلی با عناصری مشابه خاتمه می یابد که نماهای هم جوار را به یکدیگر می پیوندد.
راهرو همسان
دیگر عرصه های مستقل خانه، دو حیاط کوچک جبهه شمالی است. فضا های اطراف حیاط غربی، محدود و ظاهراً خدماتی است؛ اما حیاط شرقی، مفصل تر است و در چهار سمت آن، فضا های نیم باز قرار دارد. در نتیجه، اگرچه این حیاط، کوچک است، اما بزرگتر از آنچه هست به نظر می رسد.
در پس ایوان جبهه شمالی حیاط شرقی، سه دری ای واقع است که دری نیز به هشتی دارد. دو اتاق هم در دو سوی ایوان جنوبی این حیاط هست. همچنین در انتهای این ایوان، دری به راهروی گوشه حیاط اصلی باز شده است.
در نتیجه، این بخش، هم مستقل از حیاط اصلی است و هم مرتبط با آن. تعدادی از فضا های این بخش خانه در طبقه دوم قرار گرفته است. ایوان جبهه جنوبی، گویی خود را تا دو طبقه بالا کشیده و بدین گونه در میان فضا های طبقه دوم نیز قرار گرفته است؛ چنان که فضا های بسته طبقه دوم، چون گوشوار هاییپآن را در بر گرفته اند. این فضا ها هم به حیاط کوچک مقابل خود و بام اطراف آن می نگرند و هم از فراز بام، به حیاط اصلی خانه، چشم دوخته اند.
بخش اعظم زیرزمین خانه مهربان گودرز یزد در بخش جنوب غربی حیاط شرقی، یعنی در اطراف گودال باغچه، واقع است و پاره های دیگر از آن در اطراف حیاط. در میان آنها، سردابی که در جبهه جنوبی خانه، یعنی در زیر تالار، قرار دارد بزرگ ترین و مهم ترین فضاست.
به تبعیت از شکل حیاط، حوض آبی طویل، چون نهر آب، در محور شمالی-جنوبی حیاط قرار گرفته است و باغچه هایی کشیده با ردیفی از گیاهان مختلف آن را در میان گرفته اند. جهت گیری حوض و باغچه ها جبهه شمال و جنوب را جبهه های اصلی می نمایاند و به پنج دری شمالی و تالار جنوبی اعتبار بیشتری می بخشد.
حوض آبی طویل، چون نهر آب
https://www.arthut.ir/house/1296-kind-house-of-goodarz-yazd.html
http://ghoolabad.com/index2.asp?id=12
http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.931.6574&rep=rep1&type=pdf