بادگیرها و اصول طراحی آنها
به نام خدا
قرن ها پیش در کشورمان از بادگیر استفاده می کردند و حال که حرف از معماری اکوتک می شود اصلا به یاد نمی آوریم که ما خودمان در گذشته پیشرو در این معماری بودیم و در کشور خودمان هم از این تکنولوژی جدید خیلی قدیم ترها داشتیم .
اما وقتی یکی از این عناصر در معماری معاصر توسط معماران کشور های دیگر استفاده می شود اسمش را خلاقیت می گذاریم .
اصلا هیچ توجهی به این معماران بزرگ که گذشته برای معماران امروز به جای گذاشته نمی کنند و خیلی ساده از کنار آن رد می شویم .
شاید این تفکر در این موضوع سوالاتی در ذهن هر دانشجویی معماری بوجود بیاورد و او را به سوی معماری گذشته ایرانمان ببرد که در دنیای امروز می تواند مطرح باشد .
مقدمه
بادگیر ها به چه معنی است ؟
کویر چگونه زنده است ؟
کجا می توان این نفس های کویررا شمرد ؟
این همه زیبایی چگونه رو به نابودی است ؟
از بادگیر ها تا معماری اکوتک چقدر فاصله است ؟
شهر بادگیر ها ، شهر زیبای ایران ، یزد ؟
بادگیرها در جهان دیروز و امروز ؟
چرا دیگر کویر ایران نفس نمی کشد ؟
و …
پیش فرض ها
استفاده از بادگیر از سالهای بسیار قدیم در ایران متداول بوده است . بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند . هنوز هم می توان باقیمانده ی این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند : بندر عباس ، بندر لنگه ، قشم ، بوشهر ، و اقلیم گرم و خشک نواحی مرکزی مانند کرمان ، نائین ، یزد ، طبس ، کاشان ، سمنان ، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده نمود .
بادگیر از مظاهر و سمبل های تمدن ایران است ، دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایرا ن ساخته شده است ولی سفرنامه نویسان قرون وسطایی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند : یزد و گناباد و طبس ، کرمان ، بم ، زاهدان نام برده اند .
کاریز و بادگیر و خانه های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است .
معمارن ایرانی در گذشته از عامل باد برای تعدیل گرمای درون خانه ها ف تالار ها و آب انبار ها استفاده می کردند . بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریبا مرتفع تر از جاهای دیگر خانه بر روی بام با دهانه های چهار گانه که بالای آن (رو به آسمان ) بسته است ولی پایین آ ( به داخل بنا) باز است .
وجود بادگیر با آب و هوای هر منطقه در رابطه ی مستقیم است . بطوری که هر چه گرمای هوا کاسته شود ، و همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته می شود . بعنوان مثال در روستاهای کوهستانی « طرزجان» و «ده بالا» که هوای خنک دارند بادگیر برایشان مفهوم و معنا ندارد .
د رحالیکه د ر « میبد » که دارای آب و هوای گرم و خشک است می توان گفت که بیشتر خانه ها بادگیر دارند .
بادگیر برج هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه ها ساخته می شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانهٔ معدن ها برای تهویه می سازند. در خانه ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویهٔ مطبوع به شمار می رود، به اتاق های طبقهٔ همکف یا زیرزمین ها فرستاده می شود. بادگیر از عناصر و سمبل های معماری ایرانی هستند ولی امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه استفاده می شوند.
بادگیر در نیشابور؛ با اینکه آب و هوایی متفاوت با شهرهای کویری ایران دارد، در گذشته در آنجا از بادگیر استفاده می شده است
بادگیر از مظاهر و سمبل های تمدن ایرانی است دقیقاً معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده است.
بادگیر
بادگیر معمولا چهارگوشه است و در دیوارهای چهار گانه ی ان سوراخ تعبیه شده است و همان گونه که در عکس ها و اشکال این قسمت مشاهده می شود ، اغلب بادگیرها ، دارای چوب بست هایی هستند که دو طرف دهانه ی بادگیر را به هم متصل می کنند و انتهای این چوب بست ها از بدنه ی بادگیر بیرون می باشد .
ساختار بادگیر
بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است . بادگیرها معمولاً برجکهای کوچکی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمیشود.
شیوه ساختن بادگیر
معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده اند با خشت یا آجر ،تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بالای این تنوره ها چهار دیواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می گذارند. به گونه ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه مقطع قرار بگیرد و سپس دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می آوردند. سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتی متر، روی تنور را تا ارتفاع معینی می چینند. ارتفاع این تیغه ها ۴۰ سانتی متر بلندتر از سایر دیوارهاست .
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای، مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود در این روش برای پرهیز از گزند گردبادها و طوفان های سنگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک و نسیم های مطبوع می سازند و جبهه های دیگر آن را می بندند. در برخی موارد بادگیرهای یک طرفه را پشت به بادهای شدید و آزاردهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد. ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچک تر و شکل آن اولیه تر است. این نمونه بیشتر در منطقه سیستان و قسمتی از شهرستان بم دیده می شود.
انواع بادگیر
برخی از مورخان و کارشناسان معتقدند وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیّن و تشخّص افراد آن خانه است. بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه ای که هنگام ورود یک روستای کویر با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می توان موقعیت اقتصادی هر خانوار را تشخیص داد.
بادگیر تهویه مطبوع خانه های کویری بادگیر وسیله تهویه مناسبی برای خانه ها در قلب کویر محسوب می شود. به طوری که جریان هوای مطبوع را در اتاق ها، تالار و زیرزمین ایجاد می کند. در واقع شهرها و روستاهای کویری با بادگیر نفس می کشند. به همین لحاظ است که در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می سازند که مناسب ترین جریان هوایی منطقه را جذب کند. به عنوان مثال در سراسر منطقه اردکان جهت بادگیر را رو به شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه بکشاند. برای همین پشت بادگیر را در جهت باز «قبله» می سازند که همراه با گرد و خاک است. کار اصلی بادگیر در دو بخش خلاصه می شود؛ یکی آن که هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر هدایت می کند به طوری که هوا به محض اینکه به چشمه های بادگیر می وزد به دلیل وضعیت ویژه چشمه های بادگیر، باد با سرعت هر چه تمام تر به پایین کشیده می شود. کار دوم این است که جهت دیگر بادگیر هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستد یعنی در واقع کار مکش را انجام می دهد. در مسیر بعضی بادگیرها که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی بر آن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند. به این معنی در زمستان در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کند. این گنجه ها در اتاق ها، کار یخچال امروزی را انجام می دهند. به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوای گرم فضای داخل و دسترسی حیوانات خانگی در امان باشد. در «عقدا» به این گنجه های دیواری اصطلاحا «گمبیچه Gombice» می گویند. از بادگیر علاوه بر تهویه هوا و موردی که گفته شد برای سرد نگه داشتن مواد غذایی به روش بهتری نیز استفاده می کنند. برای این منظور روی چوب میان قفسه بادگیری یک قرقره چوبی بند می کنند.
بادگیرها؛تنفسگاه های دشت کویر
سپس از میان قرقره ریسمانی می گذرانند که به پایین بادگیر می رسد. سر دیگر آن ریسمان را به شکل چهار رشته درمی آورند که به چهار گوشه تخته مشبکی به طول و عرض هفتاد سانتیمتر بسته می شود که این تخته را در اصطلاح «چوئوش Čouš» می نامند. سپس یک طناب را به میخ دیوار تالار می زنند و روی تخته مشبک، ماست، پنیر و غذاهایی که باقی می ماند می گذارند. برای آنکه تخته را به بالا و در معرض جریان هوا قرار بدهند سر طناب را از میخ باز کرده و پایین می کشند تا سر دیگر آن با واسطه قرقره ای که به تخته مشبک متصل است بالا کشیده شود برای همین تخته مشبک بالا می رود و در معرض هوای سرد قرار می گیرد و از فاسد شدن مواد غذایی روی آن جلوگیری می شود. فایده دیگر این کار این است که مواد خوراکی را از دسترس حیوانات خانگی دور نگه می دارند.
ارتباط بادگیرها با آب و هوای منطقه وجود بادگیر با آب و هوای هر منطقه در رابطه مستقیم است. به طوری که هر چه شدت گرمای هوا کاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته می شود. به عنوان مثال در روستای کوهستانی «طرزجان» و «ده بالا» که هوای آن خنک است، بادگیر برای اهالی معنا و مفهومی ندارد در حالی که در «میبد» که دارای آب و هوای گرم و خشک است می توان گفت که بیشتر خانه ها بادگیر دارند.
حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت وانتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد. جا به جایی هوا در بالا بردن سطح کارآیی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهش میزان ابتلا به بیماری ها بسیار موثر است. همچنین می تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیلی باشد. اهمیت باد در طرح و ساخت محیط مسکونی از دیرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمار روسی یک قرن قبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری و شهرسازی صحبتمی کنند.
میراث گذشته در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته می شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند.
از نام های باستانی و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش خان، خیشور، ماسوره و هواکپ برمی آید که پدیده ای بس کهن است. باد پس از برخورد با سطوح فوقانی به دالان هایی هدایت می شود که با سطح آب داخل حوض خانه برخورد کرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنک می کند و در مناطق مرطوبباد فقط از کانال های خشک عبور می کند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می کند.
اخیرا با یک موضوع جالب برخورد کردم که خیلی مایه تاسفم شد . ما قرنها پیش در کشورمون از بادگیر استفاده می کردیم و الان که حرف از معماری eco-tech میشه اصلا یادمون نمی یاد که ما خودمون در گذشته پیشرو در این نوع معماری بودیم ولی وقتی یکی از این عناصر در معماری معاصر توسط معماران کشور های دیگه استفاده میشه اسمشو خلاقیت و نوآوری می گذاریم . اصلا هیچ توجهی به این آموزگاران بزرگ که گذشته برای معماران امروز بجا گذاشته توجه نمی کنیم و خیلی ساده از کنار آنها می گذریم ،این منبع الهام غنی می توانند ما را بسوی خلاقیت های جدید راهنمایی کنند . تاریخ معماری ما باید استادان ما به سوی معماری نوین باشد
بادگیرهای مدرن
باد گیرها را هم از نظر شکل شنلسی و هم از نظر مناطق می توان دسته بندی کرد. از نظرشکل ظاهری بادگیرها را میان به بادگیرهای یک طرفه، دوطرفه، سه طرفه ، چهار طرفه ، شش وچهی و هشت وجهی تقسیم کرد.از نظر پراکندگی در مناطق مختلف ایران و به عنوان نمونه می توان به ذکر موارد زیر پرداخت: بادگیر یکطرفه بیشتر در منطقه اردکان ومیبد یافت می شود. البته در نواحی دیگر همچون مهنه نیز بادگیرهای یک طرفه به تعداد زیاد دیده می شود. بادگیر دو طرفه : آب انبار دولت آباد یزد دارای بادگیر دو طرفه می باشد.
بادگیر سه طرفه:این نوع بادگیر چندان معمول نیست اما نمونه هایی مانند بادگیر امامزاده حسین طبس به این صورت ساخته شده است.
بادگیر چهار طرفه: رایج ترین نوع بادگیر در یزد می باشد. این نوع بادگیر هم با پلان مربعی و هم با پلان مستطیلی ساخته می شود.در حالت مستطیلی معمولا وجه بزرگتر رو به باد مناسب ساخته می شود.
گونه شناسی بادگیرها:
بادگیرهای شش و هشت وجهی : نمونه بادگیر شش وجهی را در آب انبار امامزاده یزد و هشت وجهی را در آب انبار خانم جان روستای عز آباد می توان یافت.
در باره نوع عملکرد بادگیرها در حقیقت دو نوع عملکرد اساسی وجود دارد:الف – عمل بر اساس اصل کشش دهانه های رو به باد و مکش دهانه های پشت به باد. ب- عمل بر اساس اختلاف دما
الف – عمل بر اساس اصل کشش دهانه های رو به باد و مکش دهانه های پشت به باد: مرحوم پیرنیا درکتاب آشنایی با معماری اسلامی ایران طرز کار بادگیر را بدین گونه توضیح می دهد: (( طرز کار بادگیر اصولا بر این پایه نهاده شده است که از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس العمل نیروی آن یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده می شود.شاید این توضیح لازم نباشد که چون باد به مانع یا دیواره پره های درونی بادگیر برخورد ناچار به فرود آمدن می شود، ولی عرض این نکته لازم است که شکافهای دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند ، هوای آلوده وگرم را به دست باد می سپارند و کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می دهند.))
نحوه عملکرد و نکاتی چند در طراحی بادگیرها:
این نوع عملکرد بادگیر در حقیقت با توجه به این اصل صورت می گیرد که هنگامی گه باد به بدنه ای برخورد می کند ، با توجه به تراکم بیشتر هوا در وجهی که مقابل باد قرار دارد ، در این وجه فشار مثبت ایجاد شده و در وجه دیگر فشار منفی خواهیم داشت.بنابراین در صورت ایجاد بازشو در طرفین حرکت باد از فشار مثبت به فشار منفی را شاهد خواهیم بود.در بادگیرها نیز با توجه به همین اصل دهانه رو به باد هوا را به درون خود می کشد و به داخل ایوان می برد و هوای داخل ایوان با توجه به فشار منفی ایجاد شده در دهانه پشت به باد به بیرون کشیده می شود. در برخی از مواقع با عبور دادن باد بادگیر از روی آب وسردخانه ها و با توجه به تبخیر سطحی، رطوبت لا زم را نیز تامین می نمایند. در مناطقی مانند مصر و هندوستان این عمل با قرار دادن کوزه پر از آب در مقابل مسیر باد صورت می گیرد.
اما به نظر میرسد آنچه که کمتر مورد توجه اهل فن در این زمینه می باشد.کار کردن بادگیر بر اساس اختلاف دمایی است.در حقیقت هنگامی که وزش بادی به صورت محسوس وجود ندارد بادگیر بر اساس همین اصل عمل می کند. در روز با توجه به آفتاب خوردن وجه جنوبی بادگیر هوای موجود در وجه جنوبی بادگیر گرم می شود و به بالا می رود.این هوا به وسیله هوای داخل ایوان که به بالا کشیده می شود،جبران می گردد و در حقیقت نوعی خلا نسبی داخل ایوان ایجاد می گردد که هوای خنک داخل حیاط را به درون خود می کشد.به همین ترتیب هوای موجود در دهانه شمالی نیز به پایین کشیده می شود.( در شب هوای بیرون سرد می شود، و به سمت پایین حرکت می نماید .این هوا در اثر حرارت ذخیره شده در دیواره ها گرم شده و به بالا می رود و این چرخه تا هنگامی که دمای دیوارها و هوای بیرون یکی شود ادامه می یابد. ولی به طور معمول پیش از رسیدن به این وضعیت شب تمام شده و دوباره بادگیر به نحوی که در بالا توضیح داده شد،عمل می کند. به طور کلی در اکثر مواقع بادگیرها در حالتی بین حالاتی که توضیح داده شد عمل می کنند . یعنی هم بر اساس مکش و کشش و هم بر اثر تفاوت دمایی
عمل بر اساس اختلاف دما:
بادگیر باغ دولت آباد یزد با ۳۳ متر ارتفاع بلندترین بادگیر جهان است. بادگیر ۸ طرفه این باغ با ارتفاع بلند در دنیا بی نظیر است. برخی از کارشناسان معتقدند بادگیر خانه ها در یزد نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان آنها در گذشته بود؛ این موضوع از طریق ارتفاع و نوع تزئینات آنها مشخص می شود. بادگیرها بخشی از بناها و فضاهای مسکونی شهر یزد در گذشته بوده اند که طبیعی ترین روش تهویه بنا به شمار می رفته و بر حسب سرعت و جهت باد در خانه های قدیمی و یا در محراب مساجد و آب انبارهای یزد طراحی می شدند. از بادگیرهای یزد می توان باغ دولت آباد، آب انبار کلیمیان، آب انبار شش بادگیری و هفت بادگیری عصر آباد و حسین آباد به عنوان شاخص ترین بادگیر های یزد نام برد.
بادگیر باغ دولت آباد یزد بلندترین بادگیر جهان
طرز کار بادگیر
بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفعتر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانههای کویری به نام حوضخانه بنا میشدهاند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاقهای تابستانی تشکیل شدهاند از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد ــ گاهی اوقات تا ۵ در ــ به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاقهای تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت میکنند. بادگیر معمولاً چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانهٔ آن چند سوراخ تعبیه شده است. درون بادگیر با تیغه ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده است، به چند بخش تقسیم می شود.
ساختار
بادگیر به صورت تزئینی با آجرهای نقشدار آراسته میشد.بادگیرها دارای منفذهای ورودی به صورت قوسهای زیبایی بودهاند. نحوهٔ کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروز کار میکردهاند، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن وارد شده و به صورت مجمع به روی حوض آب هدایت می شد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می گرفت. عمل تبخیر عملی است گرماگیر که موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگیر می شده است و سپس باد سرد وارد اتاقهای تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاقها می شده است. در بعضی از عمارتهای قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضای دربسته ای بود و اتاقهای تابستانی منافذ و دالانهایی داشت ــ مانند کانالهای کولر ــ که باد خنک از این دالانها وارد اتاقهای خانه می شد و این امر در صورتی بود که اتاقهای تابستانی تعدد داشت. از استفاده های دیگر بادگیرها به عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگهداشتن آبِ آب انبارها بود. بیشترین تعداد بادگیرها را در دشتهای خشک و سوزان کاشان، یزد، جهرم، طبس، اروند و کرانههای خلیج فارس میتوان مشاهده کرد . در ساخت بادگیرها از تواناییهای معماری ایرانی به خوبی بهره گرفته شده؛ به گونهای که بادگیرها علاوه بر آن که اهداف زیست محیطی را برآورده میکنند، جزیی از ساختمانهای زیبای چشمگیر نیز به شمار میآیند.رهگذران با عبور از کوچههای شهر، با تماشای بادگیرهای متنوع، از لذت بینایی نیز بهره میگیرند.
کارکرد
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است وئ بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را می بندند . در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد . ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب ( که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ظلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمنه بیشتر در مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود.
نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده). در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیقه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق ( حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است. در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کردند و اتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است. این فضاها ( سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است.
این نمونه در یزد ، کرمان و بوشهر و… دیده می شود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی ( معمولاٌ هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله ی خم دار ( زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتها یث داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است. نما سازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله ی آجر کاری و یا گچ بری ساخته می شود.
بادگیر چپقی
در شهر یزد تمامی بادگیر ها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند. ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیر ها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، باد های کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می وزد و اهالی مجبورند که بادگیر های خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، باد های کویری کمتر جریان دارد و می توان بادگیر های مرتفع چند طرفه احداث نمود.
برخی از بادگیرهای مشهور عبارتند از: بادگیر عمارت بروجردیها در کاشان، بادگیر عمارت عباسیون (عباسیها) درکاشان، این بادگیر پائینتر از سطح حیاط بود، بادگیر عمارت طباطبایی در کاشان، بادگیر عمارت دولتآباد در یزد که با ارتفاع ۱۸ متر بلندترین بادگیر موجود است. بادگیرهای آب انبار شیش بادگیری در یزد که همانطور که از نام آنها پیداست ۶ عدد میباشد.عمارت بادگیر، نگین مجموعه کاخ گلستان، بنایی متعلق به دوران سلطنت فتحعلی شاه که در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه با تصرفات عمدهای که در آن انجام گرفت به شکل امروزی درآمد. وجه تسمیه این بنا به علت وجود برجهای بادگیر به منظور تولید هوای خنک، مطبوع و انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلی بوده است. در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که چهار بادگیر بلند پوشیده از کاشیهای معرق، آبی، زرد و سیاه با قبههای زرین در چهار گوشه آن باعث خنک شدن هوای حوضخانه، تالار و اطاقها میشود.
استفاده از بادگیر از سال های بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای مختلف، ازبادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می شده است و هنوز هم می توان باقی مانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده نمود.
بادگیر معمولاً چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانهٔ آن چند سوراخ تعبیه شده است. درون بادگیر با تیغه ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده است، به چند بخش تقسیم می شود.
معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده اند با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بالای این تنوره ها چهار دیواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می گذارند. به گونه ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه مقطع قرار بگیرد و سپس دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می آوردند. سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتی متر، روی تنور را تا ارتفاع معینی می چینند. ارتفاع این تیغه ها ۴۰ سانتی متر بلندتر از سایر دیوارهاست.
بادگیر در ساختمان هایی که دسترسی کمی به باد دارد می تواند باد بالای بام را به ساختمان بیاورد(سرمایش) در بافت های متراکم با ساختمان های کوتاه دسترسی یکایک ساختمان ها به باد امری دشوار است زیرا ساختمان های رو به باد مانع دسترسی ساختمانهای پشت به باد می گردند.
ساختار بادگیر
اولین بادگیرها در یزد و کرمان خودنمایی کردند. سیستم کاری بادگیرها به این نحو می باشد که هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می کشند و با تشت های آبی که درون آن ها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک می کنند و به داخل خانه هدایت می کنند. بادگیر اعظم بازار برزگ کرمان، بادگیر باغ دولت آباد یزد، بادگیر چپقی سیرجان و بادگیرهای بندرعباس، بندرلنگه، قشم و سیستان از دیدنی ترین بادگیرهای ایران هستند.
کارکرد
بادگیر از مظاهر و سمبلهای تمدن ایرانی است دقیقاً معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده اند کاریز و بادگیر و خانه های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است هر سه کلمه بصورت معرب به زبان عربی نیز راه یافته قنات – بادجیر و بادکیر و قبه و قبعه معرب های فارسی کلمات فوق هستند.
شهر تاریخی یزد به شهر بادگیرها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد و نوع بادگیر است[۱] . در این شهر، مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد به ارتفاع ۳۳٫۳۵ متر وجود دارد[۱]. بادگیرهای شهر کرمان و کاشان، زابل وبندر لافت و بندرلنگه و بندرعباس در هرمزگان نیز از بادگیرهای دیدنی ایران محسوب می شوند
بادگیر و ایران
بادگیرهای ایران به طور کلی به سه دسته تقسیم می شوند:
بادگیرهای اردکانی
بادگیرهای کرمانی
بادگیرهای یزدی
انواع بادگیرها و معماری
. این نوع بادگیر بیشتر در منطقه اردکان (یزد) دیده می شود و بنای آن نسبت به سایر انواع بادگیرها، تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است. به همین دلیل ممکن است برای هر اتاقی یک بادگیر بسازند. 2. بادگیر کرمانی: بادگیر کرمانی که ساده و نقریبا محقر است، به خانه های طبقه متوسط و پایین اختصاص دارد. ساختن این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر می آید و مصالح عمده آن بیشتر خشت و گل است. کار این بادگیر تا حدودی نسبت به بادگیر اردکانی دقیق تر و ایده آل تر است. زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده از طرف دیگر می گردد. ضمناً بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز بصورت بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به سطح آب برسد و از طرف دیگرش، هوای گرم به بیرون برود. 3. بادگیر یزدی: بادگیر یزدی که از سایر بادگیرها بزرگتر است، معمولاً چهار طرفه یا یا هشت طرفه ساخته می شود و به همین لحاظ این نوع بادگیر را در برخی مناطق، «بادگیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» هم می نامند. البته ساختمان آن از نظر معماری، از سایر بادگیرها، مشکل تر و پیچیده تر بوده و ارتفاع آن معمولاً زیاد است
بادگیر اردکانی:
در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند. ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، بادهای کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می وزد و اهالی مجبورند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتر جریان دارد و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث نمود.
بادگیر های یک طرفه شهر میبد در استان یزد که رو به نسیم مطلوب و پشت به باد نامطلوب کویری دارند.
بادگیر یک طرفه آب انبار در شهر کویری اردکان در استان یزد.
بادگیرها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشت طرفه می باشند. در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند. ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، بادهای کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می وزد و اهالی مجبورند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتر جریان دارد و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث نمود.
معماری بادگیر
عملکرد بادگیر بدین صورت است که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان، آب انبار و یا سرداب هدایت می کند. در بعضی از مساجد حاشیه کویر مانند مسجد قدیمی اردکان ومسجد جامع فیروز آباد در استان یزد، دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد. به این ترتیب، باد مطلوب وارد بخش های مختلف ساختمان می گردد و باعث تهویه و خنکی آن می شود.
بعضی از بادگیرها هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر این عمل را انجام می دهند. سیستم برودتی بادگیر باغ دولت آباد از طریق روش دوم است؛ بدین صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد می شود و سپس از آنجا به سایر اتاق ها هدایت می گردد اتاق زیر بادگیر که حوض و فواره در آن قرار دارد به صورت هشتی (هشت ضلعی) است و درهای متعددی در آن وجود دارد. در هر زمان که نیاز به خنک نمودن اتاق خاصی باشد، در بین آن اتاق و اتاق هشتی زیر بادگیر را باز می نمایند.
طرز کار بادگیر
جهت تقویت عملکرد خنک سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری از روش های دیگری نیز استفاده می شده است. به عنوان مثال، در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان، حدود ۵۰ متر فاصله دارد و با یک کانال زیرزمینی به آن مرتبط است. در بالای این کانال، یک باغچه قرار دارد. بعد از آبیاری باغچه، رطوبت آن به دیوارهای کانال ارتباطی نفوذ می کند و نسیم بادی که از بادگیر به سمت ساختمان جریان دارد را خنک تر می نماید. در بعضی از موارد نیز در روی دهانه بادگیر، حصیر، سوفال و یا بوته های خار قرار می دادند و روی آن آب می پاشیدند و بدین طریق رطوبت و برودت های هوای ورودی را افزایش می دادند. تا پیش از پیدایش یخچال برقی، در بسیاری از خانه ها، مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر نگاه می داشتند تا خنک بماند و دیر تر فاسد شود.
در باره نوع عملکرد بادگیرها در حقیقت دو نوع عملکرد اساسی وجود دارد الف – عمل بر اساس اصل کشش دهانه های رو به باد و مکش دهانه های پشت به باد
طرز کار بادگیر اصولاً بر این پایه نهاده شده است که از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس العمل نیروی آن یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده می شود. شاید این توضیح لازم نباشد که چون باد به مانع یا دیواره پره های درونی بادگیر برخورد ناچار به فرود آمدن می شود، ولی عرض این نکته لازم است که شکافهای دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند، هوای آلوده وگرم را به دست باد می سپارند و کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می دهند.
این نوع عملکرد بادگیر در حقیقت با توجه به این اصل صورت می گیرد که هنگامی گه باد به بدنه ای برخورد می کند، با توجه به تراکم بیشتر هوا در وجهی که مقابل باد قرار دارد، در این وجه فشار مثبت ایجاد شده و در وجه دیگر فشار منفی خواهیم داشت. بنابراین در صورت ایجاد بازشو در طرفین حرکت باد از فشار مثبت به فشار منفی را شاهد خواهیم بود. در بادگیرها نیز با توجه به همین اصل دهانه رو به باد هوا را به درون خود می کشد و به داخل ایوان می برد و هوای داخل ایوان با توجه به فشار منفی ایجاد شده در دهانه پشت به باد به بیرون کشیده می شود.
عملکرد فیزیکی
در برخی از مواقع با عبور دادن باد بادگیر از روی آب وسردخانه ها و با توجه به تبخیر سطحی، رطوبت لازم را نیز تامین می نمایند. در مناطقی مانند مصر و هندوستان این عمل با قرار دادن کوزه پر از آب در مقابل مسیر باد صورت می گیرد.
ب- عمل بر اساس اختلاف دما:
اما به نظر می رسد آنچه که کمتر مورد توجه اهل فن در این زمینه می باشد. کار کردن بادگیر بر اساس اختلاف دمایی است. در حقیقت هنگامی که وزش بادی به صورت محسوس وجود ندارد بادگیر بر اساس همین اصل عمل می کند.
در روز با توجه به آفتاب خوردن وجه جنوبی بادگیر هوای موجود در وجه جنوبی بادگیر گرم می شود و به بالا می رود. این هوا به وسیله هوای داخل ایوان که به بالا کشیده می شود، جبران می گردد و در حقیقت نوعی خلا نسبی داخل ایوان ایجاد می گردد که هوای خنک داخل حیاط را به درون خود می کشد. به همین ترتیب هوای موجود در دهانه شمالی نیز به پایین کشیده می شود.
در شب هوای بیرون سرد می شود، و به سمت پایین حرکت می نماید. این هوا در اثر حرارت ذخیره شده در دیواره ها گرم شده و به بالا می رود و این چرخه تا هنگامی که دمای دیوارها و هوای بیرون یکی شود ادامه می یابد. ولی به طور معمول پیش از رسیدن به این وضعیت شب تمام شده و دوباره بادگیر به نحوی که در بالا توضیح داده شد، عمل می کند.
به طور کلی در اکثر مواقع بادگیرها در حالتی بین حالاتی که توضیح داده شد عمل می کنند. یعنی هم بر اساس مکش و کشش و هم بر اثر تفاوت دمایی عمل می کند.
از خصوصیات دیگر بادگیر می توان از اثر دودکش نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا صعود می کند و از طریق بادگیر به خارج بنا منتقل می شود و بدین صورت کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می گردد هرچند که شدت آن کمتر از مواقعی است که باد در محیط خارج جریان داشته باشد. اغلب بادگیرها، دارای چوب بست هایی هستند که دو طرف دهانه بادگیر را به هم متصل می کنند و انتهای این چوب بست ها از بدنه بادگیر بیرون می باشد. این چوب بست ها جهت افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در مقابل فشار باد است و به صورت کششی کار می کنند و نمی گذارند که پره های داخلی و بدنه بادگیر از یکدیگر جدا شوند. علت آنکه انتهای این چوب ها را نمی برند این است که در زمان تعمیر و مرمت بادگیر، داربست ها را به این چوب ها متصل می کنند و از روی داربست ها، تعمیرات لازمه را انجام می دهند.
خاصیت دودکشی بادگیر
از جمله مشکلاتی که در رابطه با بادگیر وجود دارد این است که با وجود کلیه تمهیدات، باز هم مقداری گرد و غبار وارد فضای داخل بنا می شود. به علاوه، پرندگان، جانوران موذی و حشرات نیز از طریق مجرای بادگیر وارد فضای داخل می شوند. همچنین کنترل کامل مقدار جریان هوا و میزان رطوبت و برودت میسر نمی باشد.
مشکلات بادگیرها و روش جلوگیری از آن
بادگیر یک طرفه
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را می بندند. در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد. ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب (که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمنه بیشتر در مناطق سیستان وقسمتی از شهرها ی بم دیده می شود.
انواع بادگیر از حیث جهت
""بادگیر دو طرفه"" نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.
""بادگیر سه طرفه"" سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده). در این نمونه می توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
""بادگیر چهار طرفه"" باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند، و معمولاً داخل کانالها ی آن با تیقه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق (حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است. در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کردند و اتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است. این فضاها (سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است.
""بادگیر چند طرفه"" این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و… دیده می شود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولاً هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لولهٔ خم دار (زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتها ی داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است. نما سازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیلهٔ آجر کاری و یا گچ بریساخته می شود
بادگیر چپقی
نماسازی بادگیرها خود از ویژگی های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجرکاری و یا گچ بری ساخته می شود. در این جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه می توان از بادگیر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد.
نماسازی بادگیرها
استفاده از بادگیرها به طور عمومی در دو نوع از ابنیه رواج دارد: آب انبارها و خانه ها.
آب انبارها:
در آب انبارهای شهری با توجه به در نظر گرفتن جهت وزش باد مناسب از تعدادی بادگیر که تعداد آنها تا هفت عدد در نوسان است، استفاده می شود. که در این حالت هر بادگیر با بادگیر مقابل خود به صورت کششی و مکشی کار می کنند. در آب انبارهای صحرایی به طور معمول یک بادگیر یک طرفه یا دو طرفه استفاده می شود. محل قرار گیری این بادگیرها در دور تا دور آب انبار و جهت آنها رو به باد مناسب می باشد
محل قرار گیری بادگیر
خانه ها:
در مقوله خانه ها و محل قرارگیری بادگیرها به بررسی بادگیرهای خانه های شهر یزد می پردازیم. به طور عمومی بادگیرها محل قرارگیری بادگیرها با توجه به موقعیت تابستان نشین تعیین می شود و به همین دلیل اکثر بادگیرهای شهر یزد در ضلع جنوبی ساختمانها و بر روی ایوان تابستان نشین قرار دارد. البته موارد استثنایی چون خانه امامزاده ای یزد را می توان یافت که با توجه به قرارگیری تابستان نشین و زمستان نشین در طبقات باد گیر در ضلع شمالی خانه قرار دارد. اکثر این بادگیرها بادگیرهای چهار طرفه بلند می باشند.
در اقلیم گرم و مرطوب جزیره قشم، بادگیر ها حجیم و چهار طرفه می باشند
بادگیر هشت طرفهٔ باغ دولت آباد یزد:
بادگیر باغ دولت آباد یزد با ۳۳ متر ارتفاع بلندترین بادگیر جهان است. بادگیر ۸ طرفه این باغ با ارتفاع بلند در دنیا بی نظیر است. برخی از کارشناسان معتقدند بادگیر خانه ها در یزد نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان آنها در گذشته بود؛ این موضوع از طریق ارتفاع و نوع تزئینات آنها مشخص می شود.
بادگیرهای حفره ای خانهٔ بروجردی ها کاشان
بادگیر سه طبقه و چهارطرفهٔ باغ صدری (نمیر) تفت
بادگیر چپقی سیرجان
بادگیر دو طبقه و هشت طرفهٔ باغ امیر در طبس
بادگیر دو طبقه و چهار طرفهٔ خانهٔ آقازاده در ابرکوه
بادگیر دو طبقه با سطح مقطع دایره ای در کاخ چهل ستون سرهنگ آباد
منحصربه فردترین بادگیرها
بادگیر ها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشت طرفه می باشند. در شهر یزد تمامی بادگیر ها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند. ولی برعکس در شهر میبد که در 50 کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیر ها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، باد های کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می وزد و اهالی مجبورند که بادگیر های خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، باد های کویری کمتر جریان دارد و می توان بادگیر های مرتفع چند طرفه احداث نمود. در شهر هایی که باد مطلوب نیز دارای قدری گرد و غبار است، مانند گناباد در استان خراسان، معمولاً یک فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می کنند. مقطع کانال بادگیر را در این قسمت نسبت به مقطع بالای آن قدری عریض تر می گیرند تا سرعت باد کاهش یابد و غبار و خاک در آن ریخته شود. باد پس از ورود به دهانه بادگیر و عبور از محوطه خاکریز، قدری صافتر شده و وارد اطاق می گردد.
معماری و انواع بادگیر
بادگیر های یک طرفه عموماً کوتاه هستند و آنها را نمی توان در محیطی که دارای گرد و غبار نسبتاً زیادی است، مرتفع بنا نمود. ولی بادگیر های چهار و هشت طرفه دارای ارتفاع بیشتری هستند. خصوصاً بادگیر های بسیار بلند را هشت طرفه احداث می کنند تا در مقابل فشار باد پایداری بیشتری داشته باشد و شکل بدنه بادگیر باعث عبور جریان باد با فشار کمتری شود. در خانه های مسکونی چهار فصل که دارای حیاط مرکزی هستند، معمولاً بادگیر را در قسمت تابستان نشین ساختمان احداث می کنند و این بادگیر به اطاق اصلی یا تالار و سرداب یا زیرزمین ساختمان مرتبط می باشد . نمونه بارز آن را می توان در خانه بروجردی ها در کاشان ملاحظه نمود. در این قسمت از ساختمان، علاوه بر بادگیر، هواکش های تعبیه شده بر روی گنبد تالار نیز به تهویه محیط داخل کمک می کند. در این ساختمان، عملکرد خنک سازی بادگیر فقط به صورت جابجایی هوا صورت می گیرد. البته در مورد سرداب، چون بدنه کانال بادگیر در زیرزمین قرار دارد و لذا قدری مرطوب می باشد، در نتیجه برودت تبخیری نیز به مقدار مختصری در خنک نمودن فضای سرداب تاثیر می گذارد.
از خصوصیات دیگر بادگیر می توان از اثر دودکش نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا صعود می کند و از طریق بادگیر به خارج بنا منتقل می شود و بدین صورت کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می گردد هرچند که شدت آن کمتر از مواقعی است که باد در محیط خارج جریان داشته باشد.
بهترین نمونه بادگیر ها در جنوب کشور را می توان در بندر لنگه و بندر کنگ (6) ۞ ملاحظه نمود. هنوز هم بادگیر های حجیم چهار طرفه، نمود اصلی این دو بندر قدیمی می باشند. طرز کار بادگیر های این منطقه، مشابه نواحی مرکزی ایران است؛ فقط همان گونه که عنوان شد، عملکرد برودتی این بادگیر ها فقط از طریق جابجایی هوا صورت می گیرد. مطلب دیگر اینکه نسیم هوای بین خشکی و دریا و به طور کلی باد های محلی در این مناطق از شدت کمتری نسبت به نواحی مرکزی ایران برخوردارند و لذا باید بادگیر ها حجیم تر باشند تا بتوانند جریان بیشتری از هوا را به درون اطاق انتقال دهند. در بعضی موارد، مساحت مقطع بادگیر به بیش از 8 متر مربع می رسد و بر روی کل بام اطاق قرار می گیرد. در بندر لنگه، در نزدیکی ساحل، تعداد بادگیر ها بیشتر است و حجم آن ها نیز بزرگتر می باشد؛ ولی هرچه از ساحل دور شویم، تعداد این بادگیر ها و ابعاد آنها کمتر می شود؛ به نحوی که در سمت شمالی بندر تعداد اندکی بادگیر وجود دارد. همان گونه که در عکس ها و اشکال این قسمت مشاهده می شود، اغلب بادگیر ها، دارای چوب بست هایی هستند که دو طرف دهانه بادگیر را به هم متصل می کنند و انتهای این چوب بست ها از بدنه بادگیر بیرون می باشد. این چوب بست ها جهت افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در مقابل فشار باد است و به صورت کششی کار می کنند و نمی گذارند که پره های داخلی و بدنه بادگیر از یکدیگر جدا شوند. علت آنکه انتهای این چوب ها را نمی برند این است که در زمان تعمیر و مرمت بادگیر، داربست ها را به این چوب ها متصل می کنند و از روی داربست ها، تعمیرات لازمه را انجام می دهند.
از جمله مشکلاتی که در رابطه با بادگیر وجود دارد این است که با وجود کلیه تمهیدات، باز هم مقداری گرد و غبار وارد فضای داخل بنا می شود. به علاوه، پرندگان، جانوران موذی و حشرات نیز از طریق مجرای بادگیر وارد فضای داخل می شوند. همچنین کنترل کامل مقدار جریان هوا و میزان رطوبت و برودت میسر نمی باشد. لذا بادگیر به تدریج جای خود را به کولر آبی در نواحی مرکزی و کولر گازی در نواحی جنوبی کشور داده است. در میبد در بعضی از خانه ها، از مجرای بادگیر جهت انتقال کانال کولر استفاده می شود و کولر را در مقابل بادگیر و در سمت رو به باد مطلوب قرار می دهند. بدین نحو عملکرد جدید بادگیر تنها به عنوان محافظ کولر در مقابل باد های کویری و عبور کانال کولر است. قطعاً از بادگیر به صورت گذشته نمی توان استفاده نمود و تامین برودت و تهویه ساختمان تنها به وسیله بادگیر دیگر میسر نمی باشد. البته با نصب تور سیمی ریز بر روی بادگیر، مقداری از مشکلات حل می شود.
موخره
کماکان می توان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده نمود. بادگیر می تواند در مواقعی از سال، شرایط آسایش در داخل بنا را از طریق تهویه طبیعی تامین کند و در زمانی که باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز اهالی ساختمان باشد، تنها در آن صورت باید از تاسیسات مکانیکی بهره گرفت. نمونه هایی از این سیستم مکمل را می توان در بعضی خانه های نوساز محله صفاییه یزد و ساختمان های مسکونی کارکنان راه آهن این شهر مشاهده نمود. البته در موارد بسیاری بادگیر های جدید در خانه های نوساز این شهر تنها جنبه تزیینی دارد و اگر بادگیر صرفاً جنبه سمبلیک و نمادین داشته باشد و عاری از هرگونه عملکردی باشد، این یادگار با ارزش به تدریج از سیمای بافت قدیم و جدید شهر های ایران حذف خواهد شد
با ورود معماری مدرن و به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان ها کم رنگ شد اما از نیمه دوم قرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوری همگون با محیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی های پاک مانند انرژی خورشید، باد و آب اهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمان توجه به محیط زیست و تلاش برای طراحی ساختمان های اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد.امروزه می توان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده کرد. به وسیلهبادگیر می توان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تامین کرد و تنها زمانی که باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهره گرفت. حسن فتحی معمار مصری که تلاش فوق العاده ای برای تلفیق معماری سنتی و تکنولوژی روز خود انجام داده است، از یک پمپ آب در داخل کانال بادگیر ساختمان هایش استفاده می کرد که با ایجاد فواره ای در روزهایی که هوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از میزان گرما و هم از میزان گرد و غبارمی کاست.
چشم انداز آینده
علاوه بر موارد گفته شده، طرح های دیگری در سایر کشورها که با تکیه به تهویه طبیعی طراحی شده به عنوان مثال در مرکز فروش بلوواتر انگلیس هوای تازه از طریق دنباله ای از بادگیرهای مخروطی با ارتفاع دو متر تامین می شود این بادگیرها روی بام سوار شده اند تا هوای خنک تری را بهپایین فرستاده و آن را در فضای داخی پخش کنند. آنها در فاصله 15 متری نسبت به هم و روی محور مرکزی مجتمع قرار گرفته اند و پس از دریافت جریان هوای خارجی، هوای تازه را به داخل ساختمان می فرستند. همچنین برج آرموری چین شامل مجموعه ای از بلوک های هم شکل سوار شده بر یکدیگر با کاربری اداری، خرده فروشی، هتل و مسکونی است. در فصل تابستان یک بادگیر هوای تازه را به سمت پایین دهلیز میانی سوق می دهد. سپس این هوا از جداره ها به سمت بیرون کشیده می شود. در فصل زمستان این بادگیر هوا را از بدنه ساختمان و مجرای جذب کننده های خورشیدی به سمت خود می کشد و از ساختمان خارج می کند. نمونه قابل ذکر دیگر لیستر انگلستان است میزان مصرف انرژی در ساختمان کوئینز دانشگاه مونتفورت، نصف انرژی مصرفی در یک ساختمان معمولی مشابه این بنا است که در آن سیستم تهویه مطبوع استفاده شده است. بادگیرهای مرتفع جلو اغتشاش هوایی را گرفته و برای انتقال هوای داخل به خارج از بنا طراحی شده است
نظر دوم به حقیقت نزدیک تر است. زیرا به طبقه دوم امکان رفتن افراد یا آتش افروزی نیست. از جهتی فرم ظاهری بادگیر که هشت ضلعی است نشان می دهد که رعایت تناسب و زیبایی بادگیر برای معماری در درجه اول اهمیت بوده است. زیرا بادگیر طبقه دوم روی بادگیر طبقه اول ساخته شده است. منفذ زیر بادگیر آن درست در وسط منافذ دو طبقه بادگیر است. بادگیر طبقه دوم کار هواکش را انجام می دهد. یعنی در واقع این بادگیر وسیله بسیار مناسبی برای سهولت نفس کشیدن چشمه های بادگیر طبقه اول است. در تفت یک بادگیر سه طبقه که از نظر معماری بسیار ارزنده است مورد بررسی قرار گرفته است. این بادگیر به عنوان نوعی تفاخر به حساب می آید. از طرفی بادگیر سه طبقه در تلطیف هوای خانه بسیار موثر است. به شکلی که باد در هر سمت و ارتفاعی جریان دارد به راحتی به وسیله چشمه های یکی از طبقات بادگیر به داخل کشانده می شود. بلندترین و زیباترین بادگیر باغ دولت آباد یزد با ارتفاع 33 متر و 80 سانتی متر است که تاریخ بنای آن به زمان کریم خان زند می رسد. حسن این بادگیر در دو قسمت خلاصه می شود؛ زمینه بادگیر هشت ضلعی و طبیعی است که باد در هر جهت و طرفی که جریان پیدا کند به راحتی و با سرعت هر چه بیشتر به قسمت زیر هدایت می شود. در قسمت دوم در زیر بادگیر حوضی است که در میان آن فواره سنگی تعبیه شده است به طوری که وقتی باد به سطح آب می وزد هوای خنک و مطبوعی ایجاد می کند.
بادگیرها و تناسب و زیبایی در معماری شهری
زرتشتیان ساکن تفت برای مبارزه با ناملایمات هوای گرم تابستان و هوای سرد زمستان منازل خود را به شکل چهار صفه ای درآورده اند تا در هر زمانی از سال با توجه به آب و هوا در یکی از صفه ها به سر برند. یعنی تابستان در سمت جنوب، بهار در سمت شمال، عصرهای زمستان در سمت شرق و صبح زمستان در سمت مغرب، زندگی می کنند. بادگیر را گذشته از خانه های مسکونی برای خانه باغات و مساجد و خنک نگاه داشتن آب در آب انبارها می سازند. تعداد بادگیرهای آب انبار در سراسر یزد به تناوب بین یک تا شش بادگیر مشاهده شد. بادگیر در آب انبار نقش مصونیت از گندیدگی آب را نیز ایفا می کند. برای این منظور بادگیر را طوری روی خزینه آب انبار می سازند که مسلط بر آب است در غیر این صورت آب آن بدبو و بدمزه می شود. محاسبه بادگیر نسبت به خزینه آب انبار به تجربه و مهارت بنا بستگی دارد. حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد. جا به جایی هوا در بالا بردن سطح کارآیی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهش میزان ابتلا به بیماری ها بسیار موثر است. همچنین می تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیل
معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده اند با خشت یا آجر ،تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بالای این تنوره ها چهار دیواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می گذارند. به گونه ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه مقطع قرار بگیرد و سپس دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می آوردند. سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتی متر، روی تنور را تا ارتفاع معینی می چینند. ارتفاع این تیغه ها ۴۰ سانتی متر بلندتر از سایر دیوارهاست.
«پایه Pâye» بادگیر این تیغه ها را «پایه Pâye» می نامند که نوعی بادشکن محسوب می شوند و از لحاظ معماری هم فوایدی دارد. به عنوان مثال به نمای بادگیر جلوه خاصی می بخشد و موجب استحکام ساختمان بادگیر می شود، زیرا اردکان و میبد و اطراف آنها گاهی اوقات گرد بادگیر را در سمت جنوب و مشرف به کوچه می سازند. طبیعی است در صورت نبودن وجود پایه، به ویژه در گذشته دور که تا حدی ناامنی در منطقه وجود داشت سارقین از راه منفذ بادگیر به داخل منازل راه پیدا می کردند.
شیوه ساختن بادگیر
«چشمه» بادگیر عرض بین دو تیغه را در اصطلاح «چشمه» می نامند. بین ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر است. تعداد چشمه های هر بادگیر بستگی به عرض اتاق دارد. به طوری که برای اتاق عرض بین سه و پنج و هفت متر به ترتیب پنج و هفت و ۱۱ چشمه می گذارند. در این منطقه تعداد چشمه ها جفت نیست. زیرا برای صاحب آن خوش یمن نیست. به گفته خودشان آمد ندارد. عمق هر بادگیر یک تا دو و نیم متر است. گاه برای استحکام بیشتر بادگیر به اندازه هر نیم متر چوبی در میان دیواره های بادگیر کار می گذارند. سقف دو پایه را به شکل «چپیله Capile» می پوشانند. به این ترتیب که دو خشت به راه مایل به سمت بالا با دست نگه می دارند. سپس یک خشت مابین آن دو خشت می گذارند. بام بادگیر را به شکل خرپشته در می آورند تا در کشاندن هوای مطبوع یا در بیرون کردن هوای گرم و آلوده کمک کند. بعد روی پشت بام بادگیر را به قطر سه سانتی متر با نیمچه کاه می پوشانند. گاهی اوقات فاصله بین دو پایه را با خشت و نمیچه کاه تخت می کنند سپس دو یا سه رگه آجر در لبه های بام آن کار می گذارند. به طوری که چیدن آجرها به این ترتیب علاوه بر استحکام بادگیر به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید. گاهی اوقات کف پشت بام را کاهگل می کنند سپس یک ردیف آجر روی آن می چینند. فاصله بین آجرها را با گچ و خاک بندکشی می کنند. بعضی از افراد که امکان مالی بیشتری دارند روی دیواره چشمه های بادگیر را گچبری می کنند. تعداد چشمه های هر بادگیر با بزرگی بادگیر ارتباط مستقیمی دارد. از طرفی تعداد چشمه های هر طرف بادگیر با شدت باد همان طرف و در مجموع با هوای هر منطقه ارتباط دارد. در بعضی خانه ها گاهی برای فصل زمستان که احتیاج به بادگیر نیست چشمه های بادگیر را با آجر یا خشت تیغه می کنند. یا چنانچه در قسمت پایین بادگیر دریچه ای کار گذاشته شوند آن را می بندند. این کار هر سال اواخر پاییز و در آستانه زمستان شکل می گیرد. از آن جایی که در اتاقک زیر بادگیر در تابستان اهل خانه استراحت می کنند احتمال دارد که پرندگان به ویژه کبوتران در چشمه های بادگیر آشیانه کنند و فضولات آنها به پایین بریزد. بنابراین برای جلوگیری از این کار چشمه های بادگیر را با تور سیمی یا نرده های چوبی می پوشانند.
بادگیر باغ دولت آباد در شهر یزد که با حدود ۳۴ متر ارتفاع، بلند ترین بادگیر جهان می باشد.
دو بادگیر چهار طرفه آب انبار مجاور مسجد جامع در شهر نایین.
سیستم مکمل بادگیر و کولر آبی در ساختمان های مسکونی کارکنان راه آهن یزد.
با تشکر از توجه شما