مدرس آقای شفیعی
نگرش اسلامی یا الگوی قرآنی به فساد
و ادخلنی برحمتک فی عبادک الصالحین
و کان فی المدینه تسعه رهط یفسدون فی الارض و لایصلحون
رب قد آتیتی من الملک و علمتنی من تاویل الاحادیث فاطر السموات و الارض انت ولیی فی الدنیا و الآخره تو فی مسلما و الحقی یالصالحین
ووهبنا له اسحاق و یعقوب و داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و …کذلک تجری المحسنین
ذکریا، یحیی، عیسی، الیاس …. کل بین الصالحین
با توجه با آیات سوره انعام
پیامبران (نخبگان بشر) سه دسته اند :
– بعضی بر عالمیان برتری دارند.
– عده ای در صف محسین و نیکوکاران هستند.
– عده ای از صالحین هستند.
نگاه به سلامت اداری
چیستی
چرایی
چگونه
چه باید کرد
پایه های نظام اداری
نخبگان
کارکنان
قوانین و مقررات
ساختار
ارباب رجوع (شهروندان)
علمای مدیریت تحول را بر چهار پایه استوار می دانند
ارتباط
تغییر (اصلاح)
تاثیر
نفوذ
ارتباط با عوامل انسانی نظام اداری
نخبگان
کارکنان
ارباب رجوع (شهروندان)
عناصر
نگرش
کشش
اندیشه
جوشش
تلاش
روش
خواهش
کنش و واکنش
گویش
منش
پذیرش
دهش
بخشش
اندیشه
تصورات
مهندسی تصورات
ایده
+
=
فرصت
فساد عدمی است
– بعضی از علما علم مدیریت : فساد را جنبه عدمی بحساب می آورند.
– معتقدند اگر سلامت نظام اداری را نور و روشنایی تصور کنیم، فساد همان تاریکی است.
فرآیند تولید فساد اداری
موضوعات قابل طرح
الف- شاخص های سلامت نظام اداری و نظام اداری سالم و عوامل تهدید کننده و تسهیل کننده سلامت نظام اداری
ب – شیوه های افزایش سلامت در نظام اداری (مشارکتهای مردمی، پاسخگویی، شفافیت، ترویج فرهنگ خود کنترلی، آموزشهای عمومی و ترویج اخلاق در سازمان)
ج- آثار و پیامدهای فردی، سازمانی و اجتماعی تخلفات و ناهنجاریهای اداری
د- نقش مدیریت عالی دستگاهها در کاهش تخلفات داری و افزایش سلامت در نظام اداری
و- استراتژیهای موجود در برخورد با تخلفات اداری (استراتژی پیشگیرانه، استراتژی برخورد مقطعی)
رابطه عوامل در رشوه
a = b – c – (s + qf) – v
که در آن :
(b) از ارزش نقدی مورد انتظار خدمات اداری
(c) هزینه رشوه
() احتمال کشف
(s) هزینه اجتماعی کشف (از دست دادن اعتبار اجتماعی)
(q) احتمال کشف که منجر به اقدامات کیفری می شود.
(f) هزینه بیکاری یا جریمه حبس احتمالی.
(v) ارزش نسبت داده شده به سلامت یا وجدان یا شرافت فردی است.
اگر a مثبت باشد فرد رشوه را پرداخت یا دریافت خواهد کرد.
1- تعاریف فساد اداری
آسیب از کلمه لاتین (Rumpere) می آید که به معنای شکستن است. بنابراین در آسیب (چیزی می شکند) یا (نقض می شود) این چیز ممکن است : (یک شیوه رفتار اخلاقی) یا (مقررات اداری) باشد.
1-1- فرهنگ و بستر
فساد اداری عبارتست از پاداشی نامشروع که برای وارد کردن فرد (کارگزار دولتی) به تخلف از وظیفه تخصیص داده شده پرداخت می شود
2-1- هانتیتگتون
فساد اداری را به رفتار آن دسته از کارکنان بخش عمومی که برای منافع خصوصی خود ضوابط پذیرفته شده را زیر پا می گذارند اطلاق می کند. (هانتیتگتون، 1370)
3-1- گوتا میردال
عقیده دارد فساد اداری بصورت های گوناگون اعم از انحراف یا اعمال قدرت شخصی و استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی قابل اطلاق است.
4-1- تئویولد
آسیب اداری را استفاده غیر قانونی از اختیارات برای نفع شخصی بیان می کند. (1990)
5-1- بانک جهانی و سازمان شفافیت بین الملل
فساد اداری عبارتست از استفاده از قدرت عمومی برای کسب منافع خصوصی اداری، تحت تاثیر منافع شخصی یا روابط و علایق خانوادگی
6-1- تعریف حقوقی (قانونی)
فساد اداری :
استفاده غیر قانونی از اختیارات اداری/دولتی برای نفع شخصی (تئویولد-1990)
7-1- تعریف بر مبنای افکار عمومی جامعه
اقدامی (در چهارچوب فعالیتهای اداری/دولتی) که از دید عموم مردم غیر اخلاقی و مذموم یا مضر باشد. در این تعریف فساد اداری به سه حالت : سیاه، خاکستری و سفید تقسیم می شود (هاید هیمز)
8-1-تعریف بر اساس منافع عمومی
آن گروه از اقدامات کارگزارن حکومت است که :
اولاً ) به منافع عمومی (Public Interest) لطمه بزند
ثانیاً ) هدف از انجام آن رساندن فایده به عامل یا شخص ثالثی باشد که عامل را برای انجام این کار اجیر کرده است.
9-1- ویتوتاتزی
معتقد است که یک مسئول یا کارگزار دولتی مرتکب آسیب اداری شده است که در اتخاذ تصمیمات اداری، تحت تاثیر منافع شخصی یا روابط و علایق خانوادگی و دلبستگهیهای اجتماعی قرار گرفته باشد. این تعریف در مورد کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای صنعتی مصداق دارد زیرا در این گونه کشورها روابط اجتماعی و خانوادگی اهمیت بسیار بالایی دارند و هر فرد وظیفه خود می داند تا حد امکان به خویشاوندان و نزدیکان خود کمک نماید. علاوه بر آن هر فرد نیز برای رسیدن به مقاصد شخصی و رفع مشکلات خود در وهله نخست متکی به حمایتها و مساعدتهای اقوام و آشنایان خود است. (الوانی-1377)
10-1- آسیب کلان یا خرد
نتایج تحقیقات انجام شده در مورد آسیب اداری کشورهای مختلف نشان می دهد که آسیب اداری در رده های میانی و پایینی نظام اداری تا حد زیادی به میزان فساد در بین سیاستگزاران و کارمندان عالی رتبه بستگی دارد. هنگامی که مدیران ارشد فاسد باشند از یک سو به کمک مدیران میانی نیازمندند و از سوی دیگر ناچارند نهادهای حسابرسی و نظارتی، مطبوعات و دستگاههای قضایی و سازمانهای بازرسی را تضعیف کنند.
11-1-
سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور برای مطالعه کاربردی آسیب اداری و روشهای مبارزه با آن در برنامه پیشنهادی خود تحت عنوان برنامه مبارزه با فساد و ارتقای سلامت در نظام اداری تعریف بعدی را پیشنهاد کرده است.
فساد اداری عبارتست از :
الف ) اقدامات ماموران دولتی که با هدف انتفاع و بهره برداری برای خود یا اشخاص دیگر یا در قبال دریافت مال برای خود یا اشخاص دیگر از طریق راههای زیر انجام می پذیرد :
نقض قوانین و مقررات و ضوابط اداری
تعبیر و تفسیر قوانین و مقررات و ضوابط اداری
تغییر در قوانین و مقررات و ضوابط اداری
خودداری، کندکاری یا کوتاهی در انجام وظایف در قبال ارباب رجوع
تسهیل یا تسریع غیر عادی در انجام کار برای اشخاص معین در مقایسه با دیگران
ب ) اقدامات اشخاص حقیقی و حقوقی با هدف انتفاع و بهره برداری برای خود یا اشخاص دیگر یا در قبال پرداخت مال به ماموران دولت که به منظور برخورداری از مزایا و امتیازات از راههای غیر صحیح انجام می پذیرد.
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
رفتار نفع طلبانه شخصی است که بعنوان یک مامور یا مقام دولتی عمل می کند.
– فساد مالی :
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
سوء استفاده مقام های دولتی از منابع عمومی برای منافع خصوصی است.
– فساد مالی :
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
سوء استفاده از قدرت عمومی برای کسب منافع خصوصی (بانک جهانی)
– فساد مالی :
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
معامله ای بین بازیگران بخش خصوصی و دولتی است که از طریق آن، کالاهای عمومی به طرز نامشروع به سودها و منافع خصوصی تبدیل می شود (هایدن هایمرو و همکاران -1989)
– فساد مالی :
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
رفتاری که بر اثر نفع طلبی یا قدرت جویی خصوصی اعم از شخصی، خانوادگی یا محفلی – کارکردهای متعارف یک نقش یا سمت انتخابی یا انتصابی دولتی را منحرف می کند
( تعریف کلاسیک کولین نایر 1967)
– فساد مالی :
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
تخلف در انجام وظیفه یا انحراف از قواعد رسمی رفتار یک مقام دولتی با انگیزه های شخصی مانند کسب ثروت، قدرت یا موقعیت اجتماعی است
(مشتاق خان 1996)
فساد اقتصادی در یک موقعیت بازارگونه اتفاق می افتد و به مبادله کالا یا نقد مادی مربوط می شود که عنصر اصلی فساد مالی است انتقال منابع تنها بصورت نقد یا کالا نیست بلکه در یک موقعیت اجتماعی، مبادله با چند مفهوم فرهنگی و اخلاقی سروکار دارد. فسادمالی در یک مفهوم گسترده تر. بده بستان اجتماعی یا فساد اجتماعی نامیده شده است که بطور معرفی بعنوان یک عنصر اساسی از مشتری گرایی تلقی می شود مشتری گرایی اغلب به معنای مبادله منافع مادی است ولی نمی توان آن را تا این حد محدود کرد زیرا مشتری گرایی دارای مفهوم فرهنگی و اجتماعی گسترده تری است.
مشتری گرایی، تبارگماری، قوم گرایی و دیگر شکلهای تبعیض، همه گونه های مختلفی از فساد مالی از نظر اجتماعی است.
(مدارد 1998)
– فساد مالی :
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
گاهی دقیقاً مترادف با فساد مالی است و بخش های زیادی از این دو مفهوم هم پوشانی دارند.
– رانت جویی :
تعاریف فساد مالی و رانت جویی
از عواید افزون بر تمام هزینه های مربوط، مشتق می شود و همان چیزی است که اکثر مردم آن را سودهای انحصاری می دانند.
– رانت جویی :
گونه های فساد مالی
شکل های اصلی فساد مالی رشوه، اختلاس، تقلب و اخاذی است. رشوه عبارت است از وجهی (نقدی یا جنسی) است که در یک رابطه آلوده و فاسد داده یا گرفته می شود. نفس دادن یا گرفتن رشوه تخلف است و باید آن را جوهر فساد مالی دانست. رشوه می تواند بصورت یک مبلغ ثابت، درصدی مشخص از یک قرارداد، یا هر گونه وجه یا امتیاز دیگری از نوع پول که معمولاً به یک مقام دولتی که می تواند قراردادها را از جانب دولت منعقد و یا منافع را بین شرکتها، تجار و مراجعه کنندگان توزیع نماید پرداخت می شود.
– گونه های فساد مالی :
گونه های فساد مالی
اصطلاحات فراوانی معادل رشوه از جمله ›حق و حساب‹ انعام، حق العمل، پول کار چاق کنی، پول شیرینی، ادای دین، حق سکوت، حق تسریع، پول چای وجود دارد که همه مصادیقی از فساد مالی برحسب پول یا مزایایی است که به کارکنان موسسه های خصوصی، مقام های دولتی و سیاستمداران پرداخت می شود.
– حق حساب
گونه های فساد مالی
برداشت از منابع به وسیله افرادی است که مدیریت این منابع به آنها سپرده شده است. اختلاس هنگامی اتفاق می افتد که کارکنان ناسالم اموال کارفرمایان خود یا مقام های دولتی، منابع عمومی را حیف و میل یا از آن سوء استفاده می کنند.
– اختلاس
بعضی از دیدگاهها در رابطه با اختلاس
فساد مالی عبارت از معامله ای بین دو فرد است که یکی از آنها نماینده حکومت است که از حدود قانون و مقررات برای دستیابی به نفع شخصی به شکل رشوه تجاوز می کند. اختلاس دزدی محسوب می شود زیرا بطور مستقیم طرف مقابل آن شخص نیست. وقتی در اموال عمومی اختلاس می شود حق جامعه پایمال می گردد زیرا اموال شخص مشخصی به سرقت نرفته و هیچیک از افراد جامعه بطور مشخص حق قانونی ادعای جبران خسارت ندارد این حالت به یکی از خطرهای اختلاس اشاره دارد و برای مبارزه با آن باید اراده سیاسی، قوه قصائیه مستقل و توان قانونی کافی وجود داشته باشد.
چون میزان حقوق و دستمزد در بخش دولتی برای تامین احتیاجات افراد مستعد و متخصص کافی نیست اخذ وجوهی علاوه بر حقوق ناچیز آنها می تواند بقای این افراد را در سازمان دولتی تضمین کند.
(دیوید بیلی): آسیب اداری وسیله ای برای تبدیل و تلطیف برنامه های غیر قابل انعطاف، قاطع و خشک توسعه اقتصادی و اجتماعی است.
(هانتیتگتون): مقدار زیادی از رشوه ای که تجار و صنعتگران به کارمندان دولت می پردازند صرفاً برای تسریع در انجام امور و رفع موانع و وقفه های اداری است.
(فرانسیس لوی): ارتشاء میانگین هزینه های زمان تلف شده در صف را تقلیل می دهد و کارمندان را به تسریع در ارائه خدمت ترغیب می کند.
6-2-1 ) دیدگاههای مختلف در رابطه با عوامل آسیب اداری
بسیار دقیق و درست بوده است. امروزه، دولت در کشورهای در حال توسعه با تمام ابعاد زندگی مردم نه تنها به عنوان کارفرما، بلکه به عنوان تنظیم کننده امور، تولیدکننده و توزیع کننده ارتباط دارد و دامنه فعالیت های دولت در این کشورها روز به روز افزایش می یابد. این امر به اضافه محدودیت هایی که در زمینه های مختلف در جهت تنظیم امور اقتصادی و اجتماعی جامعه توسط دولت برقرار می شود، زمینه ساز فساد است. به جز بزرگ بودن دولت، می توان عوامل موثر بر ایجاد فساد در نظام اداری را در دسته بندی چهارگانه زیر مورد شناسائی قرار دارد:
گفته های کوتی لیا
عدم وجود شفافیت و پاسخگویی در فعالیتهای نظام اداری،
عدم ثبات در مدیریت ها،
عدم وجود امنیت شغلی برای کارکنان،
نارسایی، پیچیدگی، تناقض و ابهام در قوانین و مقررات اداری،
عدم وجود نظام شایسته سالاری در عزل و نصب ها،
بی کفایتی حرفه ای کارکنان
باندبازی
عدم وجود نظام های انگیزشی و تشویق و تنبیه در ادارات،
انحصار در فعالیت های اداری،
ضعف ساز و کارهای نظارتی،
ضعف دانش و تخصص مدیران
الف : عوامل سازمانی
ضعف وجدان کاری و انضباط اجتماعی،
ناآگاهی مردم از قوانین و مقررات اداری،
ساختار اجتماعی که مقامات رسمی دولت را برتر می شمارد،
سطح پایین اخلاقیات در جامعه،
قوی بودن پیوندهای فامیلی و قبیله ای،
رواج مادی گرایی،
ب : عوامل فرهنگی و اجتماعی
میزان آزادیهای سیاسی،
میزان ثبات سیاسی،
نحوه تقسیم قدرت سیاسی
نبودن استقلال قضایی،
وجود گروه های فشار،
عدم وجود جریانهای اطلاع رسانی مستقل،
ج : عوامل سیاسی
درآمد ناکافی کارکنان
توزیع ناعادلانه درآمدها
ناکارآمدی نظام تامین اجتماعی،
سیاستهایی که به طور مصنوعی بین عرضه و تقاضا شکاف ایجاد می کنند،
کم بودن درآمد کارکنان بخش عمومی نسبت به بخش خصوصی
د : عوامل اقتصادی
نکته قابل توجه در مبارزه با فساد این است که فساد را نمی توان از بین برد بلکه می توان آن را کاهش داد بررسیهای بعمل آمده درباره فساد اداری در سطح جهانی نشان می دهد که امروزه فساد در دستگاههای اداری روز به روز پیچیده تر می شود و به شکلی سیستماتیک به وقوع می پیوندد. لذا مبارزه با فساد اداری نیز باید با اتکاء به راه حل های جامع، نظام یافته و مستمر باشد. تا زمانیکه علت ها باقی هستند معلول درمانی و برخورد با افراد متخلف به هیچ روی نمی تواند در کاهش آمار فساد مثمر ثمر باشد، بلکه باید به طور همزمان هم ریشه های فساد را خشکاند و هم با متخلفین برخورد مناسب انجام شود.
راهکارهای مبارزه با فساد اداری
کار دشوار در هنگام مقابله با فساد این است که این کار باید بدون کاهش انعطاف پذیری و توان سازمانهای دولتی در انجام کارهایشان صورت پذیرد.
با توجه به دسته بندی ارائه شده برای عوامل بروز فساد، در این بخش راهکارهای پیشنهادی برای مبارزه با فساد ارائه می شوند :
کاستن از حجم تصدی های دولت و خصوصی سازی،
کاستن از حجم قوانین و ساده و شفاف سازی آنها،
استقرار نظام های سنجش عملکرد کارکنان در ادارات دولتی،
شایسته سالاری در عزل و نصب ها،
اصلاح و بهینه سازی روشهای انجام کار در ادارات،
اصل قرار گرفتن خدمت به مشتریان در دستگاههای دولتی،
اصلاح و بازسازی واحدهای نظارت و بازرسی و اعطای نقش و مسوولیت بیشتر به آنها،
مکانیزه کردن فعالیت ها،
مشارکت دادن کارکنان در اداره امور،
ملزم ساختن دستگاههای دولتی به پاسخگویی به افکار عمومی،
برگزاری دور های آموزش های مقابله با فساد اداری
الف : راهکارهای سازمانی
ترویج فرهنگ وظیفه شناسی و وجدان کاری،
آگاه ساختن مردم به قوانین، مقررات و حقوق شهروندی
ب : راهکارهای فرهنگی و اجتماعی
تقویت نهادهای نظارتی جامعه مدنی مانند : مطبوعات، احزاب و سازمان های غیر دولتی و …. به منظور شناسایی و معرفی عوامل و موارد فساد،
سیاست زدایی نظام اداری،
تقویت دموکراسی در جامعه،
تقویت استقلال دستگاه قضایی
ج : راهکارهای سیاسی
اصلاح نظام پرداخت حقوق کارکنان دولت و متناسب کردن آن با سطح تورم و هزینه ها،
تقویت و یکپارچه سازی نظام تامین اجتماعی،
متناسب نمودن پرداخت ها با عملکرد افراد،
کوچک کردن دولت،
حذف انحصارات اقتصادی،
هدفمند کردن یارانه ها
د : راهکارهای اقتصادی
همانطور که در بخش قبل توضیح داده شد، مهمترین عامل بروز فساد اداری بزرگ شدن دولت است. بنابراین برای زدودن فساد از چهره نظام اداری کشور دل بستن به دولت کار اشتباهی است زیرا دولت برای این کار باید با صرف هزینه های فراوان اقدام به تاسیس نهاد جدیدی برای این کار و تامین امکانات، استخدام افراد، تنظیم مقررات و قوانین مورد نیاز و …. نماید.
نتیجه گیری : الف
اهمیت بوروکراسی در این است که می تواند با متناسب کردن اهداف و وسایل به جامعه خدمت کند و با سازماندهی تخصیص بهینه منابع، کشور را در مسیر پیشرفت قرار دهد. اهداف و آرمانها در چارچوب یک نظام اداری سالم قابل اجرا، پیاده و عملیاتی شدن هستند و اگر نظام اداری، سالم و کارا نباشد علیرغم نیت های خیر سیاست گذاران آنچه در عمل تحقق می یابد ممکن است در تضاد با آن اهداف و سیاست ها باشد. بنابراین بدون نظام اداری سالم دستیابی به توسعه در یک کشور جهان سومی نظیر ایران بسیار بعید بنظر می رسد.
نتیجه گیری : ب
نظام اداری در ایران علیرغم ظاهر مدرن خود قادر به ایفای کارکردهای یک نهاد مدرن در جامعه نبوده است و نیست. یعنی نظام اداری ما ناسالم و غیر کاراست. ناسالم بودن نظام اداری مشکل اجتماعی است (Social Problem) یعنی مدیران، کارکنان و ارباب رجوع به خوبی وضعیت بیمارگونه (پاتولوژیک) را حس می کنند. معهذا در اینجا به خطوط اساسی وضعیت ناسالم نظام اداری ایران اشاره می شود.
3. طرح مساله
1- عدم تحقق اهداف سازمانی (نظام اداری ایران اغلب قادر نبوده است اهداف سازمانی را محقق سازد.)
2- پایین بودن کارایی، بهروری، کارآمدی و اثربخشی] علاوه بر عدم تحقق اهداف سازمانی (اثربخشی) منابع تولید بیش از حدی برای تولید یک واحد بکار رفته است.[
3- کم بودن رضایت ارباب رجوع (اغلب ارباب رجوع بعد از مراجعه به ادارات احساس رضایت نمی کنند.)
4- از خود بیگانگی کارکنان در کار (کارکنان ادارات ایران اغلب در فرآیند کار احساس بی قدرت، بی هنجاری، مفهوم نداشتن کار، جدایی از کار و بیزاری از کار می نمایند)
5- فساد مالی در ادارات (به شکل رشوه، اختلاس، سرقت، پارتی بازی، استفاده از منابع عمومی در جهت اهداف شخصی و غیره)
خطوط اساسی وضعیت ناسالم نظام اداری