1- عنوان مقاله: اصلاح الگوی مصرف در اموال عمومی (بیت المال) از منظر معارف اسلامی
2- موضوع مقاله: ارائه معیارها، بایدها و نبایدهایی که برای اصلاح شیوه استفاده از کالاها و خدمات نهایی و واسطه ای و تخصیص اموال و امکانات عمومی، در قرآن و سخنان پیشوایان اسلام وارد گردیده است.
3ـ ضرورت بحث: 1ـ اهمیت فوق العاده مدیریت استفاده از اموال در آموزه های اسلامی. 2ـ تاکید مقام معظم رهبری بر ضرورت اصلاح الگوی مصرف به ویژه در بخش آب، کشاورزی و انرژی 3ـ هزینه ها و خسارت های سنگین وضعیت موجود الگوی مصرف. 4ـ اهمیت دو چندان بحث برای اموال عمومی و بخش کشاورزی .
وضعیت مدیریت استفاده از منابع آب در ایران و کشورهای توسعه یافته
اتلاف محصولات کشاورزی د رکشور سهم صادرات کالاهای غیر نفتی در سال 1381، حدود 5/4 میلیارد دلار بود در حالی که رقم ضایعات بخش صنایع غذایی، با 200 میلیون دلار ارز آوری، به 5 میلیارد دلار می رسید در همان سال از 67 میلیون تن تولید محصولات کشاورزی، حدود 20 میلیون تن به ضایعات تبدیل گردید و ضایعات محصولات ایران نسبت به استانداردهای بین المللی حدود 30 درصد بود.
4ـ جایگاه و شیوه بحث در علم اقتصاد 1ـ مصرف بهینه امکانات و درآمدهای عمومی در اقتصاد متعارف از جمله مباحث اقتصاد بخش عمومی و سیاست بهینه مخارج عمومی است. مشکل اصلی اقتصاددان ها در این بحث انتخاب چارچوبی برای تجزیه و تحلیل رفتار دولتمردان و استخراج نقطه بهینه اجتماعی است. 2- معرفی تابع هدف، امکانات درآمدی ، قیود و محدودیت ها و متدلوژی ، چهار عنصر کلیدی بهینه یابی در رفتارهای اقتصادی است. بهینه یابی رفتار مصرف کننده و تولید کننده در رفتارهای فردی با استفاده از این چهار عنصر به راحتی صورت می پذیرد.
3ـ در بخش عمومی معرفی این چهار عنصر با ابهامات زیادی مواجه است. رایج ترین مکتب در حال حاضر، مکتب اقتصادی سیاست است که«بوکانان» در نطق جایزه نوبل خود آن را مطرح نموده است. وی هدف دولتمردان را پیگیری منافع شخصی و متدلوژی بخش عمومی را فردگرایی روش شناختی می داند و می گوید؛ برای جلوگیری از سوء استفاده های احتمالی، باید ابتدا قواعد اساسی اجماعی ناظر بر منافع عمومی را قبلاً به تصویب رساند و به کارگزاران دولت فقط در محدوده این قواعد اجازه عمل داد.
5ـ تعریف بیت المال 1ـ معنای خاص: هر مالی که ملک عموم مسلمانان بوده و به صورت امانت در اختیار امام مسلمانان قرار می گیرد تا در مصالح عمومی آنان صرف شود. درآمدهای جزیه و خراج درصدر اسلام نمونه های آن هستند . تقسیم مازاد منابع بیت المال در میان مردم عمدتاً از این منابع بوده است. 2ـ معنای عام: مطلق اموالی که در اختیار دولت قرار می گیرد اعم از درآمدهای ناشی از خمس، زکات و مالیات ها و یا منابع طبیعی (مانند معادن، دریاها، جنگل ها، زمین های موات) ، اوقاف عام و .. برخی از این اموال موارد مصرف معینی دارند که دولت موظف است آن را رعایت نماید.
6ـ امانت الهی و مردمی بودن بیت المال در نظام اسلامی کارگزاران دولت در دو سطح امانت داری مسوولند. چرا که از طرفی عهده دار اموال مردم هستند و در مصرف آن باید منافع و مصالح آنان را رعایت کنند و از طرف دیگر، حامل امانت الهی اند و در مقابل خداوند مسئول خواهند بود. امام علی علیه السلام در مقابل کسی که انتظار بخشش از اموال بیت المال به او را داشت. فرمود: «به خدا قسم! این اموال نه دست رنج خودم و نه میراث پدری من است؛ اما امانتی نزد من است؛ پس آن را به اهلش [مستحق واقعی آن] تحویل می دهم» امام صادق علیه السلام فرمود: اموال از آن خداست و آنها را نزد آفریدگانش امانت نهاده است.
7ـ اهداف اقتصادی بیت المال 7ـ1ـ عدالت اجتماعی ـ اقتصادی عدالت اقتصادی مهمترین هدف نظام اقتصادی اسلام است و بدون تردید اجرای عدالت مهمترین هدف دولت نیز به شمار می رود ـ امام علی (ع): …. سوگند به خدایی که دانه را شکافت … اگر خداوند از عالمان عهد و پیمان نگرفته بود که برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان، سکوت نکنند، مهارشتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش می ساختم. ـ آن حضرت (ع) درباره علت قبول خلافت از جانب خود می فرمایند: … لکن از این اندوهناکم که بیخردان و تبهکاران این امت، حکومت را به دست آورند، آنگاه مال خدا را دست به دست (میان خود) بگردانند و بندگان او را به بردگی کشند… ـ در عهد نامه ایشان به مالک اشترآمده است: باید میانه روی در حق را، و گسترش عدالت را و عمل به آنچه را که بیشتر ما یه دلخوشی توده مردم است بیش از هر چیز دوست بداری.
7ـ2ـ زمینه سازی برای رشد وتوسعه اقتصادی ـ امام علی(ع) در عهد نامه خود به مالک اشتر: این دستوری است که بنده خدا علی(ع) به مالک بن حارث اشتر در فرمانش به او صادر کرده است واین فرمان را زمانی نوشت که وی را زمامدار و والی کشور مصر قرارداد تا مالیات های آن را گرد آورد… و به آبادانی شهرها ، قصبات و روستاها ی آن بپردازد. ـ در بخش دیگری از این نامه می فرمایند: باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش تو در گردآوری خراج باشد. زیرا خراج جز با آبادانی به دست نمی آید و آن کس که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانی بطلبد، شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود می کند و حکومتش جز مدت کمی دوام نخواهد داشت. ـ شهید مطهری ره می فرمایند اسلام دین رشد است. دینی است که نشان داد عملاً می تواند جامعه خود را به جلو ببرد. ببینید در چهار قرن اول هجری اسلام چه کرده است! ویل دورانت در تاریخ تمدن می گوید تمدنی شگفت انگیزتر از تمدن اسلامی وجود ندارد. اگر اسلام طرفدار ثبات وجمود و یکنواختی می بود، باید جامعه را در همان حد اول جامعه عرب نگاه دارد.
8ـ محدودیت ها و نباید ها 8ـ1ـ حرمت اتلاف: اتلاف مال به معنی تلف کردن و از بین بردن مال است. هدر دادن منابع انرژی و عدم استفاده کامل از منابع آب به دلیل عدم کارآیی در روش های آبیاری و یا پوسیدگی شبکه های آب رسانی و دور ریختن و ضایعات محصولات کشاورزی از موارد عمده اتلاف مال در کشور ماست. امام کاظم(ع) فرمود: هدر دادن مال مبغوض خداوند است حتی دور انداختن هسته، چون که به درد چیزی می خورد و دور ریختن زیادی آبی که خورده ای.
8ـ2ـ حرمت تبذیر: تبذیر د رلغت از ریشه ی بذر و به معنای بذر پاشی است و در اصطلاح ولخرجی و صرف مال در راه های نامشروع را گویند، چرا که این عمل نوعی دور ریختن و پاشیدن مال است. قرآن کریم تبذیر را عملی شیطانی دانسته می فرماید :وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا اِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ اِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ (اسرا: 26-27)
8ـ3ـ حرمت اسراف: اسراف در لغت به معنای تجاوز از حد است ودر اصطلاح عنوان عامی است برای تمامی استفاده های ناروا از جمله اتلاف و تبذیر. اسراف در آیات و روایات، در مورد زیاده روی در غیر مصرف مال هم به کار رفته است. قرآن کریم در حدود 23 بار؛، اسراف را نکوهش کرده است: وَلاَ تُسْرِفُواْ اِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (انعام : 141). وَلَا تُطِیعُوا اَمْرَ الْمُسْرِفِینَ شعراء(151) . وَاَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ اَصْحَابُ النَّارِ (غافر 43) امام علی (ع) طی بخشنامه ای به کارگزاران خود فرمود: ادقّوا اقلاکم و قاربوا بین سطورکم، و احذفواعنّی فضولکم و اقصدوا قصد المعانی و ایّاکم و الاکثار، فانّ اموال المسلمین لاتحتمل الاضرار». قلم هاتان را تیز کنید، سطرها را به هم نزدیک سازید، (در نگارش) برای من، زیادی ها را حذف کنید و به معنا بنگرید، و بپرهیزید از زیاده نویسی، چرا که بیت المال مسلمانان زیان بر نمی تابد.
8ـ4ـ پرهیز از راکد گذاشتن منابع بیت المال ـ امام علی (ع) تقسیم درآمدهای بیت المال را بدون دلیل حتی یک شب هم به تاخیرنمی انداخت. وقتی تمام موجودی بیت المال را تقسیم می کرد، دو رکعت نماز مستحبی در آن به جا می آورد و می فرمود: در روز قیامت برای من شهادت بده که من مال مسلمانان را در تو ذخیره نکردم. ـ هلال بن مسلم جحدری از جد خود نقل می کند: شاهد بودم که هنگام غروب مالی را برای امیر مومنان آوردند فرمود: این مال را قسمت کنید. گفتند: ای امیر مومنان، الان وقت غروب است. این کار را تا فردا تاخیر بیاندازید. امام به آنان فرمود: آیا تضمین می کنید که من تا فردا زنده بمانم؟ گفتند: چه کاری از دست ما ساخته است؟ فرمود تاخیر نکنید مگر آن که آن مال را تقسیم کنید، پس شمعی آوردند و آن مال را در دل شب تقسیم کردند.
8ـ5ـ پرهیز از استفاده های شخصی و فامیلی ـ امیرالمومنین علیه السلام شبی وارد بیت المال شد و چگونگی تقسیم اموال را می نوشت، طلحه و زبیر خدمت ایشان رسیدند، به محض ورود آنها، امام چراغی که در برابرش بود را خاموش کرد و دستور داد، تا چراغی دیگر از خانه اش آوردند. آنان که از این اقدام امام شگفت زده شده بودند سبب آن را پرسیدند. امام علیه السلام فرمود: روغن آن از بیت المال بود و سزاوار نیست با شما در روشنایی اش هم نشینی کنم. ـ امام علی (ع) کلید دار بیت المال خود را که گردنبدی را به عنوان عاریه مضمونه به یکی از دختران ایشان داده بود به سختی نکوهش کرد و فرمود: اگر آن گردن بند را به غیر از عاریه مضمونه که باید به بیت المال عودت شود گرفته بود آنگاه، او اولین هاشمیه ای بود که انگشتانش را به خاطر سرقت قطع می کردم.
8ـ6ـ پرهیز از بخشش اموال عمومی: از دیدگاه اسلام جود و بخشش نیکواست اما از اموال خود نه از اموال دیگران . لذا در اسلام بخشش دولتمردان از اموال عمومی با اغراض شخصی ممنوع شده است. امام علی(ع) فرمود: جود الولاه بفیء المسلمین جوروختر. بخشش حکمرانان از اموال مسلمین، بیدادگری و خیانت است. ـ هدیه گرفتن به عنوان کارگزار دولت نیز در اسلام ممنوع شده است. امام علی(ع) از پذیرش هر نوع هدیه از مردم پرهیز می کرد و اگر چیزی به او هدیه می شد، بی درنگ آن را به بیت المال می سپرد. در حدیثی ازآن حضرت آمده است: اگر زمامدار، هدیه بپذیرد، خیانتکار باشد و اگر رشوه قبول کند مشرک است.
8ـ7ـ عدم پیروی از منافع گروه های خاص: یکی از آسیب های بسیار جدی مدیریت اموال عمومی، اعمال نفوذ گروه های فشار و گروه های خاص ، به خصوص سوء استفاده هواداران حاکمیت از اموال عمومی است. امام علی(ع) در یکی از فرازهای عهدنامه مالک اشتر ، ضمن گوشزد کردن خطر این گروه ها، دستور می دهد که منافع عموم مردم را بر منافع گروه های خاص مقدم بدارد. ـ در فراز دیگری از این نامه میفرمایند: همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خود خواه و چپاولگراند و در معاملات انصاف ندارند، ریشه ستمکاریشان رابا بریدن اسباب آن بخشکان ، و به هیچ کدام از اطرافیان و خویشاوندانت زمینی وامگذار. و به گونه ای با آنان رفتار کن که قراردادی به سودشان منعقود نگردد که به مردم زیان رساند، مانند آبیاری مزارع، یا زراعت مشترک که هزینه های آن را بر دیگران تحمیل کنند، در آن صورت سودش برای آنان، و عیب و ننگش در دنیا و آخرت برای تو خواهد بود.
8ـ8ـ پرهیز از استفاده های سیاسی و انتخاباتی. یکی از آفت های رایج تحصیص منابع عمومی به خصوص در نظام های مبتنی بر انتخابات ، انحراف تخصیص منابع از مصالح عمومی و جهت گیری به سمت مخارجی است که در پیروزی انتخاباتی، گروه حاکم موثراند. با عنایت به امانت بودن بیت المال و لزوم صرف آن در مصالح عموم مردم چنین عملی خیانت به بیت المال محسوب می شود. ـ اما م علی(ع) در پاسخ کسانی که سیاست مساوات در تقسیم بیت المال را با پیروزی سیاسی ایشان ناسازگار می دیدند و به اعمال تبعیض برای جلب حمایت سیاسی برخی از خواص توصیه می کردند فرمود: آیا به من می گویید که برای پیروزی خود از ستم در حق کسانی که بر آنان حکومت می کنم، استمداد جویم؟به خدا سوگند! تا عمر من باقی و شب و روز برقرار است و ستارگان آسمان در پی هم طلوع و غروب می کنند هرگز به چنین کاری دست نخواهم زد. پرهیز امام (ع) از وعده انتخاباتی نادرست در شورای شش نفره انتخاب خلیفه، پس از خلیفه دوم در حالیکه این وعده به پیروزی قطعی ایشان در انتخابات منجر می گردید نمونه روشنی از موضع اصولی اسلام در این زمینه است.
9ـ مطلوبیت ها و بایدها 9ـ1ـ تدبیر و برنامه ریزی: اولین گام در مدیریت و استفاده بهینه از منابع عمومی داشتن برنامه های بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت برای تخصیص کارآمد این منابع در مسیر اهداف بلند مدت نظام اقتصادی است. تدبیر و تقدیر معیشت در متون اسلامی فراوان مورد تاکید قرارگرفته تا آنجا که آن را بخشی از ایمان معرفی نموده اند. ـ شخصی به امام صادق(ع) گفت: شنیده ام که میانه روی و تدبیر درمعیشت نیمی از کسب است، امام(ع) فرمود« نه، بلکه کل کسب است و بخشی از دین تدبیر در معیشت است. قرآن کریم از سپردن اموال به دست افراد سفیه که اموال را بدون حساب و کتاب و جاهلانه صرف می کنند منع نموده است. وَلاَ تُوْتُواْ السُّفَهَاء اَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً (نساء ، 5) – برنامه ریزی چهارده ساله حضرت یوسف برای نجات مردم مصر از قحطی نمونه قرآنی برنامه ریزی در تولید و مصرف محصولات کشاورزی است.
9ـ2ـ حداکثر کارآیی و بهره برداری استفاده از کالاهای مصرفی نهایی و مصرف نهاده های تولید به گونه ای که بیشترین مقدار بازدهی را در پی داشته باشد مطلوب اسلام است و احکامی مانند حرمت اتلاف، اسراف، تبذیر، کنز و .. کارکردهای مهمی در این زمینه دارند با عنایت به اینکه در بخش عمومی به دلیل هزینه های اجتناب ناپذیر اداری و ضعف انگیزه ها نسبت به بخش خصوصی به ناچار مقداری از عدم کارآیی وجود خواهد داشت تامین کارآیی در مصرف اموال عمومی اهمیت بیشتری پیدا می کند.
ـ بررسی شیوه مدیریت منابع عمومی در زمان پیامبر اکرم (ص) و امام علی(ع) شواهد زیادی از توجه به تامین کارآیی را نشان می دهد. واگذاری مدیریت تولید محصولات کشاورزی در اراضی فتح شده خیبر به کسانی که قبلاً روی آن کار می کردند و توسعه این سیاست درباره زمین های عراق و ایران در زمان امام علی(ع)، بکارگیری سیاست احیاء و اقطاع در بهره برداری از زمین های موات و معادن و خلاصه ، خودداری دولت از تصدی فعالیت های اقتصادی و واگذاری این کار به بخش خصوصی، نمونه هایی از این امر است. ـ سیره شخصی اما م علی(ع) در بکارگیری نهاده های کشاورزی دلیل دیگر این مدعاست. مردی آن حضرت را دید در حالی که باری از هسته خرما بر مرکب خود حمل می کرد، پرسید یا اباالحسن این بار چیست؟ امام فرمود ان شاء الله صد هزار درخت خرما، آن مرد می گوید: امام هسته ها را کاشت، همه روییدند و تبدیل به درخت شدند موفقیت امام علی (ع) در حفر صد حلقه چاه درینبع و دهها چاه دیگر درمناطق دیگر و برداشت سالانه بیش از هزار وسق (هـروسق 180 کیلوگرم) محصول، نمونه ای مثال زدنی از موفقیت در کشاورزی را به ما نشان می دهد.
9ـ3ـ فعلیت بخشیدن به اموال بالقوه احیاء موات و بازسازی و ساماندهی اموال بالقوه در اسلام مورد تشویق فراوان قرار گرفته است. تا آنجائیکه پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: اصلاح المال من الایمان ـ رسول گرامی اسلام پس از آنکه به مدینه وارد شدند به اصحاب خود فرمودند: ای جماعت قریش! شما به دامداری علاقه دارید، از آن بکاهید، شما در سرزمین کم بارانی هستید، زراعت(پیشه) کنید بدرستیکه زراعت مایه خیر و برکت است. و در آن از جماجم (بذر و یا مترسک) زیاد استفاده کنید. ـ امام علی (ع) فرمود: من وجد ماءا وتراباً ثم افتقر، فابعده الله. هر کس زمین و آب داشته باشد و با این حال بازهم فقیر شود خداوند او را (از رحمت خود) دور گرداند.
9ـ4ـ حفاظت از منابع طبیعی حفظ و نگهداری از اموال عمومی به خصوص منابع آب و خاک از وظایف عقلی و شرعی دولت اسلامی است. یکی از اصول اساسی مدیریت انفال در صدراسلام حفاظت از منابع طبیعی بوده است. تاکیدات فراوان پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت علیهم السلام بر حمایت از حیات وحش و حفاظت از گیاهان اهمیت این امر را ثبات می کند. ـ رسول خدا(ص) در این خصوص بخشنامه ای را از طرف خداوند دریافت کرد و برای ابلاغ آن بزرگترین صحابی خود امام علی(ع) را مامور نمود و فرمود:« اخرج فاذن فی الناس من الله ـ لامن رسوله ـ لعن الله قاطع السّدر ـ خارج شو و در میان مردم از جانب خداوند ـ نه از طرف پیامبر ـ اعلام کن خداوند لعنت می کند کسی را که درخت سدر (درختی که درصحرای عربستان می روید) را قطع کند. با عنایت به اهمیت پوشش گیاهی در جلوگیری از فرسایش خاک، اهمیت این فرمان برای ما روشن می شود. امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند دعای کسی را که به او مالی داده است و او آن مال را تباه ساخته اجابت نمی کند و به او می گوید آیا من تو را به میانه روی امر نکردم؟! آیا تو را به اصلاح مال دستور ندادم.
9ـ5ـ تامین نیازهای اساسی محرومان رسیدگی به اقشار آسیب پذیر و تامین نیازهای اساسی آنان، اولویت نخست را در مصرف بیت المال به خود اختصاص می دهد. امام علی(ع) در نامه های خود به استانداران بر تقدم حق محرومان بر تقسیم عمومی بیت المال تاکید نموده اند. ـ حضرت در نامه خود به قثم بن عباس که از جانب او والی مکه بود نوشت: به دقت در مصرف اموالی که نزد تو گرد آمده و به خدا مربوط است، بنگر و آن را برای عیالمندان و گرسنگان از کسانی که در محل هستند صرف کن، آنچنان که به طور درست به دست فقیران و نیازمندان برسد ومازاد آن را نزد ما بفرست تا بین کسانی که این جا هستند تقسیم کنیم ـ در نامه امام به مالک اشتر نیز چنین فرمانی صادر شده است.
9ـ6ـ رعایت قانون و عدالت در اعطای امتیازات. شریعت اسلامی برای توزیع مزیت ها و امکانات عمومی مانند کمک های تامین اجتماعی، واگذاری زمین، صدور پروانه بهره برداری، توزیع یارانه ها و .. دارای قوانین و مقرراتی است که متصدیان بیت المال ملزم به رعایت آن هستند. اساس این قوانین عدالت اجتماعی به معنای رعایت مساوات در زمینه استحقاق های مساوی است ولذا هرگونه توزیع امکانات بر مبنای روابط خانوادگی و حزبی از نظر اسلام محکوم است. ـ تقسیم مساوی مازاد درآمدهای بیت المال در صدر اسلام توسط پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) از مصادیق روشن رعایت قانون و عدالت در مصرف اموال عمومی است. امیرالمومنین (ع) به طلحه و زبیر همان سه دیناری را داد که به یک غلام تازه آزاد شده داده بود و میان خواهرش امّ هانی و کنیز او تبعیضی قائل نشد. رفتار آن حضرت با برادرش عقیل درس عبرتی است برای تمامی پیروان او که دستی در بیت المال دارند.
10ـ راهکارهای اصلاح الگوی مصرف در اموال عمومی 10ـ1ـ تدوین برنامه های بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت و التزام به اجرای آنها. 10ـ2ـ فرهنگ سازی به منظور نهادینه کردن احکام و ارزش های اسلامی مانند حرمت اسراف. 10ـ3ـ آموزش علوم و فنون بهره برداری بهینه از اموال عمومی. 10ـ4ـ اعمال سیاست های تشویقی برای ترغیب مدیران و مردم (کشاورزان) به رعایت الگوی مصرف مطلوب. 10ـ5ـ وضع قوانین مورد نیاز برای جلوگیری از سوء مصرف اموال عمومی 10ـ6ـ ارتقاء سطح نظارت و کنترل. والسلام