بهداشت جسمی و روحی در زندگی پیامبر اسلام (ص)
فهرست
عنوان صقحه
مقدمه 3
بهداشت جسمی و خوراک درزندگی پیامبر اعظم (ص) 4
بهداشت فردی درزندگی پیامبر (ص) 6
بهداشت چشم یکی دیگر از بهداشت جسمی 7
مسواک کردن 8
خلال کردن 8
استفاده از ظرف پاکیزه و سالم 9
بخش دوم 9
بهداشت تغذیه 9
غذاخوردن هنگام گرسنگی 10
استفاده از انواع غذاهای مورد نیاز 10
حجامت از توصیه های بهداشتی از دیدگاه پیامبر اعظم (ص) 11
بهداشت اجتماعی یکی دیگر از بهداشت روحی و روانی 12
بهداشت روانی 13
نتیجه 15
پیشنهاد 16
"مقدمه"
بهداشت جسمی و خوراک در زندگی پیامبر اعظم (ص):
آنچه پیش رو دارید مقاله ایی است تحت عنوان بهداشت جسمی و روحی در زندگی پیامبر اعظم (ص) یک بخش از این مقاله مربوط به بهداشت جسمی است و بخش دوم آن مربوط به بهداشت روحی و تاثیر آرایش ظاهر بر بهداشت روحی است. البته در فراخوان مقاله عنوانی با (توجه به آرایش ظاهر در سیره پیامبر اعظم (ص) بود که ارتباطی تنگاتنگ با بخش دوم مقاله حاظر دارد که نباید از نظر پنهان بماند.
در شرایطی که وضعیت عمومی مردم، فقر و محرومیت بود پیامبر اعظم (ص) در غذای خود و سایر نیازمندیهای زندگی ، خود را با محرومان تطبیق می دادند وسعی بر آن داشتند که محرومان جامعه را نیز بی نیاز گردانند در نتیجه هیچوقت اصراف نمی کردند این پیش درآمد را گفتیم تا نتیجه بگیریم که عدم اصراف آنها دلیل بر عدم بهداشت تغذیه آنها نبود بلکه از حداقل غذا ولی مفید هم برای خود و هم برای نیازمندان تهیه کرده و تناول می فرمودند.
پیامبر اعظم (ص) به حکم "کلوا من طیبات ما رزقناکم"1 همواره ، غذای پاکیزه و حلال و در عین حال کم و ساده تناول می کردند. کیفیت معنوی غذا را مد نظر داشتند. در کیفیت و کمیت ظاهری آن نیز حد معمول را رعایت می نمودند. خوراکشان همان خوردنیهای معمول هر زمان یا کم بهاتر از آن بود که در آن نه اسراف می ورزیدند و نه به حقوق دیگران تجاوز می کردند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
شبی هنگام افطار پیامبر اعظم (ص) در مسجد "قبا" بود، فرمود:
آیا نوشیدنی یافت می شود؟
یکی از اصحاب برای آن حضرت عسل آمیخته به شیر آورد. حضرت آن را به دهان گذاشت (و چشید) و کنارش زد و فرمود: دو آشامیدنی است که به یکی می شود بسنده کرد2 البته همانطور که در مقدمه گفتیم بر می آید که هر دوی آن نوشیدنیها مقوی بوده اند پس در صورت عدم خوردن یکی از آنها سوء تغذیه ای صورت نمی گرفت و همچنین اصراف هم نمی شد که پیامبر اعظم (ص) هر دو جنبه را در نظر می گرفتند و اینگونه نبوده که یکباره هر دو را بخورند ولی چند روز پشت سر هم هیچ غذائی تناول نکنند هر چند اگر نیازمندی را می دیدند تا چند وعده غذایی ، غذایشان را در اختیار آنها قرار می دادند.
بهداشت فردی در زندگی پیامبر اعظم (ص):
قبل از اینکه به این قسمت مقاله بپردازیم ابتدا مقدمه ای را برای تعاریف بهداشت و ضرورت آن می پردازیم.3 سپس به این قسمت از مقاله می پردازیم. حفظ سلامتی بدن در برابر بیماریها و رعایت مقررات و نظم مربوط به پیشگیری و عدم ورود عوامل بیماریزا به بدن و رعایت تغذیه و پیشگیری مزمن را بهداشت گویند.
با توجه به تعاریف بهداشت با تعریف علمی امروز، بحث را با توجه به روایات و مراجع ادامه می دهیم در آخر قضاوت با خواننده مقاله است که چه مقدار پیامبر اعظم (ص) مفهوم بهداشت را با توجه به تعریف امروزی پس از گذشت بیش از 1400 سال در بین مردم جا انداخته بود و خود نیز به آن عمل می کرد.
پیامبر اعظم (ص) و معصومین به تمیزی و سلامتی جسم توجه زیادی داشتند و مصرف مال را در این راه اصراف نمی دانستند. چنانچه بهداشت را کلید فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی و پیشرفت بشر می دانستند. و فواید حاصل از رعایت آن را نصیب همه افراد جامعه اعم از مرد و زن و کوچک و بزرگ می دانستند و ضربه های ناشی از عدم رعایت بهداشت را نیز ضربه ای بر تمامی پیکر جامعه تلقی می کردند، چرا که بیماری یک نفر گاهی به دیگران سرایت می کند و تعادل و آرامش و سلامت آن جامعه را مختل می کند. همچنین موجب ضررهای اقتصادی زیاد می گردد، علاوه بر آن ، راکد ماندن یک نیروی فعال اقتصادی در خانه و جامعه اثرات جبران ناپذیری را به دنبال دارد.
همانگونه که گناه نکردن از توبه کردن آسانتر است، پیشگیری نیز به مراتب از درمان آسانتر است پس اگر به روایات و احادیث دقت کنیم می بینیم پیامبر اعظم (ص) تمامی نکات گفته شده را رعایت می کرده اند.
بهداشت فردی، استحمام و آداب آن:
شستشوی بدن از نظر رسول خدا از اهمیت زیادی برخودار است و توجه به پاره ای مسائل که همراه نظافت و شستشوی بدن است مانند وضو، غسل و موارد آن که از سنتهای موکد اسلام است.
بهداشت مو یکی دیگر ار بحث بهداشتی جسمی:
بهداشت مو شامل شستن آن و تمیز نگه داشتن و کوتاه کردن و از بین بردن موهای زائد بدن می باشد. پیامبر اعظم (ص) موهای سرش را با سدر می شست و می فرمود: کسی که سر خود را با سدر بشوید خداوند وسوسه شیطان را از او دور می کند و چنین کسی مرتکب معصیت نمی شود. و هر کسی معصیت نکند وارد بهشت می شود.
بهداشت دست و صورت در مباحث بهداشت جسمی:
رعایت موارد ذیل برای پاکیزه نگه داشتن دست و صورت از دیدگاه پیامبر مناسب بوده و خود پیامبر نیز اینگونه عمل می کردند.4
گرفتن ناخنها یکی از سنتهای پیامبر اعظم (ص) بوده که توجه نکردن به آن عواقب دنیوی و اخروی در بر دارد.
امام صادق(ع) می فرماید:
وحی از رسول خدا قطع شد، مردم پرسیدند یا رسول الله چرا وحی از شما قطع شد؟ آن حضرت فرمود: چطور قطع نشود در حالی که شما ناخنهای خود را نمی گیرید و بوی بد را از آن دور نمی کنید.
رسول خدا فرمود: هر کس می خواهد از فقر درامان باشد واز درد چشم و پیسی و جنون ننالد، ناخنهایش را روز پنج شنبه هنگام عصر بگیرد و از انگشت کوچک دست چپ شروع نماید.5
بهداشت چشم یکی دیگر از بهداشت جسمی:
چشم نه تنها وسیله بینایی است بلکه وسیله رشد روح و روان نیز می باشد از این رو به مراقبت ویژه نیاز دارد. شستشوی دست وصورت ، استفاده از حوله تمیز و اختصاصی به این امر کمک می کند. بطوریکه پیامبر (ص) به بهداشت چشم خود اهمیت فراوان می دادند و برای سلامتی آن نکاتی را رعایت می کردند. رسول خدا در چشم راست سه مرتبه و در چشم چپ ، دو مرتبه سرمه می کشید.6 و افرادی که به بیماری چشم مبتلا بودند و خدمت آن حضرت می آمدند آنها را به مداوا سفارش می کرد و دستورات بهداشتی و طبی به آنها می داد.
بهداشت دهان و دندان
1- مسواک کردن: رسول خدا هر شب سه بار مسواک می کرد: قبل از خواب، بعد از بیدار شدن از خواب ، و پیش از نماز صبح. آن حضرت با چوب اراک (درختی مخصوص) مسواک می کرد و جبرائیل او به این کار سفارش کرده بود.7
پیامبر (ص) در شیوه مسواک کردن نیز طریق خاصی داشت که بطور عرضی یعنی از بالا به پائین مسواک می زدند و دیگران را به این روش توصیه می کردند.8 ناگفته نماند که الانه دکترها به این روش مسواک زدن توصیه می کنند.
2- خلال کردن یکی از بهداشت دهان و دندان از بخش بهداشت جسمی: امام صادق (ع) می فرماید: ان رسول الله (ص) کان یتخلل و هو یصلب الفم9
رسول خدا (ص) خلال می کردند و این کار دهان را پاکیزه می کند.
همانطور که مشاهده کردیم امروزه مراکز بهداشتی و داروخانه ها مبادرت به فروش انواع خلال و نخ دندان کرده اند در صورتی که پیامبر(ص) در زمان خودش این کار را انجام داده و برای جلوگیری از امراض و تشویق مردم به اینکار بعد معنوی آن را نیز یادآور می شدند و در دستورات بهداشتی اسلام به این مهم توجه فراوان شده و پیشوایان معصوم و خود پیامبر اعظم (ص) دندانهای خود را خلال می کردند و دیگران را نیز به آن توصیه می نمودند.
پیامبر خدا (ص) خلالی را به جعفر طیار هدیه کرد و فرمود:
ای جعفر خلال کن که این کار دهان (لثه و دندان) را اصلاح و روزی را زیاد می کند.
3- استفاده از ظروف پاکیزه و سالم در بهداشت جسمی
رسول خدا (ص) به پاکیزکی ظروفی که از آن استفاده می کردند، اهمیت می داد و در هر ظرفی غذا نمی خورد.
آن حضرت در ظروفهای بلوری که از شام می آوردند نیز از ظروف سفالی یا پوست یا کوزه آب می نوشید و اگر هیچ ظرف تمیز و پاکیزه ای به دست نمی آورد از کف دست استفاده می کرد و می فرمود:
"لیس اناء اطیب من الید"
یعنی:
هیچ ظرفی پاکیزه تر از دست نیست.10
این همه دقت درانتخاب هدف مناسب، بیانگر اهمیت بهداشت و پاکیزگی درزندگی رسول خدا و پیشوایان بزگوارماست که می بایست از آن درس بیاموزیم و مانند آنها بهداشت را رعایت کنیم.
بخش دوم :
این بخش از مقاله به بهداشت روحی توجه دارد که در ذیل فقط به خلاصه ای از چند ورد آن می پردازیم .
الف)بهداشت تغذیه :
1-غذاخوردن هنگام گرسنگی :
رسول خدا (ص) می فرماید:
"نحن قوم لا تاکل حتی نجوع و اذا اکلنا لانشتبع"11
ماکسانی هستیم که تا گرسنه نشویم غذا نمی خوریم وهنگام غذا درحد سیری نمی خوریم.
نقل شده که آن حضرت هیچگاه تاحد سیرشدن غذا نخورد12. پرخوردن وسیرشدن را سبب بیماری جسمی و روحی می دانست ومی فرمود :
معده خانه امراض است پرهیز سرآمد داروهاست13
بیماریها و ناراحتیهای جسمی و روحی غالباً براثر سوء تغذیه یا پرخوری است واجتناب از پرخوری و رعایت بهداشت درامر تغذیه برای سالم زیستن امری ضروری است.
2-استفاده از انواع غذاهای مورد نیاز:
از نعمتهای الهی، غذاهای پاکیزه و مطبوع است، که اگر بطور صحیح و مطلوب تهیه شود دربهداشت تن و روان تاثیر فراوان دارد معصومین (ع) اگر چه دلبسته به دنیا و مواهب آن نبود ولی از غذاهای مختلف بهره مند می شدند: پیامبر از انواع غذاهای حلال میل می کردند.14
امام صادق (ع) می فرمایند:
مردی از اصحاب برای رسول خدا فالوه تهیه کرد و خدمت آن حضرت آورد آن را خورد و پرسید: از چه درست کرده ای؟ آن مردگفت : از آرد گندم، روغن و عسل،حضرت فرمود : این غذای خوبی است.15
رسول خدا گوشت بریان شده را بانان می خوردند و می فرمودند :
اللحم سیر الطعام فی الدنیا والاخره :
گوشت بهترین غذاها در دنیا و آخرت است.
ونیز آن حضرت از گوشت مرغان و پرندگان شکار شده استفاده می کرد.16
3-حجامت از توصیه های بهداشتی روحی و روانی و سلامت جسمانی از دیدگاه پیامبر اعظم (ص) :
حجامت کردن یکی از رموز سلامتی روحی انسان است. چرا که با دادن خون، دستگاه خون سازی بدن فعال شده و خون تازه به سایر نقاط بدن می رساند و با رسیدن خون به تمامی بدن، اکسیژن به تمامی سلولهای بدن، بخصوص مغز تامین می شود و سلامتی روحی و نشاط می آورد.
پیامبر اکرم (ص) می فرماید:
حجامت کنید که خون گاهی به جنبش و جوشش می آید و فشار آن آدمی را می کشد17
و امام صادق علیه السلام می فرمایند:18
رسول خدا (ص) اشاره به سرخود کرد و فرمود: برشما باد به مفیشه (حجامت سر) که شما را از جنون و جزام و پیسی و خارش بدن و درد دندان نگه می دارد .
4-بهداشت اجتماعی یکی دیگر از بهداشت روحی و روانی :
حفظ بهداشت اجتماعی و رعایت آراستگی ظاهری نیز درنظر پیامبر اعظم (ص) از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده وایشان درتمام عمرشان به آن پایبند بودند که ازجمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد.
بوی خوش : نقل شده که هزینه عطر رسول اکرم (ص) بیش از خوراک او بوده19 آن حضرت خود را با مشک خوشبو ی کرد چندان که مشک برفرق سرش برق می زد.20 انحضرت آنقدر خوشبو بود که هرجا عبور می کرد تا سه روز بوی خوشش از آنجا به مشام می رسید
-مرتب کردن سرو صورت نیز از بهداشت روحی و روانی پیامبر محسوب می شود:
بهداشت موشامل کوتاه کردن سرو محاسن و شانه کردن آن و زدودن موهای زائد بدن وشستشو و خضاب کردن آن است.
رسول گرامی اسلام (ص) بامدری (نوعی شانه) موهایشان را شانه می کردند21 و هنگام شانه زدن می فرمود: شانه زدن "وبا" را ازبین می برد. آن حضرت به دیگران نیز سفارش می کردند که موهایشان را مرتب کنند چنانکه نقل شد، روزی مردی (موی بلند و پریشان داشت می فرمود) : موی سرت را کوتاه کن تا برزیبائی تو بیفزاید.22
همینطور رنگ کردن مو به حنا و برگ نیل در نزد پیامبر معمول و رایج بوده و در این باره می فرمایند:
حنا ببندید که چشم را روشنی می دهد، موی سر را می رویاند وبوی بدن را خوش می سازد و همسر را آرامش می بخشد.23
وامام صادق (ع) فرمودند:
پیامبر خدا (ص) به علی (ع) فرمود: یا علی! یک درهم برای خضاب خرج کردن بهتر از هزار درهم برای خدا و درغیر خضاب صرف کردن است.
نگاه در آینه و مرتب کردن وضعیت ظاهری بدن و لباس یکی دیگر از بخشهای
بهداشت روانی:
نگاه کردن در آینه و مرتب کردن وضعیت ظاهری بدن ولباس نیز از کارهای معمول و بهداشت فردی از نظر بهداشت روحی روانی پیامبر (ع) بشمار می رفت.
حضرت علی (ع) فرمود:
رسول خدا هروقت در آینه می نگریست می فرمود: سپاس خدایی را که خلقت خود را کامل و صورت مرا زیبا گردانید، و درمقابل عیوب دیگران مرا زینت بخشید.24
امام صادق (ع) فرمود:
پیامبر درآینه نگاه می کرد موهای سرش را منظم می نمود و شانه می زد و گاهی درآب نگاه می کرد و موهایش را مرتب می کرد و این کار برای بیرون رفتن از منزل انجام می داد. عایشه دید پیامبر در ظرف آبی که در منزل بود نگاه می کنند و موی خود را منظم می سازد تا از منزل خارج شود به آن حضرت گفت:
پدرومادرم فدایت، درآب نگاه می کنی و زلفت را منظم می سازی در حالی که بهترین خلق خدایی حضرت فرمود:
خداوند دوست دارد که بنده اش چون بسوی برادرانش می رود خود را برای آنها منظم کند و بیالاید و زیبا سازد.
همینطور آن حضرت روغن زدن را دوست می داشت و به ژولیدگی و نامنظم بودن اکراه داشت.
نتیجه :
پیامبر اعظم (ص) درامور تغذیه وخوردنیها و آشامیدنی ها رعایت نکات بهداشتی الزامی می دانستند چون عدم رعایت، آن خطرات جانبی را به دنبال داشتند.
پیامبر اعظم (ص) درزندگی خودهمواره اشکالات مذکور را رعایت می کردند و به دیگران نیز توصیه می کردند که مراعات کنند ازجمله نکاتی که بدان توجه داشتند عبارت بود از غذاخوردن هنگام گرسنگی،(پرهیز از پرخوری که دو جنبه روحی و جسمی را دربر می گرفت)
پرهیز از خوردن غذای داغ
پرهیز ازخوردن غذای داغ چون جسم را آسیب می رساند، از همه نوع غذای حلال خوردن که جنبه روحی و معنوی و جسمی دارد، همچنین در رعایت بهداشت ظاهری دراجتماع الگو و نمونه بودند ومومنان را بدان امر می کردند. ازجمله : استعمال بوی خوش، مرتب کردن و برانداز کردن خود در آئینه و رفع عیوب ظاهری که موارد اخیر جزء بهداشت روحی محسوب می شوند.
پیشنهاد :
امید است که با مطالعه زندگی نامه پیامبر، پیامبرگونه عمل کنیم نه فقط دراین زمینه بلکه در تمامی زمینه های زندگی آنگونه که پیامبر اعظم (ص) بودند و این کار با تمرین و ممارست در عمل به گفته های پیامبر و مطالعه درزمینه های گوناگون و عمل به آنها، عملی خواهد شد، پس بیائید سستی را کنار بگذاریم و با مطالعه زندگی پیامبر و عمل به آنها وتکرار و مداومت در آنها ابتدا آن را در زندگیمان بصورت عادت دربیاوریم و پس از مدتی خواهیم دید علاوه بر اینکه عمل به گفته های ایشان سخت نیست لذت هم دارد و مداومت درآن نتایج خوبی برای ما خواهد داشت. می توان از این نتایج به نتایج عمل خود پیامبر درعمل کردن به کارهای نیک اشاره کرد من جمله خوشبو بودن پیامبر.
چه کسی بدش می آید که ازخود عُطری را بجا بگذارد که عٍطر آن درمشامها جاری شود و یا چه کسی دوری می گزیند از کسی که دارای دندانهایی براق، موهایی شفاف، دهانی خوشبو رفتاری بسیار متعادل ولباسی تمیز داشته باشد در بعد معنوی هم که اصلاً در این مجال قابل توصیف نیست و قلم از گفتن آن عاجز است.
"ومن اله توفیق لصراط الرسول"
1 – از پاکیزه هایی که روزیتان کردیم بخورید (بقره آیه 172)
2 – بحارالانوار، ج 16
3 – مجله بهداشت ، وزارت بهداری ، ص 40
4 – ترجمه مکارم الاخلاق ، ج 1، ص 125
5 – همان مدرک
6 – سنن النبی ، ص 95
7 – بحارالانوار
8 – همان مدرک
9 – سنن نبی
10 . سنن النبی ص 179
11 . سنن النبی
12 . همان مدرک ص 182
13 . نهج القصاصه
14 . بحار الانوار
15 . همان مدرک ص 243
16 . همان مدرک
17 . ترجمه مکارم اخلاق ج 1 ص 139
18 . مکار الاخلاق، طبرسی ص 76
19 .مکارم الخلاق
20 . همان مدرک ص 34
21 . ترجمه مکاراخلاق ج 1 ص 65
22 . همان مدرک جلو 46 ص 291
23 . ترجمه مکارم الاخلاق ، ج 1 ص 436
24 . سنن النبی ص 316
—————
————————————————————
—————
————————————————————
5
3