مستند سازی طراحی شهر زیرزمینی "گوجی" در ویتنام از منظر پدافند غیر عامل
علیرضا فلاحی1
چکیده
اگرچه مباحث و ابعاد گوناگون پدافند غیر عامل در سال های اخیر گسترش یافته، اما بنظر می رسد تحلیل نمونه های کالبدی موجود به عنوان واسطه هایی در دفاع شهری، توجه اندکی مبذول شده است. شبکه تونل های شهر زیرزمینی گوجی، که هنگام جنگ ویتنام در دهه های 60 و 70 میلادی علیه تهاجم نظامیان فرانسوی و سپس آمریکایی، توسط مردم ویتنام در بازه زمانی 19 ساله احداث شد، یکی از موثرترین نمونه های عصر حاضردر اتخاذ تمهیدات معماری دفاعی و شهرسازی پدافند غیر عامل محسوب می شود. این در حالیست که ابعاد مهندسی و شهرسازی تونل ها همچنان ناشناخته باقی مانده است. مقاله حاضر حاصل مشاهدات میدانی و مصاحبه های نگارنده در مستند سازی شبکه تونل های زیرزمینی گوجی در جنوب شهر هوشی مین (سایگون سابق) در ویتنام است که برای اولین بار و در فروردین ماه 1392 انجام گردید. نکته قابل توجه در این نوشتار، گفتگو با سالمندانی بود که در زمان جنگ درگیر احداث تونل بوده و اطلاعات گرانبهایی را از روند کار و دفاع بیان داشتند. ساختار مقاله شامل: مقولات پدافند غیر عامل در ارتباط با طراحی مقاوم شهری و بررسی نمونه های فضاهای زیرزمینی، پیشینه جنگ ویتنام، روند احداث تونل ها، مهندسی معکوس در ساخت تجهیزات و روش های پدافندی نیروهای مقاومت است. روش تحقیق بکارگرفته شده کیفی و مبتنی بر اطلاعات حاصل از مشاهدات دقیق و گفتگو با اهالی منطقه گوجی ویتنام است. نوشتار نتیجه می گیرد که مقاومت مردم در برابر دشمن متجاوز نه تنها حاصل شهامت، ایمان و شناخت کامل طبیعت سرزمین مادری و محیط زیست مسکونی، بلکه شرایط ویژه آب و هوایی مناطق حاره ای، سنت های زندگی محلی و پیش بینی رفتارهای دشمن بوده است. به بیان دیگر، مقاومت پیروزمندانه ویتنامی ها، به دلیل پدافند هدفمند در راستای تخریب روحی روانی دشمن مسلح از طریق تمهیدات معمارانه و شهرسازی دفاعی در شهر زیرزمینی گوجی ویتنام است. مردم ویتنام علیرغم تلفات بالای انسانی نشان دادند که به واسطه تدابیرهوشمندانه و استقامت و پایداری، در نهایت آنان پیروز جنگ معرفی شدند.
واژگان کلیدی: طراحی شهری مقاوم، پدافند غیرعامل، تمهیدات معماری و شهرسازی دفاعی، تونل های شهرزیرزمینی گوجی ویتنام
پرسش های تحقیق
1. تمهیدات معماری و شهرسازی دفاعی مردم ویتنام در تونل های گوجی از منظر دفاع غیر عامل چیست؟
2. راهکارهای پدافندی اهالی منطقه گوجی در مقاومت برابر تهاجم دشمن کدامند؟
مقدمه
اگرچه مباحث و ابعاد گوناگون پدافند غیر عامل در سال های اخیر گسترش یافته است، اما بنظر می رسد به مقولات، ملاحظات و دانش دفاعی در طراحی معماری و شهرسازی، به عنوان واسطه هایی در دفاع شهری، توجه اندکی مبذول شده است. در میان تعاریف مختلف موجود، پدافند غیر عامل، یا دفاع غیر عامل به مجموعه اقداماتی اطلاق میگردد که به کارگیری جنگ افزار نیاز ندارد و با اجرای آن می توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیر نظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد )هاشمی فشارکی و محمود زاده1391 صص 131-130( . در این میان الزامات معماری دفاعی تبیین روش های علمی جهت تفکر و توسعه فرهنگ دفاع غیر عامل (ایجاد اندیشه) در سلسله مراتب تصمیم گیری محسوب شده (جدی، 1386، صص 10-6) و اقدامات پدافند غیر عامل مجموعه ای از مقولات طراحی و معماری مقاوم مشتمل بر موارد ذیل اند:
مکان یابی (استفاده مطلوب از طبیعت در جهت دفاع)، پراکندگی (کاهش ریسک های مریی و نامریی در سرمایه گذاری)، استتار، اختفاء، فریب (بهره گیری بهینه از طبیعت و مواد و مصالح ساختمانی ویژه و ایجاد فرم ساختمانی)، اغتشاش در دید دشمن (تمهیدات دودزایی و جنگ های سایبری و الکترونیک)، تاسیسات (انعطاف پذیری تاسیسات در برابر امواج، ضربه و حرارت)، طراحی شهری (نحوه استفاده و مقاوم سازی المان های سازه ای و غیر سازه ای شهری جهت کاهش آسیب های ناشی از انفجار)، استحکامات (ایجاد سازه مقاوم نسبت به احتمال انفجار)، طراحی معماری داخلی (مقاوم سازی و تثبیت عناصر داخل فضاهای معماری در جهت کاهش آسیب پذیری)، امکان مرمت پذیری (استفاده از ژوئن و درز ساختمانی و ایجاد مفصل های تاسیساتی و تلاش در مدولار نمودن طراحی برای محدود نمودن آسیب های انفجار و مرمت سریع و کم هزینه)، طراحی ورودی ها و خروجی های اضطراری (بطوریکه پس از اصابت بمب و مواد انفجاری افراد در ساختمان محبوس نشوند)، فضاهای چند عملکردی ( امکان بهره گیری چند جانبه از فضاهای شهری و معماری در هنگام بحران)، طراحی شبکه های زیرساختی (بطریقی انجام گیرد که با مسدود شدن شبکه ای در اثر انفجار، بقیه شبکه ها قادر به انتقال نیرو و اطلاعات باشند) (فلاحی، 1386، صص 44-42).
طراحی شهری مقاوم
اگرچه ادبیات مربوط به طراحی شهری مقاوم موضوعی نسبتا جدید محسوب می شود، لیکن مجموعه گسترده ای از عناصر وابسته به مفاهیم کلیدی"کیفیت طراحی شهری" با تمرکز بر موارد ایمنی و امنیت مرتبط نشان می دهد که برای انتظام بخشیدن به مجموعه ای چنین وسیع، تدوین یک چارچوب نظری ضرورت دارد. براساس"مدل مکان پایدار"، کیفیت طراحی شهری را می توان به عنوان برآیند سه نیرو (مولفه)ی کیفیت عملکردی، کیفیت تجربی-زیبایی شناختی وکیفیت زیست محیطی شهرها عنوان نمود (گلکار، 1390، صص131-130). "مولفه عملکردی کیفیت طراحی شهری"از یک سودربرگیرنده تامین ایمنی و امنیت حرکت ودسترسی سهل ومناسب به مراکز جاذب شهری است واز سوی دیگر، مشتمل بر عملکردهایی همچون گذران اوقات فراغت، مراسم گوناگون، غذا خوردن وگفت وگو، ملاقات با دوستان می باشد.
اصولا "مولفه تجربی-زیبایی شناختی کیفیت طراحی شهری" به دریافت های ادراکی، شناختی وترجیحات محیطی افراد در قبال فضاهای شهری سروکاردارد ودر نهایت،" مولفه زیست محیطی کیفیت طراحی شهری" دربعد خردآن دربرگیرنده مقولاتی همچون تنظیم اقلیم خرد فضاهای شهری(آفتاب، جریان هوا، سایه گیری) ودربعد کلان دغدغه پایداری زیست محیطی را داشته وبا کیفیت تعادل مبتنی بر بوم شناسی محیط شهری وچگونگی استفاده از منابع طبیعی اعم از زمین و آب در رابطه با طرح های شهری سروکار دارد. در این میان مقولات ایمنی و امنیت در ارتباط مسقیم با موضوع مقاله قرار دارند. بطور کلی ایمنی2 به سلامت جسمانی انسان و جلوگیری از تهدیدهایی اطلاق می شود که می تواند سلامت فیزیکی و بعضا روانی انسان را به خطر اندازد. در حالی که امنیت3 بیشتر جنبه ذهنی داشته و بر این اساس احساس ثبات در نوع حقوق و تکالیفی است که هر انسان نسبت به دیگران و محیط پیرامونش و همچنین اطمینان از حفظ، وجود و اجرای آن حقوق و تکالیف دارد. تقسیم بندی امنیت شهری از جنبه های مختلف امکان پذیر است، امنیت فردی، امنیت اجتماعی، امنیت معنوی و……اما آنچه کمتر به آن پرداخته شده ایمنی شهری است. (ت1)
ت 1. جایگاه ایمنی و امنیت در کیفیات طراحی شهری، ماخذ:گلکار1390
مولفه عملکردی
– کیفیت قرارگاه های رفتاری(سازگاری فعالیت،زمان، فضا)
– کیفیت سازگاری فرم شهری با کاربری ها، شبکه پیاده، سواره، شبکه اطلاع رسانی و …
– کیفیت ایمنی محیط برای فعالیت ها
– کیفیت امنیت محیط برای فعالیت ها
مولفه تجربی-زیبایی شناختی
-کیفیت "محیط کالبدی – فضایی" (محیط عینی)شامل استخوان بندی فضایی، سازمان کالبدی،جایگشت، توده – فضا، نقشه نولی، مواد و مصالح و……….
-کیفیت "محیط ادراکی حسی" (محیط ادراکی) شامل کیفیت منظر عینی، تحلیل ساختار نمای شهری و …
-کیفیت "محیط ادراکی ذهنی" (محیط شناختی)شامل کیفیت منظر ذهنی(فضایی و زمانی) منظرذهنی ارزیابانه، معانی انضمامی، سرزندگی و …
مولفه زیست محیطی
-کیفیت اقلیم خرد فضاهای شهری (آسایش اقلیمی) شامل :آفتاب گیری، سایه اندازی، باد، رطوبت و …
-کیفیت اصوات، بو و رایحه محیط
-کیفیت طراحی شهری پایدار
-بازدهی مصرف منابع طبیعی (انرژی، زمین و …)
-تعادل اکوسیستم ها
-تقلیل آلودگی ها (هوا، زمین، آب)
پدافند غیرعامل شهری
شاخصه هایی با عنوان مفاهیم کلیدی در اقدامات پدافند غیر عامل که جهت مقابله با تهدیدات بکار گرفته می شوند، عبارتند ار: کاهش آسیب پذیری شهری، پایداری در طراحی، ایجاد بازدارندگی دفاعی، تلفیق مصادیق مدیریت بحران با طراحی شهری و امکان تداوم کارکرد و عملکردهای ضروری (جلالی، 1391، صص 176-175 ) . اما بررسی تاریخی نشان می دهد که در روند شکل گیری شهرها و سکونتگاههای انسانی مواردی از قبیل: استعداد محیط طبیعی، باورهای اعتقادی و مذهبی، عوامل دفاعی، نظامی و ایمنی، دلایل اقتصادی، بازرگانی و سیاسی نقش های مهمی ایفا نموده اند. به عنوان مثال در دوران پس از اسلام پهنه غالب شهرها از نظر دفاعی دارای سلسله مراتب فضایی سه گانه ای مانند: ارگ (قهندژ) شامل قصر عمارت حکومتی، شارستان یا خود شهر در میان حصار و ربض (حومه) که بخش خارج حصار قلمداد می شد، بودند. اما در دوران معاصر و با تشکیل نیروهای نظامی، ضروزت دفاع به ارتش ها واگذار شد. در دوران جنگ سرد و در راستای جنگ های منطقه ای مانند جنگ تحمیلی و بمباران شهرها ضرورت حفاظت از غیرنظامیان شدت گرفت و بتدریج مصادیق استفاده از عوامل غیر نظامی به عنوان پدافند یا دفاع از طریق طراحی های معمارانه و شهرسازی رو به گسترش نهاد. لذا اهم اقدامات پدافند غیر عامل در حوزه طراحی شهری و در راستای کاهش خسارات احتمالی ناشی از حملات نظامی عبارتند از: تمرکز زدایی و پراکندگی ساختمان ها و تاسیسات در پهنه های شهری، مقاوم سازی تاسیسات حیاتی، استتار، اختفاء و فریب در رابطه با تاسیسات و مراکز مهم شهری، احداث پناهگاهها در مراکز مهم شهری به صورت چند منظوره، هشدار و اعلام خطر در کمترین زمان ممکن در جهت کاهش صدمات ناشی از حملات نظامی (حسینی، 1389، صص 28-27).
فضای های شهری زیرزمینی
به طور کلی از دیدگاه طراحی شهری مقاوم که با انسان ها وفضاهای عمومی وهمگانی وارتقاء کیفیت مجموعه آنها سروکاردارد، "فضای زیر سطحی4" به فضای شهری وعمومی اطلاق می شود که در ترازهای پایین تر زمین طراحی وساخته می شود. از این روچنین فضاهایی باید حائز کیفیت های فضاهای شهری تعریف شده اعم از هویت وخوانایی، ایمنی وامنیت، کارایی وتنوع، پیاده مداری، سهولت دسترسی، پایداری وسرزندگی، یکپارچگی و پیوستگی، کیفیت عرصه عمومی ،تناسبات بصری ، مقیاس انسانی، غنای حسی وعدالت می باشد؛ واین درصورتی است که فضاهایی همچون غارها، تونل ها وزیرگذر های سواره وتونل های تاسیساتی فاقد تمام یا برخی از این ویژگی ها هستند.در سالهای اخیر تلاشهایی در ارتباط با مستند سازی و بررسی فضاهای زیرزمینی و کارکردهای چند منظوره شهری و پناهگاهی از منظر پدافند غیر عامل صورت گرفته که می توان به مطالعات به مقایسه مدل های موجود شهرسازی از نگاه پدافند غیر عامل نقش فضاهای زیر سطحی در پایداری شهرها و نمونه شهر زیرزمینی اویی از فضاهای امن نوش آباد5.
اساسا فضاهای زیرزمینی در گروههای:-عملکردی ( مسکونی، غیرمسکونی، زیرساختی، نظامی) -هندسی( نوع فضا، میزان گشودگی ها،ارتباط با سطح، عمق، ابعاد، مقیاس پروژه) – مبدا (طبیعی، معدنی، استفاده مجدد پس از اتمام یک کاربری قبلی) -خصوصیات سایت ( جغرافیایی، اقلیم، کاربری زمین، وضع زمین،ارتباطات ساختمان) – ویژگی های پروژه (منطق پروژه، طراحی، ساخت، سن) طبقه بندی می شود (کارمودی، ا.1388، صص 29-33). مساکن زیرزمینی روستای بانیو در چین وآبادی های تپه "ایو"دردامنه کوه مانند ماسوله می توانند در این دسته بندی تحلیل شوند. از جانب دیگر فضاهای شهری زیرزمینی را در 4 دسته طبقه بندی می شوند (Golany, Ojima, 1996, , pp. 28-33): الف) زیستگاه پراکنده زمینی6: این نوع مسکن عمدتا درایالات متحده ساخته شده و روی سطح زمین قرار دارد ولی با لایه ای از خاک در حدود نیم متر ضخامت محافظت می شود. این روش پاسخی به مصرف بالای انرژی برای سرمایش وگرمایش بخصوص در اقلیم های ناسازگار است. ب) زیستگاه نیم زیرزمینی7: نوعی مسکن زیرزمینی است که قسمتی از آن زیر زمین وقسمتی از آن بالای سطح زمین می باشد.این نوع مسکن معمولی ترین فرم مسکن بکاررفته در روستاهای چین، ژاپن ودیگر مکان های تاریخی جهان است. نمونه هایی از این نوع فضاها مساکنی در شمال چین وجنوب تونس وکلبه های اسکیموها می باشد. ج) مسکن زیر سطحی8: این نوع خانه های حیاط مرکزی دارای عمق کمی میان سقف تا سطح خاک ( در حدود نیم متر یا کمتر) بوده ودرزمان های گذشته توسط رومیها در شهر بولارجین9 در تونس مورد استفاده قرار می گرفته است. د) زیستگاه زیر زمینی10: این نوع فضاها متداول ترین فرم شهرهای زیر زمینی بوده است. عمق این فضاها معقول ومناسب بوده(در حدود 3 متر از سقف تا سطح خاک) وبه این دلیل فضای زیرزمینی به روش "حفاری و استفاده"11 استفاده می شده است.روشی که در آن مصالح ساختمانی مورد نیاز نیست. ه) فضا-زمین12: عنوانی برای فضای زیرزمینی که ژاپنی ها در طراحی فضاهایشان به کار می گیرند. فضا کاملاً در عمق زمین قرار گرفته ودارای کاربریهای متنوع مانند: مراکز تجاری زیرزمینی13 می باشند.
( Golany, Ojima 1996, , p. 3)
شهر زیرزمینی کاپادوکیا14 ترکیه
منطقه کاپادوکیا که عمدتا کوهستانی می باشد در ناحیه آناتولی میانی در کشور ترکیه قرار گرفته و محل تلاقی چندین بزرگراه قدیمی با فرهنگ های مختلف بوده است. این منطقه حاصل خاکسترهای آتشفشانی ولکانیک است و بر اثر فرسایش اجباری در این سرزمین اشکال مخروطی زیبا و بی نظیزی به وجود آمده اند.(ت2)
ت 2. پروفیل عرضی و نقشه کاپادوکیا، ماخذ: نگارنده
ت 2.
موقعیت ممتاز تجاری و منابع طبیعی کاپادوکیا باعث تاخت و تاز یورش و تاراج این منطقه بوده است. ساکنان بومی به منظور حفاظت در برابر تهدیدات به زیرزمین پناه می برده اند. این امر با توجه به سکونت اجباری بلند مدت به تدریج و در طول سالها پناهگاهها را به شهرهای زیرزمینی تبدیل نموده که در آن منابع آب، مکان های ذخیره بلند مدت غذا، معابد و کلیساها ساخته شده بودند.
تونل ها و پناهگاههای زیرزمینی در سوئیس
در شهرهای بزرگ سوئیس مثل برن، زوریخ و لوزان پناهگاه هایی احداث گردیده که غالب نیازهای اساسی و مواد غذایی و بهداشتی در آنها به طور منظم به روز می شوند. این کشور قادر است مردم خود را در عرض چند دقیقه در هر مکانی که هستند به پناهگاه رسانده و برنامه های منظمی در این ارتباط تدوین نموده است15 . در حقیقت، دولت سوئیس موضوع احداث پناهگاههای زیرزمینی را جزئی از فرهنگ عام کرده است و احداث پناهگاههای زیرزمینی چند عملکردی در کلیه ساختمان ها و مجتمع های مسکونی، تجاری و اداری اجباری است که در این راستا قوانین مصوب وجود دارد16. برنامه دفاع غیر عامل کشور سوئیس که از اوایل دهه 60 آغاز شد سبب گردید که افراد مقیم در سوئیس همگی از فضای پناهگاه های خانگی برخوردار باشند. به عنوان مثال می توان به تونل های زیرزمینی زوننبرگ در لوسرن اشاره کرد که برای خدمات رسانی به 20000 نفر (حدود یک سوم جمعیت لوسرن) در زمان جنگ و جهت حفاظت ساکنان آن از حملات متعارف، شیمیایی و هسته ای احداث گردید. اعتقاد بر این است که این تونل بزرگترین پناهگاه غیر نظامی در جهان نیز می باشد. (ت 3)
ت 3. فضاهای داخلی تونل زوننبرگ، سوئیس، ماخذ: World Radio Switzerland
روش پژوهش
با توجه به لزوم توجه خاص به شهرهای زیرزمینی و نقش آنها در پدافند غیر عامل در طول دهه های گذشته، نگارنده در سفری که در فروردین ماه 1392 به کشور ویتنام و حومه شهر هوشی مین (سایگون سابق) داشت به بازدید، مصاحبه و مشاهدات میدانی از شهر زیرزمینی گوچی، که هم اکنون به عنوان جاذبه گردشگری مورد استفاده قرار می گیرد، پرداخت. مصاحبه با سالمندانی که از جنگ ویتنام جان سالم بدربرده بودند نکاتی را آشکار ساخت که برای اولین بار مستند سازی شده و حقایقی را از ابعاد گوناگون آشکار می سازد. لذا با توجه به مرور مباحث تخصصی و نمونه های جهانی که در بخش اول این نوشتار به اختصار بیان شدند، یافته های حاصل از مشاهدات میدانی و مصاحبه ها به همراه تاریخچه کوتاهی از علل احداث و توسعه شهر زیرزمینی در بخش دوم مورد بحث قرار می گیرند.
شهر زیرزمینی و تونل های گوجی
کشور ویتنام در آسیای جنوب شرقی، در مجاورت کشورهای کامبوج، لائوس و جنوب چین واقع و بصورت نواری از شرق توسط خلیج توکین دریای جنوب چین گسترش یافته است. منطقه گوجی17 در شمال غربی سایگون (شهر هوشی مین) مکانی که نیروهای ویتکنگ در آن مستقر بوده و عملیات می نمودند واقع شده است. (ت4)
ت 4. موقعیت ویتنام در منطقه و وضعیت گوجی در شهر هوشی مینه ماخذ: نگارنده
این منطقه یکی از مهمترین میدان های مبارزه18 مردم ویتنام با متجاوزان فرانسوی و آمریکایی محسوب می شود. گوجی تنها منطقه از نقطه نظر مقیاس مناسب در ویتنام جنوبی بود که حمل و نقل سربازان و تجهیزات را حتی در طول فصل بارندگی امکان پذیر می ساخت. این منطقه به دلیل حجم سنگین و شدت بمباران و به کارگیری گازهای سمی، شیمیایی و خشک کننده درختان در تاریخ جنگ های دنیا بی همتاست.
شهر زیرزمینی گوجی با شبکه ای از تونل های بهم پیوسته19 به طول تقریبی 200 کیلومتر در 60 کیلومتری شهر هوشی مین20 (سایگون سابق) قرار گرفته است. مجموعه تونل ها نه تنها به عنوان جبهه مقاومت مردمی در برابر نیروهای متجاوز قلمداد می شد، بلکه شهری زیرزمینی و مخفی برای اهالی محلی محسوب می گردید. (ت5)
مجموعه تونل های مزبور در دو ناحیه بن دین21 و بن دوک22 به عنوان ستاد مخفی نیروهای ویتکنگ تلقی می گردد. این اثر منحصر بفرد زیرزمینی چند طبقه، مشتمل بر کوچه های فرعی تارعنکبوتی23 و مکانی برای اتاق های جنگ، جلسات مخفی، خواب و زندگی و امثالهم می باشد. در حقیقت "منطقه آزاد گوجی24" توسط کشاورزان و نیروهای ویتکنگ در طول دو دهه (نزدیک به نوزده سال) احداث و تکمیل گردید. افزون براین، شبکه 200 کیلومتری تونل ها نقشی حیاتی در به کارگیری تله و موانع ایذایی برای دشمن، انبار تجهیزات و ملزومات، مکان زندگی مخفی، اسلحه سازی با استفاده از روش های مهندسی معکوس، بیمارستان های صحرایی و مرکز فرماندهی عملیات علیه دشمن مورد استفاده قرار می گرفت. (ت6)
(ت 5. تونل های به یکدیگر پیوسته گوچی ماخذ: نگارنده)
(ت 6. نیروهای ویتکنگ در تبدیل سلاح های به غنیمت گرفته شده به سلاح های جدید، ماخذ: نگارنده)
ت 5. و ت6.
افزون بر این، اهالی اولین تونل ها را در زمین بسیار سخت و قرمز رنگ گوجی (که از نظر تراکم خاک بسیار مناسب است) در طول جنگ با فرانسه پس از اتمام جنگ دوم جهانی به منظور تحرک مخفیانه در منطقه و گریز از سربازان دشمن حفر نمودند. (ت7)
ت 7. عملکردهای گوناگون را در طبقات متفاوت مجموعه تونل ها طبقات مشتمل بر مکان زندگی، انبارهای گوناگون، ساخت سلاح های ایذایی، درمانگاه ها، ستادهای فرماندهی، آشپزخانه ها و سایر تسهیلات مورد نیاز یک ارتش بودند
مشخصات فنی تونل ها
تونل ها از سایگون تا مرز کامبوج کشیده شده و تا انتهای جنگ نزدیک به 200 کیلومتر ساخته شد. این تونل ها برای اتصال روستاها، محلات و مناطق به یکدیگر احداث شدند و ویتکنگ ها به هنگام تهدید در داخل آنها تردد می نمودند. دلیل اولیه حفر تونل ها، ایجاد اماکن مخفی برای شورشیان ملی گرای ویتنامی در جنگ دوم علیه ژاپنی ها و بعدها فرانسوی ها بود . هیچ طرح جامع یا پیش بینی اولیه ای در حفر تونل ها وجود نداشت و فقط ادامه حفاری ها بنا بر ضرورت های زمانی و مکانی و تهدیدات خارجی انجام پذیرفت. شدت حملات هوایی، بمباران ها، حملات شیمیایی و نظامی ویتکنگ ها را در زیرزمین زمین گیر نمود25 . (ت8)
ت 8. ورودی و خروجی تونل ها، ماخذ: نگارنده
• تونل ها در زمین های سخت رسی قرمز رنگ و حاوی ترکیبات آهن که سبب نفوذ هوا می شد حفر گردید. بنابراین خاک تونل به واسطه وجود اکسید قرمز در مقابل تغییرات جوی و جریانات آبی تغییر نمی نمود و همچنین ریشه های درختان سبب تحکیم مقاومت تونل ها می شدند. ضخامت لایه های قابل استفاده خاک میان 10 تا 20 متر با توجه به عمق و سطح ابهای زیرزمینی بود و تونل ها عمدتا با دست و به وسیله دو مرد بطور شیفتی حفر و دو تا سه مرد وظیفه انتقال خاک ها را به بیرون از تونل عهده دار بودند. زمان متوسط برای این حفاری یک متر مکعب در نفر در روز بود، اما این امر با توجه به سن افراد، وضعیت جسمی و بهداشتی و اقلیم و جنس لایه های زمین متفاوت بود. خاک حاصل از حفاری به منظور جلوگیری از مشکوک شدن امریکائیان به زیرزمین های خانه های روستائیان، اراضی مزروعی شخم زده کشت سیب زمینی، احداث خاک ریز و تخلیه در رودخانه ها انتقال می یافت. تونل ها به شکل زیگ زاگ حفاری شده و دارای زوایای 60-120 درجه بودند. این امر به دلیل جلوگیری از شلیک ها و حملات مستقیم دشمن و اثرات انفجارات مستقیم و کاهش شدت شان صورت می گرفت. معابر ترددی به پهنای 80-120، ارتفاع 80- 180 سانتی متر و ضخامت سقف حداقل 5/1 متر ساخته می شدند. استانداردهای مزبور بخوبی و با دقت مراعات می شدند. برخی از تونل راهها حداقل دارای 4 طبقه بوده و با درب های تله ای از یکدیگر مجزا می شدند. (ت 9)
ت 9. موانع ایذایی دست ساز، ماخذ: نگارنده
• تونل ها دارای محل های ذخیره آب26 در هر یکصد کیلومتر بودند. این امر به منظور جلوگیری و کاهش اثرات گازهای اشک آور یا گازهای سمی ضد شورش که به داخل تونل ها پرتاب می شدند و همچنین برای کنترل سیلاب های احتمالی در نظر گرفته شده بودند. منافذ تهویه هوای تونل ها به شکل مورب27 از سطح زمین به طبقه اول و به منظور اجتناب از نفوذ سیلاب های ناگهانی به داخل تونل ها بود. تعدادی از منافذ تهویه به سمت شرق جهت نفوذ نور خورشید تعبیه شدند در حالیکه مابقی به سمت وزش باد و به منظور افزایش نفوذ هوای تازه هدایت شدند. (ت10)
ت 10. منافذ هوای تونل ها، ماخذ: نگارنده
ورودی های تونل ها بخوبی مخفی و پوشیده و توسط ورقه های به ضخامت یک سانتیمتر و پهنای 2-3 سانتیمتر و قاب های افقی و عمودی پوشیده می شدند. یک ورقه نایلونی میان دو فریم چسبانده شده و دربها بوسیله ابرهای اسفنجی و واکس پوشیده و استتار می شدند تا احساس طبیعی بودن را القاء نمایند. اطراف درب های مخصوص تله در گوشه ای گونیا ساخته می شدند تا قادر به تحمل فشار بیش از حد را حتی در برابر حرکت وسایل نقلیه سنگین داشته باشند. همچنین تونل ها با درب های تله ای استتار شده ودر سطح زمین پنهان می شدند. چنانچه درب مخفی در زمین های معمولی باز می شد سطح آن با برگ های خشک28 استتار استفاده شده و هر سه روز تعویض می گردید. (ت11) ت11. استتار ورودی تونل ها، ماخذ: نگارنده
از آنجائیکه راههای ورودی به تونل ها می بایست در برابر آتش، سیل و سلاح های شیمیایی مقاوم باشند، محل احداث تونل ها در مناطق خشک، مسطح و قابل تهویه واقع می شدند. به منظور استتار و پنهان کاری از دید دشمن، برخی از درب ها در خوکدانی ها و مناطق بسیار کثیف باز می شدند زیرا ویتکنگها می دانستند که سربازان آمریکایی علاقه ای به بازرسی اینگونه اماکن ندارند. (ت12)
ت 12. معابر زیرزمینی، ماخذ: نگارنده
بعدها هنگامی که نیروهای مقاومت ویتکنگ29 با عنوان "ارتش ملی آزادیبخش30" در دهه 60 میلادی تونل های قدیمی تعمیر و مرمت شده و حفر کانال های جدید گسترش یافتند. با گذشت سالها نقش استراتژیک تونل ها در منطقه در افزایش مقاومت مردم بارزتر شده وگوجی مکانی برای استراق سمع و نفوذ در داخل نیروهای ویتنام جنوبی طرفدار آمریکا محسوب گردید. از جمله حملات مزبور به نیروهای سایگون در سال 1968 با عنوان "نفوذ محرمانه31" از گوجی برنامه ریزی و اجرا شد. (ت13)
ت 13. فضاهای گوناگون تونل ها با عملکردهای ویژه، ماخذ: نگارنده
در اوایل 1963 دولت ویتنام جنوبی برای مقابله با نیروهای ویتکنگ برنامه با عنوان "روستاها32" را با جابجا کردن روستاها و محصور نمودن آنها بصورت اردوگاهی و قرار دادن ردیفی بامبوهای تیز و برنده شبیه میخ به منظور جلوگیری از نفوذ نیروهای مقاومت به روستاها و حفاظت خانه ها به مورد اجرا گذاشت. اما بازهم این برنامه با نفوذ زیر زمینی ویتکنگها و با احداث معابر زیرزمینی و تصرف استحکامات از درون به شکست انجامید. سلسله شکست های نیروهای ویتنام جنوبی تا اوایل 1966 ادامه یافت. این امر سبب گردید که جانسون رئیس جمهور وقت آمریکا تصمیم به مداخله نظامی را به منظور جلوگیری ازنفوذ ویتکنگ ها و پیروزی های پی در پی انان، اتخاذ نماید. از اولین اقدامات آمریکایی ها احداث پادگانی نظامی در مقیاس وسیع مشتمل بر هزاران چادر استقرار سربازان در منطقه گوجی بود. جالب توجه است که آمریکائیها نا آگاهانه مقر فرماندهی خودرا بر شبکه مخفی و زیرزمینی گوجی بنا نهادند و ماهها بطول انجامید که فرماندهای متوجه این موضوع شوند که چرا نظامیان مکررا شب هنگام مورد تهاجم و کشتار قرار می گیرند. (ت14 و ت 15)
ت 14. و ت 15. فضاهای درمانی و گردهمایی (راست) پلان تونل ها (چپ) ماخذ: نگارنده
قوای امریکایی تلاش وسیعی در بکارگیری انواع روش ها به منظور آرام نمودن منطقه گوجی که به عنوان "مثلث آهنین33" معروف شده بود، مبذول داشتند. انها دهها هزار سرباز را در مقیاسی گسترده تدارک دیدند.، ولی از یافتن مکان تونل ها عاجز ماندند. به منظور ردیابی ویتکنگ ها و تجهیزاتشان، کلیه شالیزارهای برنج توسط گازهای شیمیایی ویران و خشکانده شدند. هزاران هکتار از اراضی جنگلی از ریشه کنده شدند. و بسیاری از روستاها تخلیه و با خاک یکسان گردیدند. آمریکایی ها همچنین با استفاده از بمب های ناپالم آتش زا و گازهای سمی از هوا و زمین کلیه مناطق سبز را نابود نمودند. قابل به ذکر است خوشبختانه اقلیم گرم و مرطوب مناطق حاره ای در تقابل با شدت حرارت ایجاد شده توسط بمب های آتش زا باعث تشکیل ابرهایی شدند که باعث اطفای حریق گردیده و لذا ویتکنگ ها در تونل ها سالم ماندند. (ت 16)
ت 16. حملات دشمن به داخل تونل ها و پنهان شدن در زیرزمین، ماخذ: نگارنده
بدنبال ناکامی در حملات شیمیایی، ارتش امریکا اقدام به گسیل افراد مزدور با نام "موش های تونل34" به داخل آنها نمود. اینان افرادی بودند که در قبل دریافت دستمزدهای کلان اقدام به رد گیری و شکار ویتکنگ ها در داخل تونل ها می نمودند. در تلاشی دیگر و بدنبال این عدم موفقیت، امریکایی ها اقدام به بکار گیری سگ های آلمانی با شامه قوی35 نموده که در تونل ها به دنبال نیروهای مقاومت بودند. در پاسخ به این اقدام، ویتکنگ ها با اتخاذ روشهایی اقدام به سرقت یونیفرم ها و صابون های سربازان آمریکایی و شتشوی بدن خود با ان نمودند این امر سبب سردرگمی و گمراهی سگ های شکارچی شده و به آنان حس دوستی را بجای دشمنی القاء نمود. افزون براین، نیروهای مقاومت با تعبیه موانع ایذایی36 در مسیر سگها انها را در تله های نیزه ای کشته و غالبا علیل می نمودند. به این ترتیب، صاحبان سگها آنها را از اعزام به منطقه جنگی باز داشتند. (ت17)
ارتش آمریکا گوجی را "منطقه ازاد جنگی37" اعلام نمود و اجازه کشتار هر جنبنده ای را بدون اخطار در هرزمان و هر نقطه صادر و به خلبانان دستور داد که بمب های استفاده نشده خود را در این منطقه رها سازند. با تمام این احوال، ویتکنگ ها علیرغم تلفات فراوان، همچنان به مقاومت خود ادامه دادند. سرانجام در اواخر 1960، هواپیماهای ب 52 کلیه نقاط منطقه را بمباران نموده و بیشتر تونل ها را تخریب نمودند. اما این رفتار ددمنشانه آمریکایی ها از نقطه نظر نظامی فاقد ارزش بود چراکه ایالات متحده از قبل پایان جنگ را اعلام نموده بود.
ت 17. موش های تونل مزدوران آمریکایی، ماخذ: نگارنده
در حقیقت نیروهای مقاومت ویتکنگ ها در شرایط بسیار ناهنجاری در تونل ها زندگی نموده و تلفات فراوانی را متقبل شدند بطوریکه تنها 6000 نفر از جمعیت 16000 نفری نیروهای مقاومت در تونل ها توانستند جان سالم بدربرند و هزاران هزار مردم عادی کشته شدند. بااین همه، سرسختی و مقاومت این مردم در شرایط بمباران و فشار زندگی در زیرزمین برای هفته ها و ماهها و کشته شدن شمار فراوان از دوستان و فرماندهان ویتکنگ مثال زدنی و حیرت انگیز است. روستاهای گوجی از آن زمان به عنوان سمبل مقاومت و پیروزی شناخته شده و به آن روستاهای شجاعت اطلاق می گردد. از سال 1975 روستاهای جدیدی در منطقه ایجاد شده اند بطوریکه در حال حاضر جمعیت منطقه بیش از دوبرابر سابق است. اما همچنان اثرات حملات شیمیایی در طبیعت، مزارع، آب و خاک باعث تضعیف کشاورزی شده اند.
جمع بندی و درس های آموخته شده
احداث شهرهای زیرزمینی در تاریخ عمدتا به منظور دفاع و پدافند غیرعامل در رویارویی با دشمن صورت گرفته است. اگرچه نمونه های این گونه شهرها کم نیست اما بنظر می رسد مطالعات و بررسی های بیشتری در حوزه طراحی شهری مقاومت در باره کم و کیف نحوه سکونت انسان ها و تلاش در بقا و ادامه زندگی آنان باید صورت پذیرد. این امر چه در زمینه معماری و چه شهرسازی الزامیست. شهر زیرزمینی گوجی، به عنوان مثال، دارای رمز و رازهای بسیار و نکات کشف نشده فراوانی است که در این مقاله صرفا به مستندی از روند احداث و جزئیات آن اشاره شد. شهری که در طول نوزده سال مقاومت مردم و احداث حدود 200 کیلومتر تونل با دستان خالی و در مجاورت دشمن، نیازمند بررسی های همه جانبه تری است. توصیه می شود که مطالعه شهرهای زیرزمینی از ابعاد گوناگون آن در روند آموزش های دانشکده های معماری و شهرسازی گنجانده شود.
در ارتباط با تبعات سیاسی تونل های زیرزمینی گوجی، آمریکا اعتراف نمود که هرگز نتوانست ویتنام و مردمش را بخوبی بشناسد و روش های به کارگرفته شده نه از نقطه نظر نظامی و نه اخلاقی در جنگ مورد قبول واقع نشدند. افزون بر این، جنگ، هزینه های اجتماعی و اقتصادی بی اندازه ای را تحمیل نمود. در مورد آمریکا، حدود دومیلیون نفر در ویتنام جنگیدند، 170 میلیون دلار هزینه شد و میلیونها دلار نیر به آسیب دیدگان آمریکایی غرامت پرداخت شد. در حین و پس از اتمام جنگ، هزاران سرباز آمریکایی از تبعات روانی و جسمی ناشی از آن آسیب دیده و معلول شدند. استرس ها و عارضه های پس از جنگ گریبان بسیاری از این افراد را گرفت. همچنین بیش از دو میلیون سرباز ویتنامی که از عوارض ناشی از به کارگیری گازهای خردل، شیمیایی و معلولیت های ناشی از بمباران های آمریکایی ها به سختی آسیب دیده بودند برای معالجه به آمریکا آمدند. آمارها نشان می دهد تا اوایل 1990 حدود 60000 نظامی آسیب دیده ویتنامی اقدام به خودکشی نمودند
در مورد ویتنامی هاکشته و زخمی بین 5/1 تا 2 میلیون نفر تخمین زده می شود. ارتش آمریکا بالغ بر 7 میلیون تن (یعنی تقریبا 500 کیلو برای هر ویتنامی) بمب بر این سرزمین ریخت که این مقدار دو برابر کل میزان بمب هایی بود که در جنگ دوم جهانی برسر اروپا و آسیا فروریخته شد. مقدار بسیار انبوهی از گازهای سمی که باعث از بین رفتن درختان و هر نوع روینده ای بود توسط آمریکائیها در ویتنام بکار رفت. ملت ویتنام از انبوه بمب های آتش زا، سمی و تخریبی بشدت آسیب دید. بسیاری از آمریکائی ها ایمان و اعتقاد خود را به رئیس جمهور و عزمش در ادامه جنگ را از دست داده و دریافتند که رهبرانشان با آنان صادق نبوده اند. آمریکائی ها به این نکته نیز پی بردند که همیشه نمی توانند پیروز باشند. جنگ ویتنام آمریکا را بسوی دومین جنگ داخلی سوق داد. شرمندگی دولتمردان نه فقط بخاطر شکست در جنگ بلکه به دلیل مداخله بی جا در آن بود.
منابع
جدی، ا. 1386، الزامات معمارانه در دفاع غیر عامل پایدار، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران
جلالی، غ. 1391، چهارگفتار در باب پدافند غیر عامل، سازمان پدافند غیر عامل، تهران
حسینی، ب. 1389، معیارهای پدافند غیر عامل در طراحی معماری ساختمان های جمعی شهری، سازمان پدافند غیر عامل، تهران
فلاحی، ع. 1386، معماری سکونتگاههای موقت پس از سوانح، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران
کارمودی، ج. ا.1388، طراحی فضاهای زیرزمینی، ترجمه وحیدرضا ابراهیمی، انتشارات سازمان عمران ومسکن سازان ثامن
گلکار، ک. 1390، آفرینش مکان پایدار، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران
هاشمی فشارکی، ج. و محمود زاده، ا. 1391 فرهنگ توصیفی دفاع غیر عامل، انتشارات علم آفرین، تهران
Concrete shelters, 1987 – 2012, Swiss civil defense story, concrete shelters , Utah Shelters Inc.
Golany, G. Ojima, T. 1996, Geo-Space urban design, Canada , John Wiley Pub.
Kaliampakos, D. 2008, Underground Space Development: Setting Modern Strategies, Underground Spaces, School of Mining Engineering and Metallurgy, National Technical University of Athens.
www.metadefence.com
www.swissinfo.ch
www.worldradio.ch (World Radio Switzerland)
www.schwingeninswitzerland.wordpress.com
www.lonelyplanet.com/vietnam/around-ho-chi-minh-city/cu-chi-tunnels/history#ixzz2PHKZXigc, by Tom Mangold and John Penycate, is a wonderful work documenting the story of the tunnels and the people involved on both sides
Documentation of the Underground Cu Chi Tunnels, as rural Vietnamese resistant, from the point of view of passive defense
Alireza Fallahi38
Abstract
Although various aspects of passive defense have been studied in recent years, it appears that the architectural and urban design issues have little been considered. The Underground Cu Chi Tunnels which were constructed gradually is known as the most effective measure of architecture and urban planning in passive defense activities. Despite of a number of reports and studies available concerning the Vietnamese resistance, the engineering aspects of their defense has been remained in its infancy. The present paper is the author's findings via careful observation and interviews in south of Hooch Min City (former Saigon) in Vietnam, conducted in April 2013.
This paper consists of three sections. The first, deals with reviewing literature of the relationship between urban design and passive defense by introducing instances of underground spaces. The second section includes a theoretical conceptual framework and research methodology which is a qualitative one base on the data collected careful observation and in-depth interviews with local people. The process of tunnels construction in the war, reverse engineering in making equipments and urban passive defense are the rest of this section.
The paper concludes that people's resistance was achieved because of not only Vietnamese' faith and braveness, but also local specific tropical climate, rural livelihood style and predicting the enemy reactions. In other words, the main causes of Vietnamese victory lied in using architectural and urban planning defensive measures within the underground Cu Chi Tunnels. The Vietnamese proved that they were the ultimate winner of the war, despite of their high rate causalities by taking intellectual defense methods.
1 دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتیalifallahi30@gmail.com
2 .Safety
3 .Security
4 Underground Space
5 مجموعه چکیده مقالات اولین همایش علمی-پژوهشی شهرسازی و معماری با رویکرد پدافند غیر عامل 21-20 اردیبهشت 1390 تهران دانشگاه صنعتی مالک اشتر
6 Earth-shattered Habitat
7 Semi Belowground
8 Subsurface house
9 Bula Regin
10 Below ground
11 Cut and Use
12 Geo-Space
13.Underground Shopping Center
14 Cappadocia
15 www.metadefence.com
16 www.swissinfo.ch
17 Cu Chi
18 Battleground
19 مجموعه تونل های گوجی در سال 2004 در فهرست میراث ملی ویتنام قرار گرفت
20 Hoshi Minh
21 Ben Dinh
22 Ben Duoc
23 Cobweb
24 Cu Chi Liberation Zone
25 www.lonelyplanet.com/vietnam/around-ho-chi-minh-city/cu-chi-tunnels/history#ixzz2PHKZXigc
26 Water bend
27 obliquely
28 Dead foliage
29 Viet Cong Guerrillas
30 National Liberation Front (NLF)
31 Tete-offensive
32 Hamlets
33 Iron Triangle
34 Tunnel Rats
35 Sniffer dogs
36 Booby traps
37 Free Strike Zone
Ph.D., Associate Professor, School of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University
—————
————————————————————
—————
————————————————————
17