محاسبات مربوط به ورود زائران به شهر مشهد

محاسبات مربوط به ورود زائران به شهر مشهد
صنعت گردشگری در حال حاضر یکی از بزرگترین فعالیت های صنعتی دنیاست. گردشگرى داخلى دارای مزایا و اهمیت ویژه ای در جوامع است. از جمله این مزایا می توان به توسعه ی اقتصاد محلى، درآمدزایی، ایجاد فرصت هاى شغلى جدید، ایجاد فرصت هاى جدید سرمایه گذارى، ایجاد فرصتهای مناسب برای شرکت هاى کوچک، حصول ارز خارجى، ایجاد فرصت برای بازدید از آثار و فعالیت هاى هنرى محل، ایجاد بازار مناسب برای هنرها و صنایع دستى محلى، برقراری ارتباط بین فرهنگ هاى مختلف، افزایش علاقه به یادگیرى زبان هاى خارجى، بهبود محیط محلی، اجرای طرح هاى توسعهی زیربنائى جدید، ارائه ی خدمات جدید اجتماعى، دسترسی به منابع درآمد جدیدى، تقویت سیماى عمومى مقصد و کشور، تقویت حس هویت فرهنگى، مساعدت بخش صنعت و کشاورزى، تشویق سرمایه گذارى و تبدیل یک مکان به محلی تفریحی اشاره نمود.
ازجمله معیارهای اقتصادی قابل تعمق در زمینه صنعت توریسم، ایجاد درآمد و تقویت تولید ناخالص ملی، ارزآوری، اثر ضریب افزایش (این معیار به آثار محرکه یک منبع بیرونی درآمد بر اقتصاد اشاره دارد)، کمک به افزایش صادرات پنهان و جلوگیری از خروج ارز از کشور از طریق توریسم داخلی، تعادل توزیع درآمد، تسریع گردش پول، جذب سرمایه های سرگردان و بهره گیری از منابع می باشد. یکی از مزیتهای اقتصادی این صنعت برای دولت، گسترش دامنه مالیات است، به این شکل که صنعت توریسم نیازمند به نهادها و سازمانهای پشتیبان برای تامین امکانات و تسهیلات لازم می باشد. از جمله این سازمانها، شهرداری می باشد1. لذا در این بخش و بخش بعد هدف، بررسی هزینه های زائران طی مدت اقامت آنها و درآمدهای حاصل از ورود زائران به شهر مشهد و تاثیر و سهم آنها در تولید ناخالص داخلی شهر مشهد می باشد.

2-1- برآورد متوسط هزینه کرد هر زائر طی مدت اقامت در سطح شهر مشهد
زائر زیربنای اقتصاد و اشتغال در شهر مشهد را تشکیل می دهد چرا که توسعه و ترویج گردشگری باعث رشد اشتغال و کارآفرینی می شود. در حال حاضر وجود بالغ بر 12 میلیون زائر، جاذبه های زیارتی و در نتیجه تضمین سرمایه گذاری، امکانات بالقوه مانند ارتفاعات، طبیعت مناسب، باغات و نقاط ییلاقی، امکانات موجود نظیر مجتمع فرهنگی و تفریحی کوهسنگی، شهر بازی، سد، جنگل و غیره زمینه های اصلی ضرورت برنامه ریزی و تعیین الگوهای مناسب گردش را در این شهر الزامی ساخته است2. یکی از عوامل مهم در زمینه میزان عزیمت، انگیزه مسافرت است. در گردشگری بین المللی این انگیزه به سه بخش عمده شامل قیمت، آب و هوا و انگیزه های شخصی قابل تقسیم می باشد. قیمت و هزینه یک عامل عمده و مهم در صنعت گردشگری تلقی می شود. قیمتهای پایین کالاهای گردشگری در برخی از کشورها عاملی در راستای موفقیت آنها در جلب گردشگران سایر مناطق است3 .
هزینه هایی که مسافران طی مدت اقامت خود در مشهد دارند شامل هزینه اسکان، تغذیه، سوغات، تفریحات و سایر هزینه ها شامل ایاب و ذهاب، خدمات درمانی و متفرقه می باشد. بر اساس مطالعات انجام شده در سال 1365 در زمینه گردشگری در شهر مشهد، میانگین هزینه صرف شده توسط هر زائر در طول مدت اقامت در حدود 13093 ریال بوده است. اما بر طبق طرح گردشگری تهیه شده در شهرداری مشهد در سال 1379، کل هزینه های هر فرد در مشهد در طول مدت اقامت 11 هزار تومان و متوسط هزینه روزانه یک زائر در شهر مشهد در این سال در حدود 18000 ریال بوده است. با احتساب متوسط مدت اقامت 5/6 روز و تعداد کل زائران وارد شده به مشهد (در حدود 17 میلیون نفر) ، مبلغ کل هزینه های انجام شده افزون بر 1878 میلیارد بوده است4.
بررسی آمار و ارقام مربوط به مخارج زائران و مسافران شهر مشهد در سال 1365 بیانگر آن است که مجموع مخارج کلیه مسافران شهر مشهد در این سال بالغ بر 140 میلیارد ریال بوده است. این رقم از جمع هزینه های مربوط به خریدهای شغلی و تجارتی، سوغات، هزینه برگشت از مشهد، نذورات، دارو و درمان و اسکان بوده است. اگر خریدهای شغلی و تجاری مسافران از این مبلغ کسر گردد، مبلغ باقیمانده 7/91 میلیارد ریال در سال می باشد5. لاکن با توجه به جدول و نمودار زیر، متوسط هزینه خانوار زائر (بعد خانوار 5/5 نفر) طی مدت اقامت 8/6 روز در مشهد برابر با 3063768 ریال می باشد. از مبلغ اشاره شده، 476460 ریال آن مربوط به هزینه صرف شده برای اسکان در هتل ها، مسافرخانه ها و … ، 366910 ریال هزینه مربوط به تغذیه شامل صبحانه، نهار، شام و …، 452990 ریال هزینه اختصاص یافته به خرید سوغات و هدایا، 289050 ریال هزینه صرف شده برای تفریحات و سرگرمی، 1077963 ریال هزینه مربوط به ایاب و ذهاب، 88373 ریال هزینه مربوط به دارو و درمان و 312023 ریال هزینه های متفرقه می باشد6.

جدول (2-1) برآورد هزینه های خانوار زائر و هر زائر در شهر مشهد طی مدت اقامت در سال 1384(ریال – درصد)
نوع هزینه
میانگین هزینه خانوار زائر
سهم از کل هزینه انجام شده توسط خانوار
میانگین هزینه هر فرد زائر
میانگین هزینه خانوار-روز
میانگین هزینه فرد-روز
تغذیه
366910
97/11
66679
53957
9806
اسکان
476460
55/15
86621
70068
12738
سوغات
452990
78/14
82332
66616
12108
تفریحات
289050
43/9
52529
42507
7725
سایر هزینه ها
ایاب و ذهاب
1077963
18/35
195969
158524
28819

دارو و درمان
88373
8/2
15597
12996
2294

متفرقه
312023
18/10
56707
45886
8339
جمع
3063768
100
557049
450554
81829
بعد خانوار(نفر)
49/5
میانگین اقامت(روز)
8/6
ماخذ: یافته های تحقیق

میزان هزینه کرد هر زائر طی مدت اقامت 8/6 روز در مشهد نیز در حدود 557049 ریال می باشد. از این رقم، سهم هزینه های صرف شده برای اسکان، تغذیه، سوغات و هدایا، تفریحات، ایاب و ذهاب، دارو و درمان و هزینه های متفرقه به ترتیب برابر با 86621، 66679، 82332، 52529، 195969، 15597 و 56707 می باشد (نمودار 2-2). متوسط هزینه کرد هر مسافر در هر روز در مشهد نیز تقریباً برابر 81919 ریال است. بطور کلی سهم هزینه های مربوط به اسکان، تغذیه، سوغات و هدایا، تفریحات، ایاب و ذهاب، دارو و درمان و هزینه های متفرقه از کل هزینه های انجام شده توسط هر زائر به ترتیب برابر با 16درصد، 12 درصد، 15 درصد، 9 درصد، 35 درصد، 3 درصد و 10 درصد هزینه های متفرقه می باشد (نمودار 2-3).

یادآوری می شود که 14 درصد هزینه ایاب و ذهاب هر زائر به هزینه سفر تا مشهد، 18/9 درصد نیز به هزینه حمل و نقل درون شهری و بازدید از مناطق ییلاقی و 12 درصد نیز به هزینه برگشت از مشهد اختصاص دارد. نوع وسیله مورد استفاده زائرین جهت سفر به مشهد به همراه سهم مربوطه در جدول زیر ارائه شده است.
جدول (2-2) نوع وسیله مورد استفاده زائرین جهت سفر به مشهد در سال 1384
اتومبیل شخصی
اتوبوس و مینی بوس
قطار
هواپیما
جمع
62/30
54/53
29/13
55/2
100
ماخذ: یافته های تحقیق
مطابق آمارهای رسمی منتشر شده، تعداد زائران وارد شده به مشهد در طول سال 1384 بالغ بر 12 میلیون نفر ذکر شده اند. این تعداد مسافر از طریق فرودگاه، پایانه های مسافری، راه آهن و اتومبیل شخصی وارد مشهد شده اند. بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه بیشترین تعداد مسافران وارد شده به مشهد (در حدود 5/53 درصد) توسط اتوبوس بوده است. جدول زیر نشان دهنده آمار مسافران ورودی و خروجی به مشهد طی سالهای 81-1371 می باشد. بطور متوسط طی دوره مذکور 272509 دستگاه اتوبوس وارد مشهد و 401475 دستگاه از مشهد خارج شده اند. متوسط مسافران وارد شده و خارج شده از مشهد در این دوره نیز بترتیب برابر با 7983388 و 9623508 نفر می باشد. حداکثر تعداد مسافر وارد شده به مشهد در سال 1378 و حداقل تعداد نیز در سال 1376 بوده است.
جدول (2-3) مسافران ورودی و خروجی طی سالهای 81-1371
سال
تعداد اتوبوس و مینی بوس
تعداد مسافر

ورودی
خروجی
ورودی
خروجی
1371
261436
287748
8041879
8329800
1372
276457
363969
8198417
9305502
1373
269990
401249
8034850
9617796
1374
262614
413737
7887235
10161512
1375
254045
393806
7460293
10073586
1376
231096
462192
6926235
11348692
1377
289280
460992
8469802
10990955
1378
317139
406143
9223088
9490624
1379
300950
416252
8567765
9191722
1380
256221
406663
6960826
8645488
1381
278368
403480
8046877
8702907
حداکثر
317139
462192
9223088
11348692
حداقل
231096
287748
6926235
8329800
متوسط
272509
401475
7983388
9623508
ماخذ: آینه تلاش در نظام شورایی
در نمودار زیر نیز روند تغییرات مسافران وارد شده به مشهد و خارج شده از مشهد با یکدیگر مقایسه شده اند. همانگونه که مشاهده می شود، مسافران وارد شده به مشهد تا سال 1376 دارای سیر کاهنده بوده اند اما از این سال به بعد روند تغییر کرده تا اینکه در سال 1378 حداکثر تعداد مسافر وارد شده در این دوره به چشم می خورد. پس از آن نیز نوساناتی در تعداد مسافران وارد شده به مشهد مشاهده می شود. نکته قابل اشاره این است که همواره مسافران خروجی از مشهد بیشتر از مسافران ورودی به مشهد بوده اند.

هزینه های صرف شده توسط زائران و مسافران بخشی از منابع تامین درآمدی محسوب می شود. بنابراین یکی از سیاستهای مناسب در راستای افزایش درآمد شهر مشهد از طریق توریسم و زائرپذیری فراهم آوردن امکانات و تسهیلات مورد تقاضای مسافران و در نتیجه افزایش مدت اقامت آنها و درآمد حاصله خواهد بود. مدت اقامت مسافران در سال 1379، 5/6 روز اعلام شده است. بطور کلی این رقم از 10 روز در سالهای گذشته به 3 تا 4 روز کاهش یافته است. اما مطابق نتایج بدست آمده در مطالعه جاری در رابطه با موضوع در سال 1384، میانگین مدت ماندگاری مسافران در مشهد در حدود 8/6 روز بوده است که نسبت به شش ماهه اول سال افزایش یافته است. این مسئله گویای انجام اقدامات مناسب و راهگشا از سوی مقامات ذیربط است.

2-2- برآورد سالیانه درآمد کلانشهر مشهد از محل ورود زائران در طی سالهای گذشته
اغلب کشورهای اروپایی و بعضی از کشورهای آسیایی بیشترین و تنهاترین درآمد کشورشان را از طریق صنعت توریسم و گردشگری کسب می کنند. بنابراین در کشورهایی که گردشگری به صورت یک صنعت بزرگ و عمده عمل می کند، خطر وابستگی شدید اقتصاد آنها به این صنعت وجود دارد. در این رابطه اشاره به این نکته الزامی است که در کشورهای صنعتی پیشرفته گردشگری به طور متوسط 3/6 درصد کل تولید ناخالص ملی را تشکیل می دهد. این رقم در مناطق دیگر دنیا در حدود 12 درصد می باشد. توزیع جهانی بازار جهانگردی و گردشگری نشان می دهد که 5/78 درصد بازار جهانی توریسم به کشورهای اروپایی و امریکایی اختصاص دارد. در این میان سهم ایران با احتساب کشورهای جنوب آسیا از جهانگردی دنیا 75 درصد گزارش شده که با وجود برخورداری از جاذبه ها و منابع عرضه قابل توجه و تعمق کشور ایران دارای توان بسیار بالقوه در این زمینه می باشد که باید به فعلیت برسد7. کشور ایران علیرغم در اختیار داشتن جاذبه های فراوان گردشگری به دلایل مختلف نتوانسته در راستای توسعه این صنعت گام مهمی بردارد تا آنجا که از 500 میلیارد دلار درآمد جهانی توریسم، سهم ایران در حدود 260 هزار دلار می باشد8. بدون شک یکی از ابعاد مهم صنعت گردشگری آثار اقتصادی آن است که شامل تاثیر آن بر رشد درآمد و ایجاد اشتغال و همچنین افزایش تقاضا برای تاسیسات، تسهیلات و خدمات می باشد9 .
درآمد حاصل از زائر و زائرپذیری در شهر مشهد بسیار چشمگیر است بطوریکه از 7/91 میلیارد ریال در سال 1365 به حدود 104 میلیارد ریال در سال 1370 (100=1365) افزایش یافته است10 . یادآوری می شود که در مطالعه جاری به منظور محاسبه درآمد حاصل از ورود زائران به شهر مشهد مجموع هزینه های زائران بر روی اسکان، تغذیه شامل صبحانه، نهار، شام و … ، سوغات و هدایا، تفریحات و سرگرمی شامل بازدید از موزه ها، مناطق ییلاقی و کوهستانی، پارکها، ایاب و ذهاب شامل متوسط هزینه انجام شده توسط زائران برای رفت و برگشت از مشهد و همچنین کل هزینه حمل و نقل درون شهری، دارو و درمان و هزینه های متفرقه محاسبه شد. با توجه به اینکه تمام هزینه زائران بر روی حمل و نقل برون شهری به عنوان جزئی از درآمد تلقی نمی شود، لذا متوسط هزینه رفت و برگشت آنها از مشهد در محاسبه درآمد منظور شد. بر این اساس، درآمد حاصل از ورود یک زائر به شهر مشهد در سال 1384 طی مدت اقامت در حدود 384374 ریال محاسبه گردید. لذا با فرض ورود حداکثر 12 میلیون زائر در سال به شهر مشهد، کل درآمد حاصل تقریباً برابر با 512498666 دلار خواهد بود.

2-3- تاثیر اقتصادی زائران در تولید ناخالص داخلی کلانشهر مشهد
بطور کلی برای محاسبه تولید ناخالص ملی سه روش کلی شامل مخارج، تولید و درآمد وجود دارد. در مطالعه حاضر به منظور محاسبه تولید ناخالص داخلی شهر مشهد از روش تولید استفاده شد. بر این اساس به منظور تعیین تولید ناخالص داخلی شهر مشهد، ارزش افزوده بخش های عمده اقتصادی محاسبه شد. لذا هدف تعیین سهم ارزش افزوده بخش های اقتصادی مختلف در مشهد از کل ارزش افزوده بخش ها در کشور می باشد. از اینرو، سهم اشتغال نیروی کار در بخش های کشاورزی، صنعت، خدمات و سایر بخش ها در شهر مشهد از کل نیروی کار شاغل در این بخش ها در کشور تعیین شد که مجموعاً برای این بخش ها معادل با 1/4 درصد می باشد. سپس می توان با ضرب نمودن این رقم در ارزش افزوده بخش های مختلف در کشور و جمع نمودن ارقام حاصله و یا ضرب آن در تولید ناخالص داخلی کشور، تولید ناخالص داخلی شهر مشهد را بدست آورد. بر این اساس تولید ناخالص داخلی مشهد برای سال های 1380 تا 1383 محاسبه شد (جدول 2-4). با توجه به درآمد حاصل از ورود زائران به مشهد (در حدود 512 میلیون دلار در سال 1384) سهم زائران و مسافران از تولید ناخالص داخلی مشهد در سال 1383 در حدود 8/10 درصد محاسبه شد. در جدول زیر تولید ناخالص داخلی کشور و مشهد و همچنین سهم آن از کل تولید ناخالص داخلی کشور ملاحظه می گردد.
تولید ناخالص داخلی شهر مشهد در سال 1365 بر اساس محاسبات تولید ناخالص داخلی استان با توجه به سهم شهر مشهد از اشتغال در بخشهای مختلف اقتصادی با لحاظ نمودن ارزش افزوده سرانه در هر یک از فعالیتها در حدود 106 میلیارد ریال (به قیمت ثابت سال 1353) برآورد گردیده است11 . بنابراین در مجموع می توان گفت که تولید ناخالص داخلی شهر مشهد در سال 1383 نسبت به سال 1365 در حدود 5/39 درصد رشد داشته است.

جدول (2-4) تولید ناخالص داخلی ایران، استان خراسان و مشهد (میلیارد ریال)
سال
تولید ناخالص داخلی ایران
تولید ناخالص داخلی مشهد
سهم زائران از تولید ناخالص داخلی مشهد
1380
564229
23133
–
1381
707341
29001
–
1382
844129
34609
–
1383
1038145
42564
8/10
ماخذ: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و محاسبات تحقیق

نمودار (2-5) نشان دهنده روند تغییرات تولید ناخالص داخلی مشهد در مقایسه با تولید ناخالص داخلی ایران می باشد. همانگونه که مشاهده می شود، تولید ناخالص داخلی ایران و شهر مشهد طی دوره 83-1380 از سیر صعودی نسبی برخوردار بوده اند. در مجموع تولید ناخالص داخلی شهر مشهد و همچنین ایران در سال 1383 نسبت به سال 1380 از رشدی معادل با 5/16 درصد برخوردار بوده است.

2-4- بررسی نحوه توزیع درآمدهای ناشی از ورود زائران در بخش های گوناگون اقتصادی مشهد:
همانگونه که در قسمت (2-2) اشاره شد، کل درآمد حاصل از محل ورود زائران در سال 1384 بر اساس مجموع هزینه های زائران بر روی اسکان، تغذیه شامل صبحانه، نهار، شام و … ، سوغات و هدایا، تفریحات و سرگرمی شامل بازدید از موزه ها، مناطق ییلاقی و کوهستانی، پارکها، ایاب و ذهاب شامل متوسط هزینه انجام شده توسط زائران برای رفت و برگشت از مشهد و همچنین کل هزینه حمل و نقل درون شهری، دارو و درمان و هزینه های متفرقه در حدود 512 میلیون دلار بوده است. لذا همانطور که در نمودار ذیل ملاحظه می گردد، 21 درصد رقم مذکور مربوط به درآمد حاصل از واحدهای اقامتی و پذیرایی، 4 درصد آن مربوط به شبکه حمل و نقل درون شهری، 38 درصد مربوط به کسبه و بازاریان، 13 درصد مربوط به تفریحات، 6 درصد به رفت و برگشت از مشهد، 4 مربوط به دارو و درمان و خدمات درمانی و 14 درصد مربوط به منابع تامین درآمدی متفرقه می باشد.

2-5- جمع بندی کلی
بطور کلی نتایج بدست آمده در این بخش نشاان داد که متوسط هزینه خانوار زائر (بعد خانوار 5/5 نفر) طی مدت اقامت 8/6 روز در مشهد برابر با 3063768 ریال می باشد که476460 ریال آن مربوط به هزینه صرف شده برای اسکان در هتل ها، مسافرخانه ها و … ، 366910 ریال هزینه مربوط به تغذیه شامل صبحانه، نهار، شام و …، 452990 ریال مربوط به خرید سوغات و هدایا، 289050 ریال هزینه صرف شده برای تفریحات و سرگرمی، 1077963 ریال هزینه مربوط به ایاب و ذهاب، 88373 ریال هزینه مربوط به دارو و درمان و 312023 ریال هزینه های متفرقه می باشد. میزان هزینه کرد هر زائر طی مدت اقامت 8/6 روز در مشهد در سال 1384نیز در حدود 557049 ریال محاسبه شد. متوسط هزینه کرد هر مسافر در هر روز در مشهد نیز تقریباً برابر 81919 ریال است.
درآمد حاصل از ورود یک زائر به شهر مشهد در سال 1384 طی مدت اقامت در حدود 384374 ریال است. لذا با فرض ورود حداکثر 12 میلیون زائر در سال به شهر مشهد، کل درآمد حاصل تقریباً برابر با 512498666 دلار خواهد بود بطوریکه 21 درصد رقم مذکور مربوط به درآمد حاصل از واحدهای اقامتی و پذیرایی، 4 درصد آن مربوط به شبکه حمل و نقل درون شهری، 38 درصد مربوط به کسبه و بازاریان، 13 درصد مربوط به تفریحات، 6 درصد به رفت و برگشت از مشهد، 4 مربوط به دارو و درمان و خدمات درمانی و 14 درصد مربوط به منابع تامین درآمدی متفرقه می باشد. سهم زائران و مسافران از تولید ناخالص داخلی مشهد نیز در حدود 8/10 درصد محاسبه شد.

سهم و جایگاه شهرداری مشهد از درآمدهای ناشی از ورود زائران
در این فصل ابتدا به بررسی میزان کل درآمد شهرداری مشهد در طول سال های 1377 تا 1383 و در بخش های مختلف پرداخته شده و در ادامه به محاسبه، تعیین و بررسی نقش زائران در درآمدهای شهرداری و بررسی سهم و جایگاه شهرداری مشهد از درآمدهای ناشی از ورود زائران پرداخته شده است.

بررسی درآمد کل شهرداری مشهد در طول سال های 83-1377
در جدول 3-1 و نمودار 3-1 میزان کل درآمد شهرداری مشهد در طول سال های 83-1377 نشان داده شده است.
جدول 3-1: میزان درآمد شهرداری و درصد تغییرات آن در طول دوره 83-1377
سال
کل درآمد (هزار ریال)
نرخ رشد
متوسط نرخ رشد (درصد)
1377
164691885
–
45
1378
234959802
42.66629

1379
312791036
33.125341

1380
345365693
10.414191

1381
674621803
95.3355

1382
1049728076
55.602453

1383
1531540984
45.89883

ماخذ: شهرداری مشهد، آمار تفریغ بودجه (1384)

نمودار 3-1: درآمد کل شهرداری در طول دوره 83-1377

همانگونه که در جدول 3-1 و نمودار 3-1 مشخص شده میزان کل درآمد شهرداری مشهد در سال 1377، 164691885 هزار ریال و در سال 1383، 1531540984 هزار ریال می باشد. همچنین همانگونه که در جدول 3-1 نشان داده شده میزان درآمد سال 1383 شهرداری نسبت به سال 1382 آن حدود 46 درصد رشد داشته که حدود 10 درصد کمتر از رشد سال قبل می باشد. متوسط نرخ رشد سالانه درآمد شهرداری مشهد در طول دوره مورد مطالعه حدود 45 درصد است که بالاترین رشد سالانه در طول دوره مذکور مربوط به سال 1381 می باشد که حدود 95 درصد است. کل درآمدهای شهرداری که در جدول (3-1) نشان داده شده از ردیف های درآمدی مختلفی بدست می آید.
در جدول 3-2 ردیفهای درآمدی شهرداری نشان داده شده است. همانگونه که در جدول مذکور مشخص شده درآمد شهرداری مشهد از منابع مختلف که حدود 44 منبع می باشد تامین می شود. در این رابطه، از جمله منابع درآمدی شهرداری که بطور مستقیم یا غیر مستقیم در آن، زائرین نیز نقش دارند و در واقع قسمتی از آنها نیز توسط زائرین تامین می شود و تا حدودی در آن ایفای نقش می کنند عبارتند از: عوارض پایانه های مسافربری (ترمینال، هواپیمایی و قطار)، عوارض سینما و نمایش، اماکن عمومی و اقامتی (از جمله: هتل، مسافرخانه، مهمانپذیر و …) پارکینگ و کسب و پیشه که در جدول 3-2 مشخص شده اند.
جدول 3-2: ردیفهای درآمدی شهرداری
کد
ردیف درآمدی
کد
ردیف درآمدی
1101
عوارض مواد نفتی
2104
عوارض سالیانه خودروها
1102
عوارض اسناد رسمی
2106
عوارض بیمه حریق
1103
عوارض گاز
3202
سایر مراکز رفاهی شهرداری
1104
عوارض گمرکی و حق هوایی
4201
مال الاجاره ساختمانها و تاسیسات
1105
عوارض آب بهای مشترکین
5101
کمک بلاعوض جاری دولت
1106
عوارض تلفن
7102
وام از بانکها
1107
عوارض گذرنامه
7201
فروش اموال غیر منقول
1108
عوارض مسافرین هوایی
7202
فروش اموال منقول و اسقاط
1109
سایر موارد (شرکت برق)
7203
درآمد حاصل از سرقفلی
1301
عوارض شماره گذاری موتورسیکلت
7205
سایر درآمد حاصل از فروش کالا
1302
عوارض بلیط مسافربری (قطار)
1202
عوارض بر پروانه ساختمان
1303
عوارض بر معاملات وسائط نقلیه
1204
عوارض تراکم و تفکیک اراضی
1306
عوارض صدور پروانه تاکسیرانی
1205
عوارض بالکن و پیش آمدگی
1401
عوارض سینما و نمایش
1206
عوارض بر معاملات غیر منقول
1402
عوارض اماکن عمومی
1403
عوارض بر پروانه کسب و پیشه
1406
عوارض محل های تفریحی
2101
عمران شهری و نوسازی
1407
عوارض بر قراردادها
2102
عوارض پارکینگ
1408
عوارض کارخانجات 1% فروش
3101
حق آسفالت و لکه گیری
1409
عوارض فخاریها
3102
حق کارشناسی و فروش نقشه
1411
عوارض نوشابه های الکلی
6301
درآمد حاصل از اجرای ماده صد
1419
عوارض مهندسین ناظر
6302
درآمد حاصل از تخلفات ساختمانی
1420
سایر موارد
–
عواض ویژه ترمینال
ماخذ: شهرداری مشهد
در این مطالعه برای تعیین دقیق جایگاه زائرین در منابع درآمدی فوق که از جمله منابع درآمدی شهرداری می باشند و زائرین در آن نقش بسزایی دارند، در هر مورد ابتدا به تعیین درصد و جایگاه زائرین پرداخته شد و سپس به محاسبه عوارض پرداختی زائرین که بصورت مستقیم و غیر مستقیم پرداخت کرده اند می پردازیم.

3-2- برآورد میزان عوارض دریافتی شهرداری مشهد از پایانه های مسافربری و تعیین جایگاه زائرین در آن
در جدول 3-3 و نمودار 3-2 میزان عوارض دریافتی شهرداری مشهد از پایانه های مسافربری (یعنی از ترمینال، راه آهن و فرودگاه) نشان داده شده است که این آمار مربوط به سال های 1377 تا 1383 است.

جدول 3-3: عوارض دریافتی شهرداری از پایانه های مسافربری
سال
عوارض ترمینال
عوارض بلیط هواپیما
عوارض بلیط قطار
کل عوارض پایانه ها

مقدار
(هزار ریال)
درصد از کل عوارض پایانه ها
مقدار
(هزار ریال)
درصد از کل عوارض پایانه ها
مقدار
(هزار ریال)
درصد از کل عوارض پایانه ها
مقدار
(هزار ریال)
درصد از کل درآمد شهرداری
1377
5984413.5
90.247289
391495.32
5.90390205
255219.438
3.84881
6631128
4.026384371
1378
7789666.3
61.847986
4287690
34.043177
517502.26
4.10884
12594859
5.360431239
1379
8851285.6
73.324631
3119514.8
25.8422651
100567.017
0.8331
12071367
3.859243392
1380
9443624
77.497043
2642162.2
21.6823286
100000
0.82063
12185786
3.528371949
1381
12712577
75.568188
4110079.9
24.4318116
–
–
16822657
2.493642642
1382
11065507
59.945107
5324590.3
28.8448733
2069302.27
11.21
18459399
1.758493424
1383
14456848
62.504155
5830242.1
25.2070404
2842329.082
12.2888
23129419
1.510205707
ماخذ: شهرداری مشهد

نمودار 3-2: عوارض دریافتی شهرداری از پایانه های مسافربری

همانگونه که در جدول 3-3 نشان داده شده میزان عوارض دریافتی شهرداری مشهد از کل پایانه های مسافربری در سال 1383،6631128 هزار ریال می باشد که این مقدار حدود 5/1 درصد از کل درآمد شهرداری در سال 1383 است. بالاترین درصد عوارض پایانه ها از کل درآمد شهرداری در طول سالهای 83-1377 مربوط به سال 1378 می باشد که حدود 4/5 درصد کل درآمد شهرداری می باشد و پایین ترین آن نیز مربوط به سال 1383 (5/1 درصد) است. همچنین بالاترین درصد عوارض در بین پایانه ها مربوط به ترمینال است که حدود 63 درصد از کل عوارض پایانه ها را به خود اختصاص داده و بعد از آن مربوط به عوارض بلیط هواپیما (25 درصد) و بلیط قطار (12 درصد) می باشد که در نمودار 3(-3) نیز نشان داده شده است. متوسط رشد سالانه عوارض دریافتی شهرداری از پایانه های مسافری بین سال های 1377 تا 1383 حدود 45 درصد می باشد.
نمودار3-3: عوارض شهرداری در پایانه های مسافربری

بر اساس آمار سازمان سازمان ترافیک و همچنین فرمانداری مشهد، از کل تعداد مسافر ورودی به پایانه های مسافربری، حدود 50 درصد آنها را زائرین و بقیه را افراد مقیم مشهد تشکیل می دهند. بنابراین با توجه به میزان کل عوارض پرداختی توسط پایانه های مسافربری که در جدول 3-4 نشان داده شده می توان عوارض پرداختی زائرین و در واقع جایگاه زائرین در پایانه های مسافربری را تعیین کرد که در جدول 3-4 و نمودار 3-4 نشان داده شده است.
جدول 3-4: جایگاه زائرین در عوارض دریافتی شهرداری از پایانه های مسافربری
سال
کل عوارض پایانه ها
(هزار ریال)
عوارض دریافتی از زائرین (هزار ریال)
درصد از کل درآمد شهرداری
1377
6631128
3315564
2.013192186
1378
12594859
6297429
2.680215619
1379
12071367
6035684
1.929621696
1380
12185786
6092893
1.764185975
1381
16822657
8411328
1.246821321
1382
18459399
9229700
0.879246712
1383
23129419
11564710
0.755102854
ماخذ: شهرداری مشهد

نمودار 3-4: سهم زائرین و شهروندان مشهدی در کل عوارض شهرداری از پایانه های مسافربری

همانگونه که در جدول 3-4 و نمودار 3-3 نشان داده شده، جایگاه زائرین در عوارض دریافتی شهرداری از پایانه های مسافری و در واقع میزان عوارض دریافتی شهرداری از زائرین، از محل بلیطهای آنها در سال 1383، 11564710 هزار ریال می باشد که حدود 50 درصد از کل عوارض دریافتی از پایانه های مسافربری و همچنین حدود 76/0 درصد کل درآمدهای شهرداری می باشد. همچنین بالاترین درصد عوارض پایانه های مسافربری که زائرین پرداخت کرده اند نسبت به کل درآمد شهرداری مربوط به سال 1378 می باشد که حدود 68/2 درصد از کل درآمد شهرداری می باشد.

3-3- برآورد میزان عوارض شهرداری مشهد از واحدهای اقامتی و پذیرایی
در جدول 3-5 میزان عوارض دریافتی شهرداری از واحدهای اقامتی و پذیرایی (هتل، مسافرخانه، مهمانپایر و …) در طول سال های 1377 تا 1383 نشان داده شده است. میزان عوارض دریافتی شهرداری مشهد از واحدهای اقامتی و پذیرایی در سال 1383، 5917066 هزار ریال می باشد که در دیگر سال ها نیز در جدول مذکور نشان داده شده است.
از آنجائیکه تقریباً تمام تعداد افرادی که در هتل و مسافرخانه می باشند زائر و مسافر می باشند بنابراین در این مطالعه تقریباً تمام عوارض دریافتی شهرداری از هتل و مسافرخانه (95 درصد از کل عوارض این بخش) ناشی از ورود زائرین در نظر گرفته شد. در جدول 3-5 و نمودار 3-5، میزان و درصد عوارض شهرداری از واحدهای اقامتی و پذیرایی ناشی از ورود زائرین نسبت به کل درآمد شهرداری نشان داده شده است.
جدول 3-5: عوارض دریافتی شهرداری از هتل و مسافرخانه و جایگاه زائر در آن
سال
کل عوارض دریافتی از هتل و مسافرخانه
(هزار ریال)
سهم زائر از کل عوارض دریافتی ازهتل و مسافرخانه
درصد عوارض زائر از کل درآمد شهرداری
رشد عوارض دریافتی از زائر
1377
804482.827
764258.6857
0.46405364

1378
932212.231
885601.6195
0.376916227
15.877207
1379
1220572.581
1159543.952
0.370708818
30.932908
1380
1770585.402
1682056.132
0.487036254
45.061869
1381
3282818.807
3118677.867
0.462285366
85.408668
1382
5469629.161
5196147.703
0.494999402
66.6138
1383
5917066.353
5621213.035
0.36702988
8.1803936
ماخذ: شهرداری مشهد

نمودار 3-5: سهم زائرین و شهروندان مشهدی در کل عوارض شهرداری از هتل و مسافرخانه

همانگونه که در جدول 3-5 نشان داده شده میزان عوارض دریافتی از زائرین از محل هتل و مسافرخانه در سال 1383، 5621213 هزار ریال می باشد که نسبت به سال قبل (سال 1382) حدود 2/8 درصد رشد داشته و حدود 37/0 درصد کل درآمد شهرداری می باشد. بالاترین رشد عوارض زائرین از محل هتل و مسافرخانه مربوط به سال 1381 بوده که حدود 4/85 درصد نسبت به سال قبل آن رشد داشته است. همچنین بالاترین درصد عوارض زائر نسبت به کل درآمد شهرداری نیز مربوط به سال 1380 و 1382 بوده که حدود 49/0 درصد کل درآمد شهرداری می باشد.

3-4- برآورد میزان عوارض دریافتی شهرداری مشهد از کسبه و بازاریان و سایر بخش ها
در این قسمت عوارض دریافتی شهرداری از بخش های مختلف کسبه و بازاریان، اماکن عمومی، محلهای تفریحی و پارکینگ مورد بررسی قرار گرفته شده است. از آنجایی که آمار تفکیک درصد زائرین از کل قسمتهای مذکور در هیچ سازمانی وجود ندارد و به سادگی نمی توان درصد زائرین را از کل قسمتهای فوق بدست آورد و با توجه به اینکه زائرین نقش بسزایی در عوارض قسمتهای مذکور دارند بنابراین در این مطالعه از تبدیل آمار زائرین به "شهروند" و استفاده از سرانه آن در میزان عوارض دریافتی استفاده شد. بدین معنی که با توجه به تعداد زائر وارد شده به مشهد در طول یک سال و همچنین متوسط مدت ماندگاری هر زائر، متوسط افزایش جمعیت مشهد که ناشی از زائرین می باشد (در هر روز) بدست خواهد آمد که این رقم به عنوان "زائر-شهروند" در نظر گرفته شد.
بر اساس آمار مندرج در فصل قبل، تعداد کل زائرین وارد شده به شهر مشهد در سال 1383، حدود 12 میلیون نفر می باشند و با توجه به مدت ماندگاری آن که حدود 8/6 روز می باشد بنابراین می توان گفت که بطور متوسط، روزانه حدود 223562 نفر "زائر-شهروند" علاوه بر جمعیت فعلی مشهد در این شهر می باشند که این رقم بصورت ذیل بدست می آید:
تعداد "زائر-شهروند" = (مدت اقامت در مشهد * تعداد زائرین در سال) ÷ (365 روز)
بنابراین با توجه به جمعیت فعلی مشهد که حدود 2514 هزار نفر می باشد و با توجه به تعداد "زائر-شهروند" که در فوق بدست آمد می توان گفت که جمعیت مشهد در کل حدود 2737562 نفر می باشد که از این تعداد 223562 نفر (17/8 درصد) آنرا زائرین تشکیل می دهند.
365÷ (8/6 * 12000000 )= 223562
بنابراین در مورد عوارض دریافتی شهرداری از بخش های کسبه و بازاریان، اماکن عمومی، محلهای تفریحی و پارکینگ از درصد فوق (17/8 درصد) برای تعیین جایگاه زائرین در درآمدهای شهرداری استفاده شد.

3-4-1- کسبه و بازاریان
در جدول 3-6 کل عوارض دریافتی شهرداری از کسبه و بازاریان و هچنین سهم زائرین از کل عوارض دریافتی از کسبه و بازاریان که بر اساس محاسبات قسمت قبل (3-4-)، 17/8 درصد در نظر گرفته شد نشان داده شده است.
جدول 3-6: عوارض دریافتی شهرداری از محل کسبه و بازاریان و جایگاه زائر در آن
سال
کل عوارض دریافتی از کسبه و بازاریان
(هزار ریال)
سهم زائر از کل عوارض دریافتی از کسبه و بازاریان
درصد عوارض زائر از کل درآمد شهرداری
رشد عوارض دریافتی از زائر
1377
2915067.738
238161.0342
0.144610061
–
1378
2874828.622
234873.4984
0.099963269
1.38038357-
1379
4068596.392
332404.3252
0.106270413
41.5248325
1380
4629083.265
378196.1028
0.109505985
13.7759271
1381
3694432.63
301835.1459
0.044741386
20.1908365-
1382
5280175.531
431390.3409
0.041095437
42.9225015
1383
8357920.284
682842.0872
0.044585296
58.28868254
ماخذ: شهرداری مشهد

نمودار 3-6: سهم زائرین و شهروندان مشهدی در کل عوارض شهرداری از کسبه و بازاریان

همانگونه که در جدول 3-6 مشخص شده در سال 1383، از کل 8357920 هزار ریال عوارض دریافتی از کسبه و بازاریان، 682842 هزار ریال سهم زائرین است که این مقدار حدود 17/8 درصد از کل عوارض شهرداری در بخش مذکور است. همچنین مقدار عوارض دریافتی از زائرین در بخش مذکور حدود 04/0 درصد از کل درآمد شهرداری است که اگر نسبت 17/8 درصد نیز برای سالهای قبل در نظر گرفته شود مقدار عوارض دریافتی از زائرین در طول سالهای مختلف بدست خواهد آمد. بر این اساس بالاترین درصد عوارض پرداختی توسط زائرین در بخش کسبه و بازاریان نسبت به کل درآمد شهرداری مربوط به سال 1378 و 1379 است که در این دو سال، عوارض پرداختی توسط زائرین حدود 1/0 درصد کل درآمد شهرداری بوده است. همچنین بالاترین رشد عوارض پرداختی زائرین در بخش کسبه و بازاریان مربوط به سال 1383 است که در سال مذکور نسبت به سال قبل رشدی حدود 58 درصد را داشته است.

3-4-2- محلهای تفریحی
میزان کل عوارض دریافتی شهرداری از محل های تفریحی و همچنین سهم زائرین از کل عوارض دریافتی از محل های تفریحی در جدول 3-7 و نمودار 3-7 نشان داده شده است.
جدول 3-7: عوارض دریافتی شهرداری از محلهای تفریحی و جایگاه زائر در آن
سال
کل عوارض دریافتی از محل های تفریحی
(هزار ریال)
سهم زائر از کل عوارض دریافتی از محل های تفریحی
درصد عوارض زائر از کل درآمد شهرداری
رشد عوارض دریافتی از زائر
1377
822995.65
67238.74461
0.040826993
–
1378
504700
41233.99
0.017549381
38.675253-
1379
761141.3
62185.24421
0.019880763
50.81064
1380
897050
73288.985
0.021220691
17.8559093
1381
888219.5
72567.53315
0.010756773
0.9843933-
1382
1488117.585
121579.2067
0.011581972
67.5393959
1383
1276438.36
104285.014
0.006809156
14.22463-
ماخذ: شهرداری مشهد
نمودار 3-7: سهم زائرین و شهروندان مشهدی در کل عوارض شهرداری از محل های تفریحی

همانگونه که در جدول 3-7 نشان داده شده میزان عوارض دریافتی از زائرین در قسمت محلهای تفریحی در سال 1383، 104285 هزار ریال می باشد که حدود 007/0 درصد کل درآمد شهرداری است. همچنین با توجه به درصد زائرین از کل جمعیت مشهد در سال 1383 و انطباق آن در طول سال های 1377 تا 1383، میزان عوارض دریافتی و درصد آن از کل درآمد شهرداری در طول سال های مذکور نیز محاسبه شد که در جدول 3-7 و نمودار 3-7 نشان داده شد. همانگونه که در نمودار 3-7 و جدول 3-7 مشخص شده بالاترین درصد عوارض دریافتی نسبت به کل درآمد شهرداری از محلهای تفریحی مربوط به سال 1378 می باشد که حدود 04/0 درصد کل درآمد شهرداری می باشد.

3-4-3- پارکینگ
در رابطه با پارکینگ نیز همچون کسبه و بازاریان و محل های تفریحی، برای تعیین جایگاه زائر و بدست آوردن میزان عوارض پارکینگ پرداختی توسط زائر نسبت به کل عوارض پارکینگ، از درصد "زائر-شهروند" برای سال 1383 و همچنین سالهای قبل استفاده شد که در جدول 3-8 و نمودار 3-8 میزان کل عوارض شهرداری از پارکینگ و درصد آن از کل درآمد شهرداری نشان داده شده است.

جدول 3-8: عوارض دریافتی شهرداری از محل پارکینگ و جایگاه زائر در آن
سال
کل عوارض دریافتی از پارکینگ
(هزار ریال)
سهم زائر از کل عوارض دریافتی از پارکینگ
درصد عوارض زائر از کل درآمد شهرداری
رشد عوارض دریافتی از زائر
1377
2543701.5
207820.4086
0.126187401

1378
2865431.7
234105.7706
0.09963652
12.64811
1379
4055317.1
331319.4037
0.105923561
41.52552
1380
4782367.5
390719.426
0.11313209
17.92833
1381
7033712.7
574654.3245
0.085181701
47.07595
1382
14920818
1219030.862
0.116128252
112.1329
1383
31165650
2546233.637
0.166253053
108.8736
ماخذ: شهرداری مشهد

نمودار 3-8: سهم زائرین و شهروندان مشهدی در کل عوارض شهرداری از پارکینگ

همانگونه که در جدول 3-8 مشخص شده، میزان کل عوارض دریافتی شهرداری از پارکینگ در سال 1383، 2546234 هزار ریال است که حدود 17/8 درصد از کل درآمد شهرداری در این سال می باشد. همچنین در دو سال آخر دوره مورد مطالعه (1382 و 1383)، میزان این عوارض بیش از 100 درصد رشد داشته که بالاترین درصد آن مربوط به سال 1382 می باشد که حدود 112 درصد می باشد. همچنین بالاترین درصد عوارض پارکینگ از کل درآمد شهرداری در طول سال های 1377 تا 1383 مربوط به سال 1383 می باشد که حدود 17/0 درصد از کل درآمد شهرداری می باشد.

3-5- جمع بندی
در این فصل به بررسی و محاسبه میزان درآمد شهرداری، ناشی از ورود زائرین پرداخته شد. همانگونه که در قسمتهای 3-2 تا 3-4 نیز نشان داده شد با توجه به ردیف های بودجه شهرداری (جدول 3-2)، درآمدهای شهرداری ناشی از ورود زائرین در بخشهای پایانه های مسافربری، واحدهای اقامتی و پذیرایی، مکان های تفریحی و … با توجه به درصد و جایگاه زائرین در هر کدام از بخشها محاسبه شد. در مجموع کل درآمد ناشی از ورود زائرین در طول سالهای 1377 تا 1383 در جدول (3-9) نشان داده شده است.
جدول 3-9: کل عوارض دریافتی شهرداری از زائرین
سال
کل عوارض دریافتی از زائرین
(هزار ریال)
درصد عوارض زائر از کل درآمد شهرداری
رشد عوارض دریافتی از زائر
1377
4593043
2.78887
–
1378
7693244
3.274281
67.49775997
1379
7921137
2.532405
2.962241041
1380
8617154
2.495081
8.786834155
1381
12479063
1.849787
44.81653329
1382
16197848
1.543052
29.80018824
1383
20519283
1.33978
26.6790738
ماخذ: شهرداری مشهد
همانگونه که در جدول (3-9) نشان داده شده کل عوارض دریافتی شهرداری از زائرین در سال 1383 20519283 هزار ریال می باشد که حدود 34/1 درصد کل درآمد شهرداری می باشد و نسبت به سال 1382 حدود 27 درصد رشد داشته است. همچنین بالاترین درصد عوارض دریافتی از زائرین نسبت به کل درآمد شهرداری در طول دوره 1383-1377 مربوط به سال 1378 می باشد که حدود 3/3 درصد است و بالاترین درصد رشد کل عوارض دریافتی از زائرین نیز مربوط به سال 1378 است که حدود 67 درصد رشد داشته است.

فصل چهارم

برآورد میزان هزینه کرد شهرداری مشهد از محل اعتبارات جاری و عمرانی جهت تامین نیازها و خدمات زائران

4- برآورد میزان هزینه کرد شهرداری مشهد از محل اعتبارات جاری و عمرانی جهت تامین نیازها و خدمات زائران
سرازیر شدن خیل عظیم جمعیت زائر اگر چه به دنبال خود رشد اقتصادی و ورود سرمایه بسیار را برای کلانشهر مشهد را به همراه دارد، اما شکی نیست که حضور زائران و مسافران هزینه های مضافی را بر منابع درآمدی شهر، مدیریت شهری و بویژه سازمان شهرداری تحمیل می نماید. این هزینه ها بطور کلی شامل ایجاد تاسیسات، تامین تسهیلات و خدمات مورد نیاز گردشگران و زائران است که مهمترین آنها ایجاد و نگهداری راههای دسترسی، خیابانها، پارکینگها، نصب علایم و تابلوهای راهنما، جمع آوری زباله و نظافت شهر، احداث توالت و سرویسهای بهداشتی عمومی و ساماندهی نیروهای حافظ امنیت، بسط و توسعه شبکه اتوبوسرانی و تاکسیرانی، احداث و گسترش پایانه ها و راه آهن، بهداشت و رفاه عمومی میباشد. یادآوری می شود که مورد استفاده تاسیسات، امکانات و خدمات ارائه شده توسط شهرداری برای زائران و شهروندان مشهدی مشترک می باشد. اما در برخی از این موارد مانند پایانه ها و راه آهن، سهم زائران در استفاده از آن بیشتر و در برخی موارد نیز سهم شهروندان بیشتر است. در این پژوهش سهم زائران در استفاده از امکانات، تاسیسات و خدمات ارائه شده توسط شهرداری به کمک روش توضیح داده شده در فصل سوم تفکیک گردید .

4-1- برآورد تقریبی میزان هزینه ارائه خدمات بهداشتی – نظافتی به هر زائر توسط شهرداری مشهد در طول یکسال مالی
بخشی از هزینه های شهرداری که در اثر ورود زائر و مسافر بیشتر افزایش خواهد یافت، هزینه ای است که صرف امور مربوط به ارائه خدمات بهداشتی و نظافتی می گردد. بر این اساس لزوم برنامه ریزی و تخصیص اعتبار لازم و کافی جهت ارائه و انجام مناسب این کار احساس می گردد. لذا در این قسمت میزان تقریبی هزینه صرف شده برای ارائه امور بهداشتی و نظافتی به تفکیک برای زائران و شهروندان مشهدی در سال 1384 تعیین گردید. هزینه های انجام شده در این بخش شامل هزینه انجامی برای رفت و روب خیابانها، نظافت فضاهای سبز و همچنین جمع آوری و دفن زباله ها می باشد. بر این اساس سهم زائران و شهروندان مشهدی در جدول زیر به تفکیک ملاحظه می گردد. با توجه به جدول و نمودار زیر مشاهده میشود که بیشترین درصد هزینه انجام شده برای زائران و شهروندان به رفت و روب خیابانها اختصاص دارد. نکته دیگر اینکه، سهم زائر در مقایسه با سهم شهروندان چشمگیر نبوده و اندک می باشد. آنچه که در مجموع می توان گفت این است که بیشترین هزینه انجام شده توسط شهرداری در زمینه امور بهداشتی ونظافتی به رفت و روب خیابانها اختصاص داشته است. بر مبنای نتایج بدست آمده سهم زائران از مجموع هزینه های انجام شده برای این امور در سال 1384 تقریباً برابر با 17672 میلیون ریال بوده است که در حدود 8 درصد کل هزینه های مربوطه می باشد.

جدول (4-1) هزینه انجام خدمات بهداشتی، نظافتی در سال 1384
(میلیون ریال)

رفت و روب خیابانها
نظافت فضای سبز
جمع آوری و دفن زباله ها
مجموع هزینه ها
شهروند مشهدی و زائر
151672
57783
6853
216308
سهم زائر
12392
4721
559
17672
سهم شهروند
139280
53062
6294
198636
ماخذ: شهرداری مشهد، 1384

4-2- برآورد تقریبی فضاها و امکانات احداثی توسط شهرداری مشهد برای زائران در طول یکسال مالی
در این قسمت به منظور برآورد فضاها و امکانات احداث شده توسط شهرداری مشهد، از اطلاعات مربوط به هزینه های عمرانی شهرداری طی سالهای 83 – 1375 استفاده شد و میزان اعتبار مورد نیاز جهت احداث این فضاها و امکانات تعیین گردید. همانطور که در جدول زیر ملاحظه می شود، این هزینه ها ناشی از فعالیتهای انجام شده نظیر برنامه توسعه شهری، برنامه هدایت و دفع آبهای سطحی داخل شهر، برنامه حمل و نقل و بهبود عبور و مرور، برنامه ایجاد و تاسیسات حفاظتی شهرها، برنامه بهبود محیط شهری، برنامه ایجاد و اماکن و فضاهای ورزشی و فرهنگی و توریستی، برنامه ایجاد سایر تاسیسات و تسهیلات شهری و برنامه ایجاد تاسیسات درآمدزا می باشد. نمودار (4-2) بیانگر سیر صعودی افزایش این هزینه ها در این دوره است، بطوریکه بیشترین میزان هزینه های انجام شده توسط شهرداری در سال 1383 به میزان 986982 میلیون ریال بوده است. مجموع هزینه های یاد شده در این دوره بطور متوسط دارای نرخ رشدی معادل با 1/41 درصد بوده است. در سال 1381 نیز شاهد بیشترین رشد این هزینه ها نسبت به سایر مقاطع این دوره می باشیم. بطور متوسط مجموع هزینه های انجام شده برای فعالیتهای مذکور در این دوره 306217 میلیون ریال بوده است که از این مقدار بیشترین سهم آن مربوط به برنامه حمل و نقل و بهبود عبور و مرور معادل با 118067 میلیون ریال می باشد. کمترین مقدار هزینه انجام شده نیز مربوط به برنامه ایجاد تاسیسات درآمدزا است.

جدول (4-2) هزینه های عمرانی انجام شده توسط شهرداری طی سالهای 83-1375 (میلیون ریال)
نرخ رشد(%)
سهم زائرات از کل هزینه های عمرانی
جمع
برنامه توسعه شهری
برنامه هدایت و دفع آبهای سطحی داخل شهر
برنامه حمل و نقل و بهبود عبور و مرور
برنامه ایجاد و تاسیسات حفاظتی شهرها
برنامه بهبود محیط شهری
برنامه ایجاد و اماکن و فضاهای ورزشی و فرهنگی و توریستی
برنامه ایجاد سایر تاسیسات و تسهیلات شهری
برنامه ایجاد تاسیسات درآمدزا
سال
–
6888
84307
2874
1222
52456
266
12182
907
88100
0
1375
3/1-
6796
83187
11359
2220
41753
577040
16108
2207
8964
0
1376
3/18-
5555
67994
6175
1742
39277
182
9895
1887
8829
0
1377
7/32
7371
90218
5713
2752
56220
792
11178
6954
5609
0
1378
4/70
12559
153725
24017
8340
59059
1972
42639
2894
14813
0
1379
1/30
16341
200019
33459
7156
93856
1018
38873
3103
22555
0
1380
2/104
33367
408410
158759
15638
154404
6086
37567
4557
31399
0
1381
8/66
55647
681115
252654
18894
266767
8029
94805
3099
29322
7543
1382
9/44
80636
986982
298816
298816
298816
298816
298816
298816
298816
298816
1383
1/41
25018
306217
88202
39642
118067
99355
62451
36047
56489
34039
متوسط
ماخذ: خلاصه بودجه و تعادل درآمدها و هزینه ها، شهرداری مشهد

همانطور که اشاره شد، به منظور تفکیک سهم زائر از شهروند از روش توضیح داده شده در فصل سوم استفاده شد. بر این اساس در فاصله سالهای 1375 تا 1383 برای مجموع هزینه های انجام شده سهم زائر تفکیک گردید. نتایج بدست آمده نشان داد که سهم زائران وارد شده به مشهد از کل هزینه های عمرانی شهرداری در سالهای 1375 تا 1383 به ترتیب برابر با 6888، 6796، 5555، 7371، 12559، 16341، 33367، 55647 و 80636 میلیون ریال می باشد (جدول 4-2). در نمودار زیر روند تغییرات سهم زائران و شهروندان از کل هزینه های عمرانی با یکدیگر مقایسه شده است. همانطور که ملاحظه می گردد تا سال 1378 روند تغییرات سهم زائران و شهروندان منطبق بر یکدیگر بوده است لاکن از این سال به بعد سهم شهروندان روند صعودی به خود گرفته و بدین ترتیب می توان گفت که در سالهای اخیر شکاف سهم زائران و شهروندان از هزینه های عمرانی بسیار زیاد بوده است. بنابراین در سالهای اخیر جایگاه زائر در هزینه های عمرانی انجام شده توسط شهرداری چشمگیر نبوده است و بیشتر عواید حاصل از احداث فضاها و امکانات معطوف به شهروندان مشهدی بوده است.

4-3- برآورد و حجم سرمایه گذاری مورد نیاز جهت تامین خدمات، امکانات و تجهیزات مورد نیاز زائران در طی سالهای آتی (افق 1390 و 1400)
برای دسترسی به مقدار سرمایه مورد نیاز جهت تامین خدمات، امکانات و تجهیزات مورد نیاز زائران در سالهای آینده و برنامه ریزی در این رابطه، هزینه های جاری و عمرانی انجام شده توسط شهرداری مشهد در سال های قبل مورد استفاده قرار گرفت. همانطور که در قسمت قبل اشاره شد، هزینه های عمرانی شامل هزینه برنامه های توسعه شهری، هدایت و دفع آبهای سطحی داخل شهر، حمل و نقل و بهبود عبور و مرور، ایجاد و تاسیسات حفاظتی شهرها، بهبود محیط شهری، ایجاد و اماکن و فضاهای ورزشی و فرهنگی و توریستی، ایجاد سایر تاسیسات و تسهیلات شهری و ایجاد تاسیسات درآمدزا می باشد. هزینه های جاری نیز مشتمل بر هزینه خدمات اداری و همچنین هزینه خدمات شهری است. در راستای تعیین اعتبار مورد نیاز جهت پاسخگویی به نیازهای زائران، اعتبارات جاری و عمرانی به تفکیک مورد بررسی قرار گرفت و سرمایه مورد نیاز در طول افق های مورد نظر به تفکیک برآورد شد. برای این منظور با استفاده از آمار مربوط به هزینه های عمرانی (جدول 4-2) و جاری (جدول 4-3) و با محاسبه نرخ رشد آنها در طول دوره مورد مطالعه، میزان سرمایه مورد نیاز در افق های 1390 و 1400 پیش بینی گردید. مقایسه جداول (4-2) و (4-3) گویای آن است که هزینه های عمرانی در طول دوره مورد نظر از رشد بیشتری نسبت به هزینه های جاری برخوردار بوده است. لازم به ذکر است که میزان هزینه های عمرانی انجام شده در سال 1383 نسبت به سال 1375 از رشدی معادل 42 درصد برخوردار بوده است. بنابر نتایج بدست آمده، میزان اعتبارات عمرانی مورد نیاز شهرداری برای تامین امکانات و تجهیزات مورد نیاز زائران و شهروندان مشهدی در سال های 1390 و 1400 به ترتیب برابر با 8092 و 269726 میلیارد ریال خواهد بود. هزینه های جاری نیز در سال 1383 نسبت به سال 1375 رشدی در حدود 35 درصد داشته است. از اینرو اعتبارات جاری مورد نیاز برای تامین خدمات مورد نیاز زائران و شهروندان مشهدی در سالهای 1390 و 1400 نیز به ترتیب در حدود 3503 و 70433 میلیارد ریال پیش بینی شد. تفکیک سهم زائران و شهروندان از یکدیگر با استفاده از روش اشاره شده در بخش (3-4) نیز نشان داد که سهم زائران وارد شده به مشهد از اعتبارات عمرانی برابر با 661 و 22037 میلیارد ریال به ترتیب در سالهای 1390 و 1400 است. سهم زائران و مسافران از اعتبارات جاری نیز در سال 1390 معادل با 286 میلیارد ریال و در سال 1400 به میزان 5754 میلیارد ریال می باشد. بر اساس نتایج بدست آمده، سهم زائران از اعتبارات جاری و عمرانی در سال های 1390 و 1400 در حدود 16/8 درصد است.

جدول (4-3) هزینه های جاری انجام شده توسط شهرداری طی سالهای 83-1375
(میلیون ریال)

1375
1376
1377
1378
1379
1380
1381
1382
1383
متوسط
هزینه خدمات اداری
8311
9625
10824
14492
27927
33953
44460
65533
99093
34913
هزینه خدمات شهری
62567
90783
90965
112254
134482
172794
203231
328853
479586
186168
جمع
70878
100408
101789
126746
162409
206747
247691
394386
578679
221081
سهم زائران
5791
8203
8316
10355
13268
16891
20236
32221
47278
18062
متوسط
35439
50204
50894
63373
81204
103373
123845
197193
299339
–
نرخ رشد(%)
–
6/41
4/1
5/24
1/28
3/27
8/19
2/59
7/46
09/31
ماخذ: خلاصه بودجه و تعادل درآمدها و هزینه ها، شهرداری مشهد

یادآوری می شود که به منظور افزایش اطمینان در کاربرد آمار مذکور و افزایش دقت، دامنه ای برای سهم زائران از هزینه های جاری و عمرانی در افق های 1390 و1400 تعیین گردید. در این راستا برای افق 1390 سطح خطای 5 درصد و برای افق 1400 سطح خطای 10 درصد منظور شد. بر این اساس سهم زائران از هزینه های جاری در افق 1390 در بازه 272 تا 300 میلیارد ریال می باشد. در افق مذکور سهم زائر از هزینه های عمرانی در بازه 628 تا 694 میلیارد ریال خواهد بود. سهم زائر از هزینه های عمرانی در افق 1400 نیز در محدوده 19833 تا 24241 میلیارد ریال و سهم آنها از هزینه های جاری در بازه 5179 تا 6329 میلیارد ریال تعیین گردید.
در نمودار زیر مقایسه چگونگی تغییرات سهم زائران و شهروندان از هزینه های جاری ملاحظه می گردد. همانطور که مشاهده می شود، تا سال 1378 روند تغییرات سهم زائران و شهروندان تقریباً مشابه یکدیگر بوده است. اما از سال 1378 تا 1381 سهم زائران سیر صعودی به خود گرفته تا اینکه از سال 1381 به بعد اختلاف سهم زائران و شهروندان از هزینه های جاری به حداکثر خود رسیده است. لذا در سالهای اخیر سهم زائران از هزینه های جاری (مشابه با هزینه های عمرانی) انجام شده توسط شهرداری چندان نبوده است.

مقایسه سهم زائران از هزینه های جاری و عمرانی انجام شده طی سالهای 1375 تا 1383 نشان داد که در سالهای قبل از 1380 بطور نسبی سهم زائران از هزینه های جاری در مقایسه با هزینه های عمرانی بیشتر بوده است. از سال 1380 به بعد سهم زائران از هزینه های عمرانی و جاری سیر صعودی به خود گرفته است اما آنچه که نمودار (4-5) نشان می دهد، سرعت بیشتر افزایش در سهم زائران از هزینه های عمرانی نسبت به هزینه های جاری است که از این حیث با سالهای قبل از 1380 تفاوت دارد.

4-4- جمع بندی
بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه، در خصوص خدمات بهداشتی و نظافتی بیشترین درصد هزینه انجام شده برای زائران و شهروندان به رفت و روب خیابانها اختصاص دارد. اما سهم زائران از این هزینه در مقایسه با سهم شهروندان چشمگیر نبوده و اندک می باشد. سهم زائران از مجموع هزینه های انجام شده برای این امور در سال 1384 در حدود 8 درصد کل هزینه های مربوطه می باشد. برآورد فضاها و امکانات احداث شده توسط شهرداری مشهد با استفاده از اطلاعات مربوط به هزینه های عمرانی شهرداری طی سالهای 83 – 1375 نشان داد که مجموع هزینه های یاد شده در این دوره بطور متوسط دارای نرخ رشدی معادل با 1/41 درصد بوده است. بطور متوسط مجموع هزینه های انجام شده برای فعالیتهای مذکور در این دوره 306217 میلیون ریال بوده که از این مقدار بیشترین سهم آن مربوط به برنامه حمل و نقل و بهبود عبور و مرور (118067 میلیون ریال) می باشد. کمترین مقدار هزینه انجام شده نیز مربوط به برنامه ایجاد تاسیسات درآمدزا است. سهم زائران وارد شده به مشهد از کل هزینه های عمرانی شهرداری در سالهای 1375 تا 1383 به ترتیب برابر با 6888، 6796، 5555، 7371، 12559، 16341، 33367، 55647 و 80636 میلیون ریال محاسبه شد.
میزان اعتبارات عمرانی مورد نیاز شهرداری برای تامین امکانات و تجهیزات مورد نیاز زائران و شهروندان مشهدی در سال های 1390 و 1400 به ترتیب برابر با 8092 و 269726 میلیارد ریال پیش بینی شد. اعتبارات جاری مورد نیاز برای تامین خدمات مورد نیاز زائران و شهروندان مشهدی در سالهای 1390 و 1400 نیز به ترتیب در حدود 3503 و 70433 میلیارد ریال پیش بینی گردید. تفکیک سهم زائران و شهروندان از یکدیگر نشان داد که سهم زائران وارد شده به مشهد از اعتبارات عمرانی برابر با 661 و 22037 میلیارد ریال به ترتیب در سالهای 1390 و 1400 است. سهم زائران و مسافران از اعتبارات جاری نیز در سال 1390 معادل با 286 میلیارد ریال و در سال 1400 به میزان 5754 میلیارد ریال می باشد. یادآوری می شود که به منظور افزایش اطمینان در کاربرد آمار پیش بینی شده، برای سهم زائران از هزینه های جاری و عمرانی در افق های 1390 و1400 دامنه ای تعیین شد. لذا برای افق 1390 سطح خطای 5 درصد و برای افق 1400 سطح خطای 10 درصد در نظر گرفته شد. بر این اساس سهم زائران از هزینه های جاری در افق 1390 در بازه 272 تا 300 میلیارد ریال و سهم زائر از هزینه های عمرانی در بازه 628 تا 694 میلیارد ریال خواهد بود. سهم زائر از هزینه های عمرانی در افق 1400 نیز در محدوده 19833 تا 24241 میلیارد ریال و سهم آنها از هزینه های جاری در بازه 5179 تا 6329 میلیارد ریال تعیین گردید.
4-5- بررسی طرحها و برنامه های شهرداری مشهد برای رفع نیازهای شهر مشهد در سال های آتی و نحوه تامین این هزینه ها
از آنجایی که طرحها و برنامه های خدماتی و عمرانی که شهرداری مشهد برای شهروندان در نظر می گیرد مربوط به زائرین نیز می باشد و در واقع زائرین نیز از امکانات و خدمات شهرداری بهره مند می شوند بنابراین در این مطالعه در بحث طرحها و برنامه های شهرداری برای رفع نیازهای زائرین، تنها برنامه ها و طرحهایی که مختص زائرین در طی سالهای اخیر و بخصوص سال 1383 و 1384 در نظر گرفته شده، مورد بررسی قرار گرفته و مابقی طرحها مربوط به طرحهای کلی شهرداری است که تنها مختص زائرین نیست و برنامه ریزی آن ارتباط چندانی با زائرین ندارد که در جدول (4-4) به تعدادی از طرحهای کلی شهرداری در این زمینه اشاره شده است.
جدول 4-4: برخی طرحها و برنامه های شهرداری
ردیف
طرح
ردیف
طرح
1
پروژه ملی قطار شهری
6
مرکز کنترل ترافیک
2
پایانه اصلی مسافربی
7
مجموعه تفریحی کوهسنگی
3
پل و تقاطع غیر هم سطح حافظ
8
پارک جنگلی طرق
4
بزرگراه امام علی
9
طرح عظیم میدان شهدا
5
میدان آزادی (تقاطع غیر هم سطح سه طبقه)
10
بهسازی و تجهیز پارک ملت

طرحها و برنامه هایی که شهرداری مشهد برای زائرین و مختص آنها در سالهای 1383 و 1384 در نظر گرفته، در جدول (4-5) نشان داده شده که در جدول (4-6)، طرحها و برنامه های شهرداری به تفکیک حوزه های اجرایی و نوع اقدامات مورد نظر مشخص شده است.
جدول 4-5: طرحها و برنامه های شهرداری در زمینه زائرین و گردشگران
نام طرح
سال اجرا
میزان اعتبار
(میلیون ریال)
1
راهنمای زائر
1383
500

1384
800
2
طراحی و پخش CD گردشگری در شهر مشهد
1384
140
3
استقبال از زائر
1384
800
4
مشارکت در زمینه گردشگران
1384
380
5
تقویت پایگاه های اطلاع رسانی شهری
1384
720
6
کمک به تقویت انجمن های تخصصی فرهنگی، هنری و میراث فرهنگی در راستای تفاهم با ارشاد
1384
300
7
طرحهای عمرانی
1384
20500

جدول 4-6: طرحها و برنامه های شهرداری در زمینه زائرین و گردشگران به تفکیک حوزه های اجرایی
نام حوزه
نام طرح
حوزه اطلاع رسانی
1
طرح سلام زائر

2
چاپ تراکت های اطلاع رسانی

3
تبلیغات محیطی

4
گشت ویژه راهنمای زائر و توریست
حوزه اسکان زائر
1
ساماندهی زائران چادرخواب در پارکهای مشهد

2
کاهش چادرخوابی

3
طرح راهنمای اسکان زائران در تابستان 1384 با همکاری بخش خصوصی

4
راه اندازی و تجهیز کمپ باباقدرت
نظرسنجی از زائران
4
نظرسنجی از زائران

همانگونه که در جداول (4-5) و (4-6) نشان داده شده، طرحها و برنامه هایی که شهرداری برای زائران در نظر گرفته هیچ گونه درآمدی برای شهرداری ندارد و تنها هزینه هایی است که شهرداری برای رفاه حال زائران و افزیش امکانات و همچنین کاهش سرگردانی زائران و بهبود عبور و مرور آنها در شهر در نظر گرفته است. از اینرو لازم است که شهرداری علاوه بر برنامه هایی که برای زائران، برای تامین نیازهای آنها در نظر می گیرد لازم است تا با انجام برنامه ها و طرحهای درآمدزای دیگر، هزینه های خود را پوشش دهد. این هزینه ها، نه تنها شامل طرحها و برنامه هایی است که تنها برای زائران در نظر گرفته شده، بلکه شامل هزینه های طرحها و برنامه هایی می شود که علاوه بر شهروندان، زائرین نیز از آنها استفاده می کنند.
همانگونه که در فصل دوم عنوان شد، یکی از هزینه هایی که زائرین در طول مدت اقامت انجام می دهند هزینه اسکان است که درصد قابل توجهی را نیز دربر گرفته است. با توجه به اینکه یکی از پروژه هایی که شهرداری در سالهای اخیر در نظر گرفته ایجاد کمپهای مناسب برای زائران است بنابراین به نظر می آید که حوزه اسکان (در جدول 4-6) قابلیت درآمدزایی را برای شهرداری داشته باشد.

4-6- بررسی هزینه کرد شهرداری مشهد در طول سال به میزان درآمدهای کسب شده از محل ورود زائران و مقایسه تطبیقی آن با سایر کلانشهرهای نمونه تحقیق
در فصل سوم و همچنین اوایل فصل چهارم، میزان درآمد و عوارض کسب شده از زائرین (بصورت مستقیم و غیر مستقیم) و همچنین میزان هزینه کرد شهرداری برای زائرین (بصورت مستقیم و غیر مستقیم) مورد بررسی قرار گرفت. در جدول (4-7) میزان کل هزینه، درآمد و نسبت آنها نشان داده شده است.
جدول 4-7: میزان کل درآمدها و هزینهای زائرین و نسبت آنها (میلیون ریال)

میزان کل هزینه ها
میزان کل درآمدها
نسبت درآمدها به هزینه های زائر
1381
656101
12479
0.031
1382
1075501
16198
0.024
1383
1565661
20519
0.021

همانگونه که در جدول (4-7) نشان داده شده میزان کل درآمد شهرداری از محل زائران در سال 1383، 20519 هزار ریال است و هزینه های انجام شده نیز در این سال حدود 1565661 هزار ریال است که میزان هزینه ها با اختلاف نسبتاً بالایی از درآمدهای آن بیشتر است. به گونه ای که نسبت درآمدها به هزینه ها در سال 1383 حدود 021/0 می باشد که نشان دهنده هزینه بالای زائرین برای شهرداری است.
همانگونه که در فصل دوم نشان داده شد از مجموع حدود 12 میلیون زائری که سالانه وارد مشهد می شوند و با توجه به متوسط هزینه کرد هر زائر طی مدت اقامت که 557049 ریال می باشد، حدود 6684588 میلیون ریال درآمد نصیب شهر مشهد می شود که از این مقدار تنها حدود 1565661 ریال آن (23 درصد) بصورت عوارض مستقیم و غیر مستقیم به شهرداری پرداخت می شود و این درحالی است که شهرداری بیشترین هزینه ها را در رابطه با زائرین انجام میدهد.
همانگونه که در جدول (2-1) در فصل دوم نشان داده شد از جمله هزینه هایی که شهروندان در طی مدت اقامت انجام می دهند هزینه ایاب و ذهاب درونشهری و برونشهری است که تنها عوارضی که در این زمینه اخذ می شود مربوط به هزینه های برونشهری (مربوط به بلیط اتوبوس برای برگشت) است. این درحالی است که آمارها نشان می دهد که درصد و تعداد بالایی از زائرین بوسیله اتومبیل شخصی وارد مشهد می شوند که این گروه از زائرین، مشمول پرداخت عوارض (عوارض پایانه های مسافربری) نمی شوند.
همچنین همانگونه که در فصل دوم نشان داده شده و در قسمت (4-5) نیز اشاره شد، هزینه اسکان زائرین در طی مدت اقامت در مشهد حدود 476460 ریال (به ازای هر خانوار) می باشد که محل اقامت تعداد عمده ای از مسافرین و زائرین هتل و مسافرخانه نیست و در واقع اسکان آنها در منازل شخصی اجاره ای، حسینه ها، چادرخواب و … می باشد که تمام موارد مذکور مشمول عوارض اسکان و همچنین عوارضی همچون عوارض هتل و مسافرخانه نمی شوند و تنها گروهی از زائران که در هتل و مسافرخانه اسکان می کنند به نوعی عوارض میدهند.

4-7- جمع بندی کلی
در این فصل به محاسبه و پیش بینی هزینه کرد شهرداری مشهد در مورد زائرین با توجه به جایگاه زائرین در هزینه های شهرداری پرداخته شد و در انتها به بررسی نسبت عوارض دریافتی شهرداری از زائرین نسبت به هزینه کرد آن پرداخته شد. نتایج این فصل حاکی از بالا بودن هزینه شهرداری در رابطه با زائرین و پایین بودن میزان عوارض دریافتی شهرداری ناشی از ورود زائرین است. به گونه ای که نسبت عوارض دریافتی از هزینه کرد شهرداری در مورد زائرین در سال 1383، 021/0 است که این نسبت، نسبت بسیار پایینی است. به نظر می رسد که از جمله دلایل پایین بودن آن مربوط به پایین بودن جایگاه زائر در عوارض دریافتی و درآمدهای شهرداری است و در واقع مشکل اصلی در گرفتن عوارض است تا اینکه در هزینه کرد باشد. بنابراین لازم است که شهرداری در گرفتن عوارض و بالا بردن جایگاه زائر در ردیفهای درآمدی خود، اقدامات و طرحهای مناسبی در نظر بگیرد که در ادامه، این مقوله مورد بررسی و رسیدگی بیشتری قرار گرفته شده است.
1- ماهنامه علمی جهاد، تقوایی، م. 1381، توسعه منطقه برخوار اصفهان از طریق گسترش توریسم روستایی، شماره 253.
2- آئینه تلاش در نظام شورایی، 1379
3- گردشگری بین المللی،1379
4- طرح جامع گردشگری شهر مشهد، 1379، مهندسین مشاور عمران زاوه.
5- سازمان برنامه و بودجه استان خراسان رضوی، طرح جامع بررسی مشکلات زوار حرم مطهر رضوی، حسینیون، ا. و ا. بشروئی، 1365 .
6- نتایج حاصل از مطالعات میدانی طرح بویژه خروجی های پرسشنامه شماره 1، 1384.
7- ماهنامه علمی جهاد، تقوایی، م. 1381، توسعه منطقه برخوار اصفهان از طریق گسترش توریسم روستایی، شماره 253.

8- خیاطی، م. 1382. توریسم روستایی و تاثیر آن بر جوامع روستایی(مطالعه موری تایلند). ماهنامه علمی جهاد. شماره 257.
9- ماهنامه علمی جهاد، تقوایی، م. 1381، توسعه منطقه برخوار اصفهان از طریق گسترش توریسم روستایی، شماره 253.
10- سازمان برنامه و بودجه استان خراسان رضوی. 1365. طرح بررسی وضعیت زائران شهر مشهد. جلد 1: ص 5-120.
11- اولین برنامه پنج ساله شهرداری مشهد، دفتر برنامه ریزی و پژوهش، کمیته برنامه ریزی، 1375.
—————

————————————————————

—————

————————————————————

1

51