مبانی نظری هوش هیجانی و منبع کنترل با سلامت روان

مبانی نظری وپیشینه تحقیق هوش هیجانی و منبع کنترل با سلامت روان

هوش هیجانی
مقدمه
در گذشته، هیجانات راپر هرج و مرج، اتفاقی، غیر عقلانی و ناپخته می دانستند و هیجان و عقل را متضاد یکدیگر می دانستند. امروزه برخلاف تصور گذشته ، هیجانات و عقل در مقابل یکدیگرنیستند بلکه هیجانات و احساسات می توانند در خدمت عقل عمل کنند (اکبر زاده،1383،ص 50) . همگام با رشد سریع صنایع و فن آوری تکنیکی امروزه توجه ویژه ای نیز به بعد انسانی و تلویحا" روانشناختی کار شده است صاحبان صنایع با سرمایه گذاری های کلان سعی دارند با ایجاد شرایط فیزیکی و روانی مناسب برای کارکنان خود، آن ها را در انجام بهتر ودقیق تر وظایف خود یاری دهند تا اهداف اصلی و از جمله مهمترین آن ها (افزایش بهره وری) آسیب نبیند. یکی از جدیدترین پدیده هایی که در این حیطه مورد توجه قرار گرفته، موضوع هوش هیجانی است.
به باور بسیاری از صاحب نظران هوش هیجانی یکی از جدیدترین تحولات و ابداعات بشری در درک رابطه ی بین تفکر و هیجان است ( Wong & Law . 2002.p10 ) . از پیشگامان این تحولات در حوزه هوش می توان به گاردنر1( 1983 ) اشاره کرد و در حوزه ی هیجان از کشفیات زوزف لی دوکس2 نام برد ، اما این تحولات به مطرح شدن هوش هیجانی توسط سالووی و مایر (1990 ) برمی گردد که آشکارا بر در هم تنیدگی هوش و هیجان تاکید می کنند و از نظر آن ها هوش هیجانی عمدتاً به عنوان توانایی فرد در بازنگری احساسات و هیجان های خود و دیگران ، تمایز قایل شدن میان هیجان ها و استفاده از اطلاعات هیجان ها در حل مساله و نظم بخشی رفتار تعریف می شود (Mayer & Salovey,1997,p.17)
گلمن (1998) هوش هیجانی را ظرفیت یا توانایی سازماندهی احساسات و هیجانات خود و دیگران، برای برانگیختن خود و کنترل موثر احساسات و استفاده از آن ها در روابط با دیگران می داند .
گلمن بر نیاز به هوش هیجانی در محیط کار یعنی محیطی که اغلب به عقل توجه می شود تا قلب و احساسات تمرکز می کند او معتقد است نه تنها مدیران و روسای شرکت ها نیازمند هوش هیجانی هستند بلکه هر کس که در محیط سازمان کار می کند نیازمند هوش هیجانی است . در حرکت به سطوح بالای سازمان اهمیت هوش هیجانی در مقایسه با هوش عقلی افزایش می یابد. در این زمینه گلمن و همکاران او معتقد ند که هوش هیجانی در تمامی رده های سازمانی کاربرد زیادی دارد اما در رده مدیریتی اهمیتی حیاتی می یابد( عرب و همکاران، 1390،ص2).
به نظر مایر و همکاران(1385) تخقیق های علمی قابل ملاحظه ای در این زمینه صورت گرفته است (Ciarrochi,2005,p.1)، مطالعات نشان می دهد که هوش هیجانی کارکنان با عملکرد آنها رابطه ی مثبتی دارد و این رابطه در مورد مدیران معنادارتر است ( اعتباریان و امیدپناه، 1387، ص1) . با وجود آن که مفهوم هوش از جمله مفاهیمی است که از گذشته تا حال مورد توجه بوده است ، اما نکته مهم این است که در واقع از آغاز مطالعه ی هوش غالباً بر جنبه های شناختی آن نظیر حافظه ، حل مسآله و تفکر تاکید داشته است ، در حالی که امروزه نه تنها جنبه های غیر شناختی هوش مثل توانایی های عاطفی ، هیجانی ، شخصی و اجتماعی مورد توجه اند ، بلکه در پیش بینی توانایی فرد برای حوزه های هوش و هیجان رخ داده دیدگاه های سنتی را زیر سوال برده و بر ارتباط نزدیک و در هم تنیده ی هوش و هیجان تاکید نموده است (Mayer & Salovey.1997. P17).

2-2-2 پیشینه ی هوش هیجانی
مفهوم هوش هیجانی را اولین بار پاپن3 ( 1984 ) در رساله ی خود که به چاپ نرسیده است به کاربرد و چند سال بعد سالووی و مایر آن را در مجامع علمی مفهوم سازی نمودند . این نوع از مفهوم هوش در سال های اخیر در هر دو زمینه ی علمی و کاربردی ، توجهات زیادی را به خود اختصاص داده است . چرنیس4 اعتقاد دارد هر چند اصطلاح هوش هیجانی به طور مستقیم مورد استفاده قرار نگرفته است ، اما تاریخچه ی طولانی از تلاش در جهت کمک به بهبود هوش هیجانی و قابلیت های اجتماعی و هیجانی کارکنان وجود دارد (Bar-On.2000.P18 ). با این وجود می توان گفت که از لحاظ تاریخی هوش هیجانی مفهوم جدیدی است که در سال های اخیر مطرح شده و در مقابل هوش شناختی5 به کار می رود . این نوع هوش در واقع یک هوش غیر شناختی است که ریشه در مفهوم هـوش اجـتماعی دارد و برای اولین بار توسط ثرانـدایک6 ( 1920 ) مطرح شد . به عقیده ی ثراندایک ، هوش هیجانی توانایی مهم و مدیریت انسان ها برای عمل به شیوه ای خردمندانه در روابط انسانی است . او رفتار هوشمندانه را شامل هوش عینی ( مهارت ساختن و به کار بردن ابزار و وسایل ) ، هوش انتزاعی ( توانایی کاربرد کلمات ، اعداد و اصول علمی ) و هوش اجتماعی ( شناخت افراد و توانایی عمل خلاقانه در روابط انسانی ) می دانست .
نظریه پرداز دیگری که به جنبه های متفاوت هوش توجه نشان داد وکسلر7 بود . او در سال 1940 ایده ی عناصر غیرفکری و فکری8 را مطرح کرد ، به اعتقاد وی ، عناصر غیرفکری همان عناصر عاطفی ، شخصی و اجتماعی هستند . علاوه بر این او در سال 1943 چنین اظهار نظر کرد که توانایی های غیرفکری برای پیش بینی احتمال موفقیت فرد در زندگی لازم هستند (الوانی و ده بیگی،1386،ص18 ) ، علاوه بر این موارد ، وکسلر در کارهای خود به تلاش های دال9 مبنی بر سنجش جهات غیرشناختی هـوش نیز اشاره کرد . لیپر10 ( 1948 ) نیز بر این باور بود که تفکر هیجانی بخشی از تفکر منطقی است و به این نوع تفکر یا به معنای کلی تر هوش ، کـمک می کند . پیاژه11 ( 1952 ) نیز بر در هـم تنیـدگی شنـاخت و عـواطف تاکید داشت ( جمالی،1381،ص19) .
در هر حال سال 1920 تا 1990 تحقیق ها در زمینه ی هوش اجتماعی ، دست خوش تحول بوده است و دیدگاه های مختلفی به وجود آمده آن که هوش اجتماعی را به عنوان توانایی ارتباط با دیگران ، دانش میان فردی ، توانایی قضاوت درست درباره ی احساسات ، خلق ها و انگیزه های دیگران ، عملکرد اجتماعی موثر و مهارت رمزگشایی نمادهای غیرکلامی تعریف کرده اند . در اوایل سال 1980 ، محققان به مفهوم سازی نظامند ایده ی هوش عاطفی دست زدند . مشهورترین آن ها مفهوم هوش های درون و بین فردی گاردنر ( 1983 ) و مطالعات استینز12 ( 1984 )در زمینه ی سواد عاطفی بود که سنگ بنای واژه ای شد که سالووی و مایر در سال های 1989 و 1990 آن را هوش هیجانی نامیدند ( هادی زاده و فرجیان،1387،ص20 ).
در این راستا پس از ثرندایک13 نیز گاردنر ( 1983 ) هوش اجتماعی را متشکل از هوش درون فردی و بین فردی می دانست . گاردنر و استرانبرگ14 از جمله ی کسانی بودند که اعتقاد داشتند هوش نه تنها توانایی های شناختی را شامل می شود ، بلکه چگونگی تجربه و بیان هیجانات را نیز در بر می گیرد (دهکردی،1386،ص19) . از نظر گاردنر ، هوش درون فردی شامل توانایی هوشی فرد برای مواجهه با خویشتن و ابراز مجموعه ای پیچیده و کاملاً متمایز از احساسات است و هوش بین فردی شامل توانایی هوشی فرد برای مواجهه با دیگران ، احساس کردن و تمایز قایل شدن بین اخلاق ، انگیزه و نیت آن ها می باشد، اما پس از گاردنر ، سالووی و مایر ( 1990 ) از جمله اولین افرادی بودند که هوش هیجانی را به عنوان زیر مجموعه ای از هوش اجتماعی تعریف کردند که شامل توانایی کنترل احساسات و هیجانات خویش و دیگران ، تشخیص احساسات و هیجان ها در خود و دیگران و استفاده از این اطلاعات برای هدایت تفکر و اقدامات خود فرد می شد . در سال 1990 همچنین بار-آن ، مفهوم بهره ی هیجانی15 را مطرح کرد تا بر اساس آن بتواند روش خود را برای ارزیابی هوش کلی توضیح دهد .او معتقد بود توانایی ما در کنار آمدن موفقیت آمیز با دیگران ، توام با احساسات درونی را منعکس می سازد (دهکردی،1386،ص20 ).
گلمن صاحب نظر علوم رفتاری و نویسنده ی کتاب کارکردن به وسیله ی هوش هیجانی ، اولین کسی بود که این مفهوم را وارد عرصه سازمان نمود ( تراویس برادبری،1384،ص20 ) . او اظهار نظر نمود که در بهترین شرایط تنها بیست درصد از موفقیت ها در گرو مهارت هایی است که هوش هیجانی را تشکیل می دهند . در واقع هوش هیجانی عدم موفقیت افراد با ضریب هوشی بالا و همچنین موفقیت غیر منتظره ی افراد دارای هوش متوسط را تعیین می کند . گلمن هوش هیجانی را شامل خودآگاهی ، مدیریت و مهار هیجان ها ، برانگیختن خویشتن ، همدلی و دست کاری و اداره ی روابط می دانست . در سال 1996 گلمن با انتشار کتاب مشهور خود ، نقش قابل توجهی در عمومیت بخشیدن به این مفهوم ایفا کرد و در سال 1998، هوش عاطفی را چنین توصیف کرد : هوش عاطفی نوعی دیگر از هوش ، مشتمل بر شناخت احساسات خویشتن و استفاده از آن برای اتخاذ تصمیم های مناسب در زندگی است . به عبارت دیگر ، هوش عاطفی بیانگر توانایی اداره ی مطلوب خلق و خو و وضع روانی و کنترل تنش هاست و در واقع عاملی است که به هنگام ناکامی در دستیابی به هدف ، در شخص ایجاد انگیزه و امید می کند (هادی زاده مقدم و فرجیان،1387،ص19 ) .
در نهایـت ، یکی از افـــراد تاثیر گــذار در حوزه ی هوش هیجانی بار-آن است . او اولین بار در سال 1985 در رساله ی دکتـری خود عبــارت ضـــریب عاطفی را به کــار برد و در سال 1997 تسـت سنجـــش ایــن ضریب هیجانی را منتشــر کـرد (الوانی و ده ییگی،1386،ص3) . بار-آن16 ( 1997 ) نیـــز همـــانند گلـــمن ، هوش هیجانی را شامل مولفه هایی همچون خودآگاهی هیجانی17 ، خودابرازی18 ، حرمت نفس19 ، خودشکوفایی20 ، استقلال ، همدلی ، مسئولیت پذیری اجتماعی21 ، روابط بین فردی22 ، واقع گرایی23 ، انعطاف پذیری24 ، حل مساله25 ، تحمل فشار روانی26 ، کنترل تکانش27 ، خوش بینی28 و شادمانی29 می دانست ( سادات خشوعی،1387،ص21 ) .
هم اکنون و در مرحله ای که از سال 1998 آغاز شده ، اصطلاحات و پالایش های زیادی در ابعاد نظری پژوهشی در حوزه ی هوش هیجانی به عمل آمده و مقیاس های جدیدی برای اندازه گیری هوش هیجانی تهیه شده است و تحقیق های بنیادی تری در این حوزه انجام گرفته است و در واقع پیچیدگی حوزه ی هوش هیجانی به این دلیل است که این حوزه در برگیرنده ی جنبه های علمی و نیز جنبه های عامه پسند آن می باشد . نکته ی قابل ذکر دیگر این است که تاریخچه هوش هیجانی هنوز هم در حال نوشتن است (شهبازی،1385،ص21 ) .

2-2-3 تعاریف هوش هیجانی
همزمان با توسعه ی مفهوم هوش هیجانی و گستره ی سازمان و مدیریت و مطرح شدن آن به عنوان یک توانمندی دارای اهمیت انسانی ، تعاریف متفاوتی از آن نیز ارائه شده است ، صاحب نظران ، هوش هیجانی را با توجه به ویژگی ها و کارکردهای آن به صورت زیر تعریف کرده اند:
* هوش هیجانی اشاره به رفتارهای مربوط به احساسات و توانائی های خود ادراک دارد (Cleveland,2014,P.10 ).
* هوش هیجانی (EI) شامل توانایی شناسایی و درک احساسات، با استفاده از احساسات برای تسهیل شناخت، عواطف، درک و مدیریت احساسات می باشد (Schneider et al.,2005,P.853)
* از نظر بارون30، هوش هیجانی آرایشی از استعدادهای غیر شناختی، قابلیت ها و مهارت هائی است که توانائی فرد در سازگاری با شرایط و فشارهای محیطی را افزایش می دهد (طبری و قربانی، 1388، ص 32)
* هوش هیجانی فرد را ا نظر هیجانی ارزیابی می کند ، به این معنی که فرد به چه میزانی از هیجان ها و احساس های خود آگاهی دارد و چگونه آن ها را کنترل و اداره می کند (ناظم و لاجوردی،1390، ص128).
* از نظر سالووی و مایر ، هوش هیجانی عمدتاً به عنوان توانایی فرد در بازنگری احساسات و هیجان های خود و دیگران ، تمیز قائل شدن میان هیجان ها و استفاده از اطلاعات هیجان ها در حل مساله و نظم بخشی رفتار تعریف می شود (Mayer & Salovey.1997. P26)
* از دیدگاه گلمن هوش هیجانی شامل ظرفیت فرد برای قبول واقعیات ، انعطاف پذیری ، توانایی حل مشکلات ، توانایی مقابله با استرس و تکانه ها تعریف می شود . بنابراین گلمن هوش هیجانی را توانایی حفظ انگیزه ، پایداری در مقابل ناملایمات ، کنترل در مقابل تکانش ها ، به تعویق انداختن کامیابی ، همدلی با دیگران و امیدوار بودن می داند ( آقایار،1386،ص22 ) . در تعریف دیگری گلمن اشاره می کند هوش هیجانی مهارتی است که دارنده ی آن می تواند از طریق خودآگاهی ، روحیات خود را کنترل کند ، از طریق خود مدیریتی آن را بهبود بخشد ، از طریق همدلی تاثیر آن ها را درک کند و از طریق مدیریت روابط به شیوه ای رفتار کند که روحیه خود و دیگران را بالا ببرد ( دوستار،1385،ص78 ) .
* بار-آن در تعریف خود از هوش هیجانی آن را مجموعه ای از مهارت ها ، استعدادها و توانایی های غیرشناختی می داند که توانایی موفقیت فرد را در مقابله با فشارها و اقتضاهای محیطی افزایش می دهد (طبری و قربانی، 1388، ص 32) .
* از دیدگاه بارون1 ( 1996 ) ، هوش هیجانی یک نمونه از شایستگی های هیجانی و اجتماعی است که تعیین می کند ما نسبت به دیگران و در کنار آمدن با فشارهای و تقاضا های روزانه به چه خوبی می توانیم خودمان را درک و بیان نمائیم .
* گاردنر در تعرف خود از هوش هیجانی ، معتقد است که هوش هیجانی توانایی فرد در شناسایی و ابراز هیجان ها در خود و دیگران است ( آقایار و شریف درآمدی،1385،ص22 ) .
* تاکر31 ( 2000 ) هوش هیجانی را توانایی درک عواطف خود و دیگران و تمایز بین آن ها را برای جهت دهی فکر و عمل تعریف کرد ( دهکردی،1386،ص20 ) .
* ویسینگر32 هوش هیجانی را هوش به کارگیری عاطفه و احساس در جهت هدایت رفتار ، افکار ، ارتباط موثر با همکاران ، سرپرستان ، مشتریان و استفاده از زمان در چگونگی انجام کار برای ارتقای نتایج می داند (Wong & Law . 2002. p22) .
* بارون هوش هیجانی را توانایی های یک شخص در مواجهه با چالش های محیطی می داند که موفقیت های فرد را در زندگی پیش بینی می کند (وثوقی کیا،1383،ص 1) .
به طور کلی می توان گفت که هوش عاطفی ، ظرفیت یا توانایی سازماندهی احساسات و عواطف خود و دیگران برای برانگیختن و کنترل موثر احساسات خود و استفاده از آن ها در روابط با دیگران است .

2-2-4 ابعاد هوش هیجانی
به طور کلی ، توانمندی های هوش عاطفی مطابق با مدل شایستگی های هیجانی گلمن و در قالب چهار نوع توانایی فردی و اجتماعی به شرح زیر بیان می شوند :
* خودآگاهی : ضروری ترین توانایی مرتبط با هوش هیجانی این است که فرد از هیجانات و احساسات خود آگاهی داشته باشد . توانایی خودآگاهی به فرد جایزه می دهد تا نقاط قوت و محدودیت های خود رابشناسد و به ارزش خود اعتماد پیدا کند ( خائف الهی و دوستار،1382،ص23 ) . لذا فرد از طریق شناخت عمیق عواطف ، هیجان ها و حالات روانی ، توانایی ارزیابی صحیح از خود را به دست می آورد و به عبارتی در خودآگاهی ، فرد هیجانات و احساسات خود را می خواند و از آن ها آگاه می شود .
* خود مدیریتی : توانایی کنترل و اداره کردن عواطف و هیجان ها ، توانایی حفظ آرامش در شرایط بحرانی و استرس زا ، توانایی خود انگیزشی و ابراز منویات درونی است . به عبارتی خود مدیریتی توانایی کنترل عواطف و هیجانات و رفتارهای صادقانه و درست است . افراد با مهارت خود مدیریتی اجازه نمی دهند بد خلقی ها در طول روز از آن ها سر بزند و می دانند منشاء بدخلقی ها کجاست و ممکن است چقدر طول بکشد ( Golman.1995.P23 ) .
* آگاهی اجتماعی : تشخیص فکر و احساس دیگران ، که شامل برخورداری از همدلی در تمام سطوح فردی ، گروهی و سازمانی می باشد (Golman.1998. P23) . افراد دارای این مهارت دقیقاً می دانند که گفتار و کردارشان بر دیگران تاثیرمی گذارد و می دانند اگر تاثیر رفتارشان منفی است ، باید آن را تغییر دهند . یک نمونه از مهارت آگاهی اجتماعی ، همدلی است . همدلی یعنی توانایی ورود به احساسات دیگران یا توانایی درک احساسات کارکنان در فرآیند تصمیم گیری هوشمند فردی یا گروهی است .
* مدیریت روابط : توانایی مرتبط با هوش هیجانی ، شامل توانایی برقراری ارتباطات و مراودات آشکار و قانع کننده ، تاثیرگذاری ، تشریک مساعی ، کار گروهی ، فرونشاندن اختلافات و ایجاد پیوندهای قوی بین افراد است . از این مهارت می توان در جهت گسترش شور و اشتیاق و حل تعارض استفاده کرد . مهارت های خودآگاهی و خودمدیریتی مربوط به حوزه ی فردی است و مهارت های آگاهی اجتماعی و مدیریت روابط به چگونگی رابطه افراد و اجتماع بر می گردد و بیشتر به توانایی افراد در حفظ صحیح روابط با دیگران می پردازد (Golman.1998. P23) .

جدول 2-3 مدل هوش هیجانی دانیل گلمن و همکاران
توان مندی های فردی
مولفه های هوش عاطفی
خودآگاهی
-خودآگاهی عاطفی : شناسایی احساسات خود و درک تاثیر آن ها
-خودارزیابی دقیق : شناخت نقاط قوت و محدودیت های خویش
-اعتماد به نفس : درک مناسب از ارزش ها و توانایی های فردی
-خودکنترلی : مهار کردن هیجانات مخرب و تنش ها
-خلوص : نشان دادن صداقت ، همبستگی و وفاداری
-سازگاری : انعطاف پذیری در برخورد با تغییرات
خود مدیریتی
-وجدان : قبول مسئولیت عملکرد فردی
-موفقیت محوری : تلاش در جهت بهبود و دستیابی با استاندارد موفقیت
-ابتکار عمل : تمایل به استفاده از فرصت ها
آگاهی اجتماعی
-همدلی : درک عواطف دیگران ، درک دیدگاه های آن ها
-هوشیاری سازمانی : فهم روندهای عاطفی گروه و روابط قدرت
-خدمت محوری : شناسایی نیازهای دیگران برای خدمت رسانی
-توسعه توانایی های دیگران : تقویت توانایی دیگران از طریق بازخورد
-رهبری : هدایت و ایجاد انگیزه همراه با بینش قانع کننده در دیگران
-تاثیر : به کاربردن تاکتیک های اثربخش برای متقاعد سازی دیگران
خودآگاهی
ارتباطات : گوش دادن بی پرده و ارسال پیام های قانع کننده به دیگران
-واکنش نسبت به تغییر : اجرا یا اداره ی تغییرات به صورت پیشگام
-مدیریت تعارض : برطرف کردن اختلافات نظرها
-تعیین حد و مرز : پرورش روابط موثر
-کارگروهی و تشریک مساعی : کار با افراد از طریق اهداف مشترک

مدلی که در بالا ارائه شده ، به صورت اصلاح نشده ، ابتدا توسط گلمن در سال 1998 ارائه شد ، سپس از طریق او و همکارانش در سال 2002 به شکل جدول ( 2-3 ) مورد اصلاح و تایید قرار گرفت . شایان ذکر است که در تحقیق حاضر نیز برای شناسایی هوش هیجانی کارکنان از این مدل استفاده شده است .
مایـــر، سالووی و کاروسو (2000) ، در بـــررسی ادبیات هوش هیجانی ، شناسایی دو مدل مجزا از هوش هیجانی را ارائه نموده اند . آن ها بــرای اولین بار عنوان مــدل توانایی که در آن هــوش هیجانی به عنوان توانایی مفهوم طبقه بندی شده رامطرح نموده اند2000) (Petrides & Furnham,. به طور مسلم فرض شده که چهاربعد سلسله مراتبی عبارتند از : درک ، جذب ، درک احساسات و مدیریت احساسـات. این مدل در تعامل و فکر می باشد. در تضاد با مـــدل های تــوانایی ، مدل مختلط هوش هیجانی به عنـوان ترکیبی از ساختارهای شناختی ، انگیزشی و عاطفی ارائه شده است (Van rooy et al.,2005,p.690) .
مایر، سالووی و کاسیو ،(2000)نیز برای هوش هیجانی چهار بعد تشخیص داده اند که عبارتند از(شاهمرادلو، 1384، ص 1):
1) شناسایی هیجان ها درخود و دیگران: ضروری ترین توانایی مرتبط با هوش هیجــانی این است که فرد از هیجان ها و احساس های خود آگاه باشـــد. تــوانایی خود آگاهی به مدیران اجازه می دهد تا نقاط قوت و ضعف خود را بشناسند و به ارزش خود اعتماد پیدا کنند.
2)کاربرد هیجان ها: کاربرد هیجان ها، توانایی استفــاده از هیجـان ها در کمک به کسب نتایج مطلوب ، حل مسائل و استفاده از فرصت ها است. این مهارت شامل توانایی مهم و بینش سا زمانی است . مــدیرانی که از این توانایی برخوردارند، هیــجان ها و احــساس های دیگران را بیشتر عملی می سازند تا اینکه آنها را حس کنند.
3) توانایی درک و فهم هیجان ها:توانایی درک هیجان های پیچیده و آگاهی از علل آن ها و چگــونگی تغییر هیجان ها از یک حالت به حالت دیگر را درک هیجان ها می نامند. توانایی اصلی در این سطــــح مربوط به توانایی برچسب زدن هیجان با کلمات و بازشنــــاسی روابط میان اشکــال بارز اصطلاحات عاطفی است .
مثلا افراد یاد گرفته اند که واژه هایی نظیر خشم و ناراحتی می توانند با هم در یک طبقه یعنی عصبانیت قرار گیرند. مدیرانی که از این توانایی برخوردارند، از این مهارت ها در جهت گسترش شور و اشتیاق خود و حل
اختلاف ها از طریق شوخی و ابراز مهربانی استفاده می کنند. آنها به کمک این توانایی ها می توانند بفهمند که چه چیزی موجب برانگیختن یا عدم برانگیختن افراد یا گروه ها می شود و در نتیجه می توانند همکاری بهتر را با دیگران برنامه ریزی کنند (مختاری پور و سیادت،1384،ص19).

2-2-5 تفاوت هوش هیجانی و بهره هوشی
از لحاظ واژه گزینی در متون مختلف ، هوش هیجانی یا هوش عاطفی33 به اختصار EI گفته می شود و معمولاً معیار ارزیابی آن را " ضریب هوش هیجانی " یا EQ می نامند و از این نظر با " ضریب هوش شناختی34 " یا IQ که برای سنجش بهره هوشی بکار می رود تفاوت دارد ، یکی از تفاوت ها و شاید امتیازهای هوش هیجانی نسبت به بهره ی هوشی اکتسابی بودن یا غیر موروثی بودن آن است ، که به راحتی قابل یادگیری ، تکامل ، بهبود و اصلاح است ( حسن زاده،1386،ص17 ) . بنابراین ضعف افراد در هوش هیجانی را می توان جبران کرد در حالی که بهره ی هوشی در فرد ثابت بوده و درطول زمان تغییر نمی کند . علاوه براین ، با توجه به اهمیت روابط اجتماعی در سازمان ها بدون تردید نقش EQ در موفقیت شغلی افراد پر رنگ تر است به عنوان مثال فردی با توانایی های منطقی و بهره ی هوشی بالا که نتواند احساساتش را کنترل کند یا روابط اجتماعی خوبی را بنا کند در محیط کارش با مشکل روبرو می شود ولی فردی با بهره ی هوشی عادی و در عین حال برخورداری از هوش هیجانی بالا ، با مدیریت بر احساسات ، خود انگیختگی ، همدلی و داشتن روابط اجتماعی مطلوب در سازمان با احتمال بیشتری می تواند به جایگاه های بهتر و موفقیت های بیشتر دسترسی پیدا کند ( برادبری،1384،ص25 ) .

2-2-6 مدل ها و نظریه های هوش هیجانی
تعدادی از نظریه های هوش هیجانی، نظری و ترکیبی در زیر ذکر شده است :
2-2-6-1 نظریه های هوش هیجانی
هوش هیجانی ، سازه ای نظری است که تعریف آن بستگی به بنیاد نظری مورد نظر دارد . نظریه های متفاوتی را که تا کنون در مورد چیستی هوش مطرح شده اند ، می توان در یک پیوستار دید که در یک سوی آن هوش یک توانایی عمومی ( توانایی شناختی ، سازگاری با محیط و … ) به شمار می رود و در سوی دیگرش ترکیبی از مهارت ها و توانایی های اجتماعی و عاطفی است ، بنابراین نظریه های هوش هیجانی را می توان در دو گروه جای داد :
2-2-6-2 نظریه های های توانایی
این نظریه ها هوش هیجانی را توانایی شناسایی یا ورود اطلاعات و پردازش آن ها از طریق دستکاری فوری نمادها و توانایی دریافت اطلاعات عاطفی از محرک های دیداری و شنیداری تعریف کرده اند . ، آن را یک توانایی ذهنی می پندارند و معتقدند که ساختارهای شناختی و عاطفی به صورت یکپارچه کار می کنند . توانایی درک و ابراز عاطفه ها ، توانایی درونی سازی تجربه های عاطفی در شناخت توانایی شناسایی و درک عاطفه ها و استدلال از طریق آن ها و توانایی مهار کردن عاطفه ها در خود و دیگران مجموعه ی توانایی هایی هستند که هوش هیجانی هر فرد را تعیین می کنند ( Mayer et al.2002. P26 ) .
2-2-6-3 نظریه های ترکیبی
مدل های ترکیبی ، هوش هیجانی را ترکیبی از توانایی های ذهنی و رگه های شخصیتی معرفی می کنند . این نظریه ها EI را با سایر مهارت ها و ویژگی ها مانند انگیزه و توان برقراری ارتباط با دیگران می آمیزد و بر ایجاد انگیزه در خود ، مهار خود و. مدیریت روابط اجتماعی تاکید دارند . مایر و همکاران ( 2000 ) نظریه هایی مانند گلمن و بار-آن را در این دسته جای می دهند ، زیرا این نظریه ها مهارت هایی که در قلمرو توانایی های ذهنی قرار دارند ، مانند حل مساله را با ویژگی های شخصیتی مانند خوشبینی در می آمیزند (Hedland&Stenberg,2001,P.26) .
2-2-7 مدل های هوش هیجانی
انواع مدل های هوش هیجانی از نظر صاحب نظران مختلف به شرح زیر پرداخته شده است :
2-2-7-1 مدل توانایی مایر و سالووی ( 1997 )
الگوی توانایی در سال 1997 توسط مایر و سالووی ارائه شد . این الگو متمرکز بر نقش هیجان ها و تاثیرات متقابل شان بر افکار است (Mayer& Salovey.1997. P27) . مایر و سالووی معتقدند که هوش هیجانی از توانایی های ذهنی ، مهارت ها و قابلیت های متعددی تشکیل شده است . توانایی های ذهنی شامل تفکرات انتزاعی و حل مسائل می باشد (Mayer et al.2002.P27 ) .

ابعاد چهارگانه مدل مایر و سالووی به ترتیب زیر است :
* 1-شناسایی عواطف در خود و دیگران : در این حوزه ، مهارت های خود سنجی ، اغلب با توانایی واقعی افراد در خواندن صحیح عواطف دیگران ، مطابقت ندارد . در نتیجه ی این امر ممکن است کارفرمایان اطلاعات با ارزشی را در جریان تعامل با همکاران و مشتریان از دست بدهند . با این وجود ، آنان بر این باورند که به خوبی قادر به درک صیحح عواطف دیگران هستند .
* 2-کاربرد عواطف35 : یعنی توانایی استفاده از عواطف در راستای کمک به کسب نتایج مطلوب ، حل مسائل و استفاده از فرصت ها ، استفاده از عواطف برای برانگیختن افراد و هسته ی اصلی کار نیز کاربرد های عواطف به شمار می آید .
* 3-توانایی درک و فهم عواطف دیگران36 : توانایی درک عواطف پیچیده و آگاهی از علل آن ها و چگونگی تغییر عواطف از یک حالت به حالت دیگر را درک عواطف می نامند . به کمک این آگاهی ها می توانییم بفهمیم که چه چیزی موجب برانگیختن یا عدم برانگیختن افراد یا گروه ها می شود و در نتیجه می توانیم همکاری بهتری را با دیگران برنامه ریزی کنیم .
* مدیریت عواطف37 : مدیریت عواطف به معنی اداره کردن عواطف در خود و دیگران در یک موقعیت شغلی یا محیط کار است ، می توان در این زمینه واکنش ها ی زیادی را در نظر گرفت ، از جمله : انکار احساسات ، فرار از مشکلات ، تایید حالت کلی موقعیت بدون تایید جریان آن ، به کارگیری عواطف جهت حل مسائل و هماهنگ ساختن عاطفه و تفکر (استوار و امیرزاده،1387،ص27 ) .
مایر و سالووی38 ( 1997 ) ، مطابق با آنچه در جدول زیر آمده است ، به ابعاد و مولفه های مدل خود از هوش هیجانی اشاره نمودند :

جدول 2-4 مدل هوش هیجانی مایر و سالووی ( 1997 )
1-شناسایی هیجان ها
– توانایی تشخیص هیجان در حالت فیزیکی و روان شناختی فرد
– توانایی شناسایی هیجان های دیگران
– توانایی ابراز صحیح هیجان و نیازهای مرتبط با آن
– توانایی تمایز گذاری بین ابراز صحیح و ناصحیح یا صادقانه و غیر صادقانه احساسات
2-تسهیل هیجانی تفکر با استفاده از هیجان ها
– توانایی جهت دادن و اولویت دادن به تفکر بر اساس احساسات وابسته به اشیاء ، وقایع و افراد
– توانایی خلق یا تقلید هیجان ها به منظور تسهیل قضاوت و خاطره های وابسته به احساسات
– توانایی بهره گیری از تغییرات خلقی ، توجه به نقطه نظرهای مختلف و هماهنگ سازی تغییرات
ادامه جدول(2-4 ) مدل هوش هیجانی مایر و سالووی ( 1997 )
– توانایی استفاده از حالات هیجانی ، به منظور تسهیل فرآیند مساله گشایی و خلاقیت
3-درک و فهم هیجان ها
– توانایی درک چگونگی ارتباط هیجان های مختلف
– توانایی درک علل و پیامدهای احساسات
– توانایی تفسیر احساسات پیچیده ، مثل هیجان های مختلط یا حالات احساسی متضاد
– توانایی درک و پیش بینی انتقال های احتمالی بین هیجان ها
4-نظم بخشی و مدیریت هیجان ها
– توانایی گشودگی نسبت به احساسالت خوشایند و ناخوشایند
– توانایی کنترل و انعکاس احساسات
– توانایی پرداختن ، امتداد دادن یا جدا شدن از یک هیجان
– توانایی اداره ی هیجان های خود و دیگران

2-2-7-2 مدل ترکیبی گلمن ( 1995 )
در حالی که دیدگاه سالووی و مایر ، بیشتر جنبه ی روان شناختی دارد ، مفاهیم ارائه شده توسط گلمن به مفاهیم مدیریتی نزدیک تر است . مدل مبتنی بر شایستگی که یک مدل ترکیبی از هوش عاطفی به شمار می آید را گلمن در سال 2001 ارائه کرده است . در حقیقت این مدل نظریه ای در مورد عملکرد در کار است که بر مبنای هوش ایجاد شده است . همانطور که گفته شد ، این مدل ترکیبی است از توانایی های ذهنی و برخی ویژگی های شخصیتی که متفاوت از مدل های مبتنی بر توانایی می باشد . گلمن در سال 2001 با مطالعه ی ششصد مدیر ، متخصص مسایل سازمانی و دانشجویان دوره های ارشد ، مدل خود را با عنوان شبکه های قابلیت های عاطفی39 ارائه داد . مدل اولیه ی وی شامل پنج بعد و بیست و پنج مولفه بود که در سال های بعد مدل خود را به چهار مولفه و بیست قابلیت تقلیل داد که در جدول ( 2-3 ) قابل ملاحظه است ( Kooker et. al,2007, P.29 ) .
شایستگی هیجانی از نظر گلمن عبارت است از توانایی آموخته شده بر مبنای هوش هیجانی که منجر به عملکرد چشم گیر در کار می شود . یعنی میزان هوش هیجانی ، تعیین کننده ی توانایی بالقوه برای یادگیری مهارت های کاربردی می باشد . مدل مبتنی بر شایستگی گلمن شامل بیست شایستگی است . این مدل تفاوت های فردی که در عملکرد افراد در محل کار وجود دارد را از هم تمایز می دهد . شایستگی های بیست گانه مدل گلمن در قالب چهار نوع توانایی عمومی و کلی بیان می شوند . البته لازم بذکر است که بر مبنای این مدل یک فرد برای موفقیت لازم نیست که همه ی شایستگی ها را داشته باشد . بلکه مطابق شرایط آن فرد ترکیبی از شایستگی وجود دارد که منجر به اثر بخشی فرد می شوند ( سید جوادین و حسین پور،1386،ص29 ) .
الگوی هوش هیجانی گلمن ، مدلی چهار مولفه ای مبتنی بر ویژگی های خودآگاهی ، خودمدیریتی ، آگاهی اجتماعی و مهارت های اجتماعی است و در این حالت هوش هیجانی با شاخص های هیجانی اندازه گیری می شود ( Mary Mack et. al,2009.p29) . این مولفه در جدول ( 2-5 ) نمایش داده شده است .

جدول 2-5 مولفه های پیشنهادی گلمن برای هوش هیجانی
مولفه
خود / شایستگی های فردی
دیگران / شایستگی های اجتماعی
شناخت
خودآگاهی
( خودآگاهی هیجانی، خود ارزیابی، خود باوری )
آگاهی های اجتماعی
( همدلی ، خدمتگرایی ، آگاهی های سازمانی)
تنظیم
مهارت های خود مدیریتی
( خود کنترلی ، قابلیت اعتماد ، وظیفه شناسی ، وفق پذیری ، توفیق طلبی ، ابتکار )
مهارت های اجتماعی
( مدیریت روابط ، توسعه ی روابط ، نفوذ ارتباطات ، مدیریت تعارض ، رهبری ، تغییرات مرزهای ساختاری ، همکاری گروهی و تشریک مساعی )

گلمن ادعا کرد که شایستگی های هیجانی همان مهارت های شغلی هستند که می توان آن ها را فراگرفت . همچنین بر اساس نظر گلمن ( 1995 ) ، هوش هیجانی شامل مجموعه ای از عناصر درونی ( میزان خودآگاهی ، احساس استقلال و ظرفیت ، خود شکوفایی و قاطعیت ) و بیرونی ( روابط بین فردی ، سهولت در همدلی و احساس مسئولیت ) است ( سبحانی نژاد،1387،ص33 ) .

2-2-7-3 مدل ترکیبی بار-آن ( 1997 )
بار-آن40 ( 1997 )، هوش هیجانی را بر اساس ویژگی های شخصیتی تعریف کرده است. طبق نظریه ی بار-آن ، هوش هیجانی مجموعه ی توانایی ها، استعداد ها و مهارت هایی را شامل می شود که دانش لازم برای برخورد موثر در زندگی را در اختیار فرد قرار می دهد. بار آن، آن چه را که به عنوان توانایی ذهنی تعریف شده است، با دیگر ویژگی ها از قبیل استقلال فردی، حرمت نفس ترکیب می کند (دهکردی،1386،ص30 ) . به عبارت دیگر بار-آن مدلی چند عاملی برای هوش هیجانی تدوین کرده است . وی معتقد است که هوش هیجانی ، مجموعه ای از توانایی ها ، مهارت هایی است که فرد برای سازگاری موثر با محیط و کسب موفقیت در زندگی ، تجهیز می کند . بر اساس دیدگاه بار-آن ، هوش هیجانی دارای پنج طبقه ی کلی و پانزده مولفه است که در درون این طبقه ها قرار می گیرند که بر اساس جدول ( 2-6 ) عبارتند از :

جدول 2-6 مدل ترکیبی هوش هیجانی بار-آن
الف-هوش هیجانی درون فردی
1-خودآگاهی هیجانی
بازشناسی و فهم احساسات خود

2-قاطعیت
ابراز احساسات ، عقاید ، تفکرات و دفاع از حقوق شخصی به شیوه ای سازنده

3-حرمت نفس
آگاهی ، فهم پذیرش و احترام به خویشتن

4-خود شکوفایی
تحقق بخشیدن به احساسات بالقوه خویشتن

5-استقلال
خود فرمانی و خود کنترلی در تفکر و عمل شخص و رهایی از وابستگی هیجانی
ب-هوش هیجانی بین فردی
1-همدلی
توان آگاهی از احساسات دیگران و درک و تحسین آن احساسات

2-مسئولیت پذیری
توانایی فرد در معرفی خود به عنوان عضوی مفید و سازنده و دارای حس همکاری در گروه اجتماعی خویش

3-روابط بین فردی
توانایی ایجاد و حفظ روابط رضایت بخش متقابل ، نزدیکی عاطفی ، صمیمیت و داد و ستد مهر آمیز
ج-هوش هیجانی مقابله با فشار
1-تحمل استرس
مقاومت در برابر وقایع نامطلوب و استرس زا

2-کنترل نگاه
توانایی مقاومت فرد در برابر تنش ها یا وسوسه ها و کنترل هیجان های خویش
د-هوش هیجانی سازگاری
1-حل مساله
تشخیص و تعریف مساله و ایجاد راهکارهای موثر

2- آزمون واقعیت
ارزیابی و مطابقت میان آنچه به صورت عینی و ذهنی تجربه می شود

3-انعطاف پذیری
تنظیم تفکر و رفتار هنگام تغییر موقعیت و شرایط

ادامه جدول ( 2-6 ) مدل ترکیبی هوش هیجانی بار-آن
ه-هوش هیجانی خلق عمومی
1-خوش بینی
احساس رضایت از زندگی خویشتن ، شاد کردن خود و دیگران

2-نشاط
نگاه به جنبه های روشن زندگی و حفظ نگرش مثبت حتی در مواجهه با ناملایمات

الف-هوش هیجانی درون فردی41 : این طبقه از هوش هیجانی ، مولفه های آگاهی هیجانی ، حرمت نفس ، قاطعیت ، خودشکوفایی و استقلال را در بر می گیرد(حسینی،1383،ص33 ) .
1)خودآگاهی هیجانی42 : میزان آگاهی فرد از احساسات را مورد بررسی قرار می دهد و شامل پی بردن با این نکته که فرد چه احساسی دارد و چرا این احساس در وی شکل گرفته است .
2)قاطعیت43 ( جرات مندی ) : توانایی بیان احساسات ، عقاید ، افکار و باورهای خود و دفاع از حقوق خود به شیوه ای مطلوب ، که از خود دارای سه بعد است : توانایی بیان احساسات ( ابراز خشم ، صمیمیت ، احساسات جنسی ) ، توانایی بیان عقاید ( بیان عقاید مخالف و اتخاذ موضع مشخص حتی با از دست دادن امتیاز ) ، توانایی ایستادگی در برابر حقوق خود ( اجازه ندادن به دیگران جهت اذیت کردن فرد و دادن امتیاز ، عدم کم رویی و خجالتی بودن )
3)حرمت نفس44 : توانایی احترام به خود و پذیرش خود به عنوان فردی که اساساً خوب است ، شخص صاحب حرمت نفس ، احساس عدم کفایت و حقارت نمی کند . او جنبه های مثبت و منفی ، همچنین محدودیت ها و قابلیت های خود را می پذیرد .
4)خودشکوفایی45 : توانایی شناخت توانمندی های بالقوه ، تلاش برای شکوفا کردن آن ها ، کسب حداکثر رشد توانایی ها ، قابلیت ها و استعدادها ، تلاش برای داشتن بهترین عملکرد و بهتر کردن همیشگی خود .
5)استقلال46 : توانایی خود کنترلی در تفکر و عمل ، عدم وابستگی عاطفی ، قابلیت اتکاء در تصمیم گیری ها و برنامه های مهم ، توانایی رفتار خود مختار در مقابل نیاز به حمایت و حفاظت ، پرهیز از دیگران برای برآوردن نیازهای عاطفی خود .
ب-هوش هیجانی بین فردی47 : این بعد نیز مولفه های همدلی ، مسئولیت پذیری و روابط بین فردی را شامل می شود (حسینی،1383،ص33 ):
1)همدلی48 : توانایی شناخت هیجانات و عواطف دیگران ، به عبارت دیگر همدلی یعنی ایجاد حس مشترک با یکدیگر ، یعنی همان احساسی که دیگری به آن دست یافته است را داشته باشیم ، افراد همدل به دیگران توجه دارند و به نگرانی و علایق آن ها توجه نشان می دهند .
2)مسئولیت پذیری49 : ( مسئولیت اجتماعی ) : نشان دادن خود به عنوان عنصری سازنده ، مشارکت کننده ، دارای حس همکاری در گروه خویش و دارای وجدان اجتماعی .
3)روابط بین فردی50 : توانایی برقراری و حفظ ارتباطات متقابل ، توانایی صمیمیت ، با محبت و انتقال دوستی به شخص دیگر است .
ج-هوش هیجانی مقابله با فشار51 : این بخش از هوش هیجانی ، مولفه های تحمل فشار و کنترل تکانه را شامل می شود(حسینی،1383،ص34 ) :
1)تحمل استرس52 : به توانایی مقاومت در برابر رویدادها و موقعیت های فشارزا و پشت سر گذاشتن موقعیت های مشکل زا بدون از پای درآمدن گفته می شود . افراد با تحمل استرس بالا ، کمتر دچار ناامیدی می شوند و بحران ها و مشکلات را بهتر می گذرانند .
2)کنترل تکانه53 : به توانایی به تاخیر انداختن تکانه ، پذیرش تکانه های پرخاشگرانه ، خوددار بودن و کنترل خشم می گویند . اثرات نداشتن این مهارت ، شامل فقدان خودکنترلی ، رفتارهای کند و غیر قابل پیش بینی و آزارگری است .
د-هوش هیجانی سازگاری54 : بعد سازگاری هم دربرگیرنده ی مولفه های واقعیت آزمایی ، انعطاف پذیری و حل مساله است(حسینی،1383،ص34 ) :
1)حل مساله55 : توانایی شناسایی و تعریف مشکلات ، داشتن کفایت و انگیزه برای مقابله ی موثر با آن ، تعیین راه حل های مختلف مساله ، تصمیم گیری و انجام یکی از راه حل های ممکن .
2)آزمون واقعیت56 : سنجش میزان انطباق بین آنچه فرد تجربه کرده و آنچه واقعاً وجود دارد ، تلاش برای فهم امور به طور صحیح و تجربه ی رویدادها آن گونه که واقعاً هستند بدون خیال پردازی .
3)انعطاف پذیری57 : توانایی منطبق ساختن عواطف ، افکار ، رفتار ، موقعیت ها و شرایط دائماً در حال تغییر . افراد انعطاف پذیر ، افرادی فعال ، زرنگ ، قادر به واکنش بدون تعصب به تغییر هستند و نسبت به ایده ها، جهت گیری ها و … صبور و گشاده رو هستند .
ه-هوش هیجانی خلق کلی58 : و نهایتاً هوش هیجانی خلق کلی ، شامل مولفه های خوش بینی و شادکامی است (حسینی،1383،ص34 ) .
1)خوش بینی : توانایی نگاه کردن به نیمه روشن تر زندگی ، امید به زندگی و داشتن رویکرد مثبت به زندگی روزمره .
2)نشاط : لذت بردن از خود و دیگران ، شاد بودن ، رضایت از خود و لذت بردن از زندگی ، داشتن احساس خوب در محیط کار و اوقات فراغت (حسینی،1383،ص34 ) .
2-2-8 مدل هوش هیجانی دولویکس و هیگس59
دولویکس و هیگس در سال 1999 بر اساس تحقیقات تجربی خود عناصر محوری مشترکی را در ساختار کلی هوش هیجانی شناسایی کرده اند که عبارتند از :
1)خودآگاهی : آگاهی از احساسات شخصی خود و توانایی تشخیص مدیریت آن ها .
2)انعطاف هیجانی : توانایی خوب عمل کردن و سازگاری در موقعیت های مختلف .
3)انگیزش : انرژی و انگیزه ای که برای دستیابی به نتایج و هدف های کوتاه مدت ، بلند مدت وجو دارد .
4)حساسیت بین فردی:توانایی آگاه بودن از احساسات دیگران و دستیابی به تصمیمات قابل نفوذ در آن ها .
5)تاثیر : توانایی ترغیب دیگران به تغییر دیدگاهشان درباره ی یک مساله .
6)فراست : توانایی استفاده از بینش خود و تعامل در تصمیم گیری هنگام رویارویی با اطلاعات مبهم .
7)صداقت : توانایی ایجاد و تعهد در هنگام مواجهه با چالش و اقدام ثابت و درست .

2-2-9 هوش هیجانی در سازمان و مدیریت
صاحب نظران بر این باور هستند که امروزه هوش هیجانی به سرعت مورد توجه شرکت ها و سازمان ها قرار گرفته است و اهمیت آن ، گاه از تواناییهای شناختی و دانش های تکنیکی بیشتر شده است .
دلیل این امر آن است که، مدیران دریافته اند که از طریق ، پیوستگی درونی تعامل شخصی و سازمانی افزایش پیدا خواهد کرد. همان طور که می دانید سازمان ها مجموعه ای از گروه ها هستند، که تعاملات موفقیت آمیز گروه هـا به انعطاف پذیری و اعمال تغییرات در سازمان کمک می کند . بنابراین سازمان ها برای اینکه اثربخشی خود را بـالا ببرند از مهارت های نرم60 که مبتنی بر عواطف می باشند، استفاده می کنند ( Brooks,2003, P.78 ) .
بر این اساس، در دهه ی اخیر محققان ، تحقیق های زیادی در مورد تاثیر هوش هیجانی در ساز و کارهای سازمان و مدیریت انجـام داده اند و به بـررسی مسـائلی از جمـله رابطـه ی این مفهـوم با عملکرد کارکنان (آبراهام61،2004، سی62و دیگران، 2001)، اثربخشی رهبری (بارلینگ63 و دیگران،200، پالمر64 و دیگران، 2001، گاردنر و استاو65،2003 )، اثربخشی مدیریت (دونی66 و دیگران،2006 ،گاردنر و استاو، 2003) ، عملکرد گروه ها و تیم های کاری (دروسکـات وولـف67، 2001، ولـج68، 2003)، مدیریت تغـییر (واکـولا69و دیگران ، 2004، هرکنهوف70، 2004)، رهبری تحول آفرین ( کوپر71،1998)، مدیریت تعارض (پالمر و دیگران، 2001، گاردنر و استاو، 2003، بورباخ72، 2004، شولت73،2003 ) و همچنین کیفیت خدمات ( باردزیل و اسلاسکی74، 2003، ورکا75، 2002) پرداخته اند ( الوانی و ده بیگی، 1386، ص36 ) .
طبق نظر گلمن هوش هیجانی در سازمان ، ابتدا از طریق روابط ظهور می کند . هم زمان هوش هیجانی بر روی کیفیت روابط نیز تاثیر می گذارد . علاوه بر موارد اشاره شده ، هوش هیجانی ار آن جایی که نقش مهمی در کنترل و مدیریت هیجان ها دارد می تواند در حوزه های زیر به سازمان کمک کند( آقایار و شریف درآمدی،1385،ص37 ) :
1)سرمایه فکری76 : در دنیای امروزی که اقتصاد مبتنی بر دانش و نوآوری است ، عامل هوشمندی کارکنان نقش مهمی دارد . یکی از مهم ترین وظایف مدیریت ، توسعه و پرورش سرمایه فکری کارکنانش است . هیجان ها مستقیماً بر میزان سرمایه ی فکری تاثیر گذارند . تحقیقات نشان می دهند وقتی کارکنان در حالت هیجان منفی هستند افکارشان کمتر منعطف ، خلاق و نکته سنج است ، وقتی کارکنان ناامید و دلسرد باشند هیچ علاقه ای ندارند که از خودشان انرژی ، اشتیاق و نوآوری نشان دهند .
2)خدمت رسانی به مشتری77 : رابطه بین حالت هیجانی کارکنان و نحوه ی خدمت رسانی و ارتباط با مشتری و ارباب رجوع کاملاً مشهود است . اگر کارکنان ناامید ، عصبی و مضطرب باشند هیچ آموزشی به جزء هوش هیجانی نمی تواند خلاء فضای منفی خدمت رسانی را که حالت هیجانی به وجود آورده است جبران نماید . مطالعات نشان می دهند علت نارضایتی و کاهش مشتری تا شصت و هشت درصد به دلیل حالات هیجانی منفی کارکنان است .
3)پاسخگویی سازمانی78 : در دنیای پرشتاب امروز محیط های کسب و کار دائماً در حال تغییرند و لازم است سازمان ها به این تغییرات توجه کرده و حساسیت به خرج دهند . هیجان ها بر این که کارکنان و مدیران به لحاظ سرعت و انعطاف چگونه واکنش نشان دهند اثر گذارند . اگر افراد شناخت درستی از محیط نداشته و یا تحت فشار روانی باشند در مقابل تغییر مقاومت می کنند و به رفتارها و فرایندها و نگرش های قدیمی محکم آویزان می شوند .
4)بهره وری79 : هیجان به موتور محرک اتومبیل تشبیه می شود . وقتی کارکنان احساس شادی ، نشاط و انگیزه کنند انرژی بیشتری را صرف سازمان کرده و در نتیجه بهره وری ارتقا می یابد .
5)جذب و حفظ کارکنان80 : اگر سازمانی به رفتار خوب با کارکنان شهرت داشته باشد ، کار در آن سازمان خیلی جذاب ، شیرین و دلچسب است . احتمال ماندن کارکنان شادتر ، در سازمان زیاد است و در این حالت هزینه ی نرخ جابجایی و انتقال به شدت کاهش می یابد ، ضمن این که توانایی جذب و به کارگیری کارکنان شایسته فراهم می شود .
2-2-10 کاربردهای هوش هیجانی در محیط
کاربردهای مختلف هوش هیجانی در زیر آورده شده است( آقایار و شریف درآمدی،1385،ص38 ) :
1)توسعه شغلی : اگر معیارهایی برای شناخت کارکنان یا خودتان داشته باشید می توانید مدیریت شغلی کارکنان را همانند رعایت بهداشت روانی در نظر بگیرید .
2)توسعه یا بهسازی مدیریت مدیرانی که فقط بر مهارت فنی خودشان تکیه می کنند . مدیریت نمی کنند بلکه صرفاً عهده دار امور هستند . بنابراین شناخت و ارتقا می تواند منجر به توسعه ی روش های مدیریتی خاص شود .
3)اثربخشی گروهی : گروه ها چیزی بیش از مجموع افراد به صورت انفرادی هستند ، به عبارتی نقش گروه ها هم افزایی است . هوش هیجانی عاملی است که باعث حفظ و پایداری گروه ها می شود .
4)تغییر نگرش : قابلیت هوش هیجانی خوش بینی ، تسهیل کننده ی حرکت در اقدام به سوی عملکرد عالی است .
5)برگشت پذیری : فشار روانی با استرس از عوامل کاهش دهنده ی بهره وری و تمرکز حواس است . منحصر به فردترین روش در تحمل فشار روانی برگشت پذیری است که یکی از قابلیت های هوش هیجانی محسوب می شود . این مفهوم به معنی بازگشت به حالت اولیه پس از روبرو شدن با یک مانع است.

2-2-11 اصطلاحات مرتبط با هوش هیجانی
انواع کاربردها و تعاریف مختلف از هوش هیجانی به شرح زیر می باشد:
2-2-11-1 هوش های چند گانه
به نظر گاردنر عملیات ذهن در نظام نمادی مانند زبان یا عملیات نمادی در موسیقی، حرکات بیانی، ریاضی و تصاویر تفاوت دارد . بنابراین برای پردازش اطلاعات شناختی تنها نمـادهای زبانی و ریاضی ، کفـایت نمی کند . گاردنر ( 1983 ) با این اعتقاد که استدلال ، هوش ، منطق و دانش معنای یکسان ندارند، دیدگاهی نو از هوش ارائه کرد که به سرعت مورد پذیرش قرار گرفت . او مفهوم هوش را گذشته از توانایی کلامی و ریاضی به استعداد موسیقی ، روابط فضایی ، دانش درون فردی و … گسترش داد . از نظر او هوش عبارت است از استعداد حل کردن مسائل یا تولید محصولاتی که در یک یا چند فرهنگ با ارزش شمرده می شوند . او پس از انجام تحقیق های گسترده درباره ی مسائل بیولوژیکی و فرهنگی مرتبط با فرآیندهای ذهنی، هفت نوع هوش را پیشنهاد کرد که با دیدگاه سنتی هوش که بیشتر بر توانایی زبانی و ریاضی استوار است، تفاوت دارد (شریفی،1384،ص39 ) . این هفت نوع هوش معرفی شده توسط گاردنر در قالب نظریه ی هوش های چندگانه و شامل هوش منطقی-ریاضی ، هوش زبانی-کلامی ، هوش دیداری- فضایی، هوش موسیقیایی، هوش جنسیتی ، هوش بین فردی و هوش درون فردی هستند ( پاشاشریفی،1384،ص39 ) .
2-2-11-2 هوش سازمانی
هوش سازمانی یعنی داشتن دانشی فراگیر از تمامی عواملی که بر سازمان تاثیر می گذارند . این نوع هوش به شما کمک می کند تا به نقاط ضعف سازمان های خود پی برده و نقاط قوت خود را مستحکم تر کنید . آگاهی کافی و دانش متناسب برای تصمیم گیری شاکله اصلی هوش سازمانی به شمار می آیند که اطلاعات سازمانی را به سطحی بالاتر در درون یک سازمان افزایش می دهد ، زیرا داده ها و اطلاعات همچون اشیای ایستا هستند و این هوش است که آن ها را از حالت استاتیک به حالت ارگانیک در می آورد ( ملک زاده،1389،ص39 ) .

2-2-11-3 هوش سازمانی
روانشناسان هوش های مختلفی را شناسایی کرده اند که بیشتر آنها می توانند در سه گروه دسته بندی شوند . هوش عینی ، هوش انتزاعی و هوش اجتماعی . هوش عینی توانایی درک اشیاء و کارکردن با آنهاست ، در حالی که هوش انتزاعی توانایی در نشانه های ریاضی و کلامی است . اما هوش اجتماعی به روانشناسان کمک می کند تا آن ها بتوانند تشخیص دهند چه کسانی از توانایی درک اشخاص و ایجاد رابطه با دیگران برخوردارند که اولین بار توسط ثراندایک در سال 1920 تعریف شد . هوش هیجانی نیز ریشه در تعریف هوش اجتماعی دارد .
2-2-11-4 هوش اخلاقی
هوش هیجانی و هوش شناختی دو مفهوم کاملاً متفاوت هستند . از این منظر هوش اخلاقی نیز هوش ممتاز دیگری است . هوش اخلاقی ، توانایی درک درست از خلاف ، اعتقادات اخلاقی قوی و عمل به آن هاست، به عبارتی هوش اخلاقی ظرفیت ذهنی ما برای تشخیص درست از اشتباه است که با اصول جهانی و همگانی انسان ها نیز سازگار می باشد . گلمن به نقل از لنینیک81 و کیل82 به چهار مولفه اساسی هوش اخلاقی که برای موفقیت شخصی و سازمانی حیاتی هستند به شکل زیر اشاره می کند( Golman et. al.2007. P41 ) :
* درستی
* مسئولیت پذیری
* دلسوزی و مهربانی
* عفو و گذشت
درستی ، از نشانه های شخص دارای هوش اخلاقی است . زمانی که ما به درستی فعالیت می کنیم رفتار خود را یکنواخت کرده تا منطبق بر اصول انسانی جهانی و همگانی باشد . آنچه را که می دانیم درست است را انجام می دهیم و در راستای اصول و عقایدمان عمل می نماییم . مسئولیت پذیری ویژگی اساسی و کلیدی دیگری از شخص دارای هوش اخلاقی است . تنها شخصی که تمایل به پذیرش مسئولیت اعمال خود و نتایج آن را دارد می تواند مطمئن باشد که اعمالش مطابق با اصول انسانی جهانی و همگانی است . دلسوزی و شفقت حیاتی و مهم است ، زیرا با نشان دادن علاقه به دیگران نه تنها ارتباطات محرمانه ما با دیگران شکل می گیرد بلکه جوی را در دیگران به وجود می آورد که هنگامی که ما به آن بیشتر نیاز داریم با ما مهربان باشند و در نهایت بخشش و عفو و گذشت یک اصل بسیار مهم دیگر است ، زیرا بدون تحمل اشتباهات و داشتن عیب های خودمان ، احتمالاً در جلب دیگران و روابط متقابل با آن ها ، سخت ، خشک و ناتوان خواهیم ماند ( Golman et. al.2007. P41 ).

2-2-11-5 هوش معنوی
پس از گسترش مفهوم هوش به سایر قلمروها ، ظرفیت ها و توانایی ها و به خصوص مطرح شدن هوش هیجانی در روان شناسی ، ایمونز83 سازه ای جدید را با عنوان هوش معنوی مطرح کرد . هوش معنوی مجموعه ای از توانایی ها برای بهره گیری از منابع دینی و معنوی است و هوش معنوی سازه های هوش و معنویت را در یک سازه ترکیب نموده است . در حالیکه معنویت جستجویی برای یافتن عناصر مقدس معنایابی84 ، هوشیاری بالا85 و تعالی86 است ، هوش معنوی شامل توانایی برای استفاده از چنین مـوضوعات است که می تواند کارکرد و سازگاری فـرد را پیش بینی کند و منجـر به تولیدات و نتـایج ارزشمند گردد
( رجایی،1389،ص41 ) .
2-2-11-6 هوش فرهنگی
هوش فرهنگی به توانایی افراد برای رشد از طریق تداوم یادگیری و شناخت میراث های فرهنگی ، آداب و رسوم و ارزش های گوناگون و رفتار موثر با افرادی با پیشینه ی فرهنگی و ادراک متفاوت گفته می شود . ارلی و انگ87 ( 2004 ) این نوع هوش را به عنوان قابلیت فرد برای سازگاری موثر با قالب های نوین فرهنگی تعریف می کنندو ساختار هوش فرهنگی را به انواع دیگر هوش از جمله هوش عاطفی و اجتماعی مربوط می دانند ( فیاض و نثار احمدی،1385،ص41 ) .
هوش فرهنگی دارای هوش عاطفی است و افراد با هوش فرهنگی بالا قادر به نفسیر رفتار دیگران و حتی در صورت نیاز انطباق با رفتار دیگران هستند . مدیرانی با سطوح مختلفی از ; کیفیت فرهنگی88 با سلائق مختلف ، ممکن است قادر به تفسیر و انطباق با طیف متنوعی از موقعیت های فرهنگی باشند . از این رو بسیاری از مدیران و کارکنان باید میزان هوش فرهنگی و کیفیت آن را بشناسند و در صورت لزوم آن را بهبود بخشند .
2-2-12 هوش رقابتی
هوش رقابتی مجموعه ی توصیه های عملیاتی و منتج شده از یک فرآیند سیستماتیک ، شامل برنامه ریزی ، جمع آوری ، تحلیل و انتشار اطلاعات محیط خارجی برای قرار دادن بنگاه در وضعیت رقابتی بر اساس فرصت های توسعه ای پیش روی آن است . هوش رقابتی فرآیند نمایش محیط رقابتی است . این نوع از هوش ، تمام مدیران ارشد سازمانی را قادر به اخذ تصمیم های آگاهانه در مورد همه چیز از تحقیق و توسعه بازاریابی و تاکتیک های سرمایه گذاری تا استراتژی های بلند مدت می نماید . هوش رقابتی موثر یک پروسه ی پیوسته شامل جمع آوری قانونی و اخلاقی اطلاعات و انتقال کنترل شده ی هوش عملیاتی به تصمیم گیران می باشد .
2-2-13 تقویت هوش هیجانی
در ارتباط با اینکه آیا هوش هیجانی یک توانمندی قابل افزایش و تقویت است یا خیر ، به آرای صاحب نظران این حوزه مراجعه شد که به عقیده ی مایر قسمتی از ظرفیت هوش هیجانی غریزی است و قسمت دیگر حاصل تجارب زندگی است . قسمت اخیر می تواند به وسیله ی کوشش ، تمرین و تجربه پیشرفت یابد . سالووی نیز عقیده دارد هـوش هیجانی عبـارت از یک سری مهـارت ها و قابلیت هـایی است که می تواند هم آموزش داده و هم یاد گرفته شود . گلمن هم بر آن عقیده است که رشد هوش هیجانی از آغاز زندگی شروع می شود و تا بزرگ سالی ادامه می بابد و می توان آن را با آموزش افزایش داد . بار-آن نیز هم سو با گلمن ، سالووی و مایر معتقد است که هوش هیجانی در طول زمان قابل تغییر است و می توان با برنامه ای ویژه آن را افزایش داد .
مهارت های هوش هیجانی ابتدا در منزل و با تعامل خوب والدین و کودک شروع می شود . ایجاد محیط امن عاطفی یکی از راه های پرورش هوش هیجانی است . در سازمان ها روش ها و برنامه های مختلفی برای تقویت هوش عاطفی در تعاملات کاری وجود دارد . برنامه های آموزش مهارت های هیجانی از روش های افزایش قابلیت هوش هیجانی به شمار می آید . این آموزش ها شامل برنامه های کنترل خشم و عصابنیت ، همدلی ، تشخیص و به رسمیت شناختن تشابهات و تفاوت های افراد ، اظهار ادب و صمیمیت و تعارف ، اداره ی خود ، برقراری ارتباط ، ارزیابی خطرات ، خودگفتاری مثبت ، حل مساله و مشکل، تصمیم گیری ، ایجاد هدف ، تعاملات مثبت کاری ، انگیزه در شغل ، درک موقعیت های رفتاری و مقاومت در مقابل فشار گروه مخرب است ( آقایار و شریف درآمدی،1385،ص43 ) .
2-2-14 جمع بندی تئوری های هوش هیجانی
به طور کلی در مباحثی که ارتباط با هوش هیجانی مطرح گردید ، آشکار گردید که علاوه بر عوامل عقلانی، عوامل غیر عقلانی وجود دارند که تعیین کننده ی هوش اند و فراتر از هوش منطقی، نوع دیگری از هوش به نام هوش عاطفی نیز وجود دارد که تبیین کننده ی بخش عمده ای از موفقیت افراد در شغل است. این نتیجه ی کلی طی تکامل نظرات اندیشمندان زیادی در قرن گذشته ، حاصل شده است و در نهایت اصطلاح هوش هیجانی با هوش عاطفی ، برای بیان آن به کار برده شده است . علی رغم وجود مدل های متفاوت اشاره شده از هوش هیجانی ، شباهت های آماری و نظری ، بین مفاهیم گوناگون آن ها وجود دارد . در سطحی جامع تر ، تمامی مدل ها قصد فهمیدن و سنجش عناصردخیل در درک و تنظیم هیجانات شخصی خود فرد و دیگران را دارا هستند . تمامی این الگوها ، با این نگاه که مولفه های کلیدی معینی برای هوش هیجانی وجود دارد ، موافقند . برای نمونه ، هر سه مدل هوش هیجانی سالووی و مایر ، بار-آن و گلمن ، متضمن آگاهی و درک هیجانات و مدیریت هیجان ها به عناصر کلیدی در وجود یک شخص هوشمند هیجانی هستند . با در نظر گرفتن آنچه در پی آمد می توان گفت که هوش هیجانی بر روی توانایی رسیدگی اثر بخش به هیجان ها تمرکز دارد ، این یک تعریف نسبتاً ساده است که اکثر محققان هوش هیجانی بر روی آن توافق دارند (Mcenrue et al,2009, P.86 ) . در اجرای برنامه های هوش هیجانی در سازمان باید به چند اصل مهم توجه داشت. این اصول عبارتند از:

– مشخص کردن اهداف سازمان به طور واضح؛
– ایجاد پیوند بین آموزش و اهداف سازمان؛
-ارزیابی دقیق کارکنان در برنامه آموزشی برای مشخص ساختن توانایی های پایه و نیازهای فردی آنان؛
– انطباق طرح برنامه آموزشی با توانایی ها و ضعف های کارکنان؛
– تهیه و تدوین ساختار جلسه ها؛
– استفاده از تمرین های عملی، مطالعات موردی و روش ایفای نقش؛
– برقراری ارتباط و پیوند بین آموخته ها و تجارب دنیای واقعی کارکنان؛
– فراهم ساختن فرصت هایی برای تمرین آموخته ها؛
– پیش بینی فرصت های متعدد برای دادن بازخورد؛
– استقاده از موقعیت های گروهی برای ایفای نقش و مهم ترین رفتارهای اجتماعی وآموزش آن ها؛
– نشان دادن نیازهای اختصاصی هر فرد به او به طور خصوصی و محرمانه؛
– فــراهــم ســاخــتن منــابع حمــایتی و تقــویتی بـرای کــارکنان در برنامه طی مـرحله پی گیری Caruso, 2001,p.2)& (Wolff

2-2-15 ویژگی مدیر با هوش هیجانی
بارون و بایرن در تحقیقی در سال 1997 به نتایج زیر جهت صفات رهبری دست یافتند. این صفات را می توان مرتبط باخصوصیات هوش هیجانی که به آن می پردازیم یافت(باقرزاده و عیوضی، 1387، ص96).
الف) جذب کننده: رهبر باید از ویژگی های میل به پیشرفت، بلند پروازی، انرژی زیاد ،پیگیری و اصرار بر امور و ابتکار عمل برخوردار باشد.
ب) صداقت و درستی: رهبر باید از قابلیت اعتماد زیاد در اعمال مسئولیت ها و شخصیت باثبات برخوردار باشد و بصورت باز عمل نماید و صداقت و راستی در پندار، گفتار، و کردارش نمایان باشد.
ج) انگیزه ی رهبری: در وجود یک رهبر باید میل به تاثیر گذاری بر دیگران و اعضاء سازمان، برای نیل به اهداف مشترک وجود داشته باشد . به عبارت دیگر انگیزه درونی و بیرونی رهبر است که وی را به حرکت وا می دارد و با عشق و علاقه درجهت اهداف سازمان حرکت می کند و پافشاری می نماید.
د) اعتماد به نفس: رهبر باید از اعتماد به نفس بالایی برخوردار باشد تا بتواند در دیگران تاثیر بگذارد و با گام هایی بلند و استوار حرکت نماید. او باید نسبت به خود احساس ارزش مند بودن داشته باشد تا اعضاء سازمان برای وی ارزش قائل شوند. او زمانی می تواند با موقعیت های اجتماعی کنار آید و در اظهار عقیده و نظرات خود آسوده خاطر باشد که از عزت نفس بالایی برخوردار باشد و اگر دارای عزت نفس پایینی باشد احساس بی ارزشی نموده و این امر را به سایر جریان ها از جمله محیط کاری، زندگی، و مسائل اجتماعی تعمیم داده و در عملکرد خود تردید و دودلی از خود نشان می دهد و در نتیجه سازمان در تصمیم گیری ها دچار مشکل خواهد شد.
رمز نفوذ رهبران بر افراد همین نکته است . رهبران موفق می دانند چگونه با نفوذ بر قلب های افراد ، افکار و اعمال آنها را در جهت اهداف مورد نظر خود به کار گیرند . می دانیم که رهبر در سازمان لزوما" مشروعیت خود را از قانون نمی گیرد. قدرت رهبر و نفوذ او بر کارکنان بیشتر به ویژگی های شخصیتی او برمی گردد، به همین دلیل است که مدیرانی که نقش رهبری را در سازمان به عهده دارند ، در ایجاد تغییرات و تحولات در سازمان ها موفق تر هستند . اهمیت هوش هیجانی در محیط کار به دلیل ارتباط زیادی است که بین بلوغ عاطفی رهبران و مدیران وجود دارد .
توانایی هایی مثل خو د آگاهی، همدلی و عملکرد مالی نمونه هایی از این بلوغ عاطفی هستند. صاحب نظرانی مثل سالووی وگلمن بر مبنای تحقیقات خود چنین بیان می کنند که روحیه رهبر و رفتارهای آن ، تاثیرات به سزایی بر عملکرد کلی سازمان دارد ، چراکه روحیات کاملاً مسری و قابل انتقال به دیگران هستند. از آن جا که روحیات و رفتارهای رهبران، محر ک های نیرومند موفقیت کاری به شمار می روند، لذا وظیفه اصلی مدیران ارشد (و حتی کار اصلی آنها ) رهبری عاطفی است . کار با هوش هیجانی آگاهی در مورد تناقضات موجود در رویکردهای سنتی آموزش و یادگیری خودگردان ر ا ارائه می دهد، همچنین باعث می شود توسعه رهبری را به همراه داشته باشد. مشخصه های هوش هیجانی دیدی کلی درباره بحث بازگشت سرمایه در سازمان ها به هنگامی که برنامه های آموزشی مربوطه برای تاثیر روی عملکرد به کار برده می شود به همراه دارد .گلمن بر این عقیده است که سرمایه گذاری روی هوش هیجانی رهبران با برنامه های خاص فردی بر روی جو و عملکرد سازمانی تاثیر دارد . در زمینه همکاری و موفقیت های شغلی، همه چیز بستگی زیادی به روابط عاطفی و پیوندهای انسانی دارد .
محیط های کاری در این زمان تغییرات پرشتابی دارند ، برای ماندن درعرصه رقابت و کسب مزیت رقابتی مناسب باید مدیران و رهبران سازمان خود را به هوش عاطفی مجهز کنند . همچنین باید به دنبال نیروهایی باشند که از این هوش بهره کافی برده باشند . خلاقیت و نوآوری ، لازمه بقا در دنیای امروز است . برای ایجاد یک محیط خلاق باید افراد را علاوه بر هوش منطقی به هوش عاطفی مجهز کرد . داشتن بستری از نوآوری در سازمان ها می تواند تزلزل و خصومت را در سازمان سبب شود، زیرا هر کدام از کارکنان سعی بر اعمال ایده های خود دارند و سازمان باید بتواند بین حجم تغییرات درون سازمان و بیرون از آن تعادل برقرار کند . از طرفی باید جو سازمان از تشنج به دور ماند و کارکنانی که ایده های آن ها اجرا نشده باید این مساله ر ا بپذیرند و با سازمان هماهنگ باشند . نقش رهبری در اینجا ، ایجاد جوی است که بتواند خصومت را به انرژی خلاق تبدیل کند(سرفرازی و معمارزاده،1389،ص65)
در سال 1998 گلمن در دیگر کتاب خود تحت عنوان " کارکرد هوش هیجانی " می گوید در محیط کار هوش هیجانی در داشتن عملکرد مطلوب نسبت به سایر قابلیت ها از قبیل هوش شناختی یا مهارت های فنی نقش بارزتری ایفا می کند ، لذا با پرورش و رشد هوش هیجانی و قابلیت های آن، هم سازمان و هم کارکنان از مزایای آن بهره مند می شوند. تحقیقات نشان می دهد که اهمیت هوش هیجانی در جهت پیشرفت جایگاه سازما ن ها در حال افزایش است . با استفاده از بهره هوشی می توان پیش بینی کرد که چه شغلی مناسب چه فردی است؟ در حالی که هوش هیجانی می تواند مسیر پیشرفت، شکست یا در جا زدن کارکنان را پیش بینی کند . در سطوح رهبری و مدیریت عالی سازمان ، هشتادوپنج درصد از قابلیت ها برای کسب موفقیت به هوش هیجانی بستگی دارد تا به سایر توانایی های فنی و شناختی . به همین دلیل ایشان می گوید: یک فرد فاقد هوش هیجانی حتی اگر بهترین دوره های آموزشی را در دنیا ببیند ، نمی تواند یک رهبر سازمانی برجسته و موفق باشد . کارگزاران با هوش هیجانی بالا که در زمینه ارائه خدمات بیمه ای (بیمه عمر، حو ادث، درمانی و…) فعالیت می کنند، در مقایسه با همکاران خود که از سطح هوش هیجانی کمتری برخوردا رند ، به طور میانگین دو برابر درآمد کسب می کنند؛ به عبارتی دو برابر مشتری جذب می کنند. دوره های آموزشی بر مبنای هوش هیجانی در مقایسه با سایر دوره های آموزشی بر مبنای غیر هوش هیجانی تقریبا هشت برابر ، بازگشت دارند . در واقع، مدیران موفق تاکید بر ارتقای هوش هیجانی و پرورش قابلیت های عاطفی دارند. این مهم نشان دهنـــده اهمیت هوش هیجانی وکاربردآن در سازمان ها است(بابایی ،1384 ،ص37).
2-2-16 رابطه هوش هیجانی و عملکرد
بر اساس یافته های محقیقن هوش هیجانی ، اغلب کسانی که دارای عملکرد بهترین هستند، دارای هوش هیجانی بالاتری می باشند، این در حالی است که اکثر افرادی که عملکرد پایینی دارند، به این علت نیست که مهار تهای بین فردی کمتری دارند، ارتباطات کاریشان ضعیف است، اقتدارطلب و جاه طلب می باشند و یا اینکه با مدیریت سطح بالا اختلاف دارند. تعجب آور نیست که گلمن(1998) می گوید اهمیت هوش هیجانی همزمان با بالاتر رفتن مدیران در سلسله مراتب سازمانی افزایش می یابد، چرا که اهمیت ارتباطات سازمانی زیاد می شود. در مورد این که بهره هوشی به تنهایی نمی تواند پیش بینی کننده عملکرد افراد در شغل خودشان باشد، در سال 1984 تحقیقات هانترها نشان داد که در بهترین وضعیت، بهره هوشی مسئولیت بیست و پنج درصد تغییرات می باشد. در سال 1996 نیز اشترانبرگ با بررسی های مختلفی که در زمینه هوش انجام داد به این نتیجه رسید که بهره هوشی می تواند حداکثر 10 درصد و حداقل چهار درصد مسئول موفقیت افراد باشد که البته ده درصد واقعی تر به نظر می رسد . چرنیس(2001) هوش هیجانی را در کارگران و کارفرمایان انداز ه گیری کرده و تاثیر آن را در محیط کار بررسی کرده است، نتایج تحقیق آنها نشان داد که هوش هیجانی، در کارگران رابطه مثبت با عملکرد، تعهد، تمرکز بر کار و رضایت مندی حرفه ای داشت و هوش هیجانی در کارفرمایان با رضایت مندی حرفه ای و رفتار اضافه بر نقش، همبستگی مثبت داشت. هر فرد برای ادامه حیات و بقای نسل خود برنامه های خاصی را دنبال می کند وهر سازمان یا تشکیلاتی برای رسیدن به آمال و مقاصد خود برنامه ریزی جامع و گسترده ای را انجام می دهد،ودرزمان تکمیل و به انجام رساندن این برنامه ها،هزینه و وقت زیادی را مصروف می دارد(نجفلوی، 1371 ، ص90). مقصود ازتمامی این فعالیت ها ،کسب نتیجه و به عبارت دیگر دستیابی به هدف و مقصود خویش است که در علم مدیریت آن را اثربخشی می نامند(آوارسین و سید کلام،1387، ص119).
بار- آن89 و پارکر90(2000) معتقدند که هوش هیجانی با رضایت شغلی رابطه ی مستقیم و قابل ملاحظه ای دارد و می تواند باعث بهبود عملکرد شود. نتایج مطالعات دو دهه اخیر نشان می دهد که مهارت های هوش هیجانی عامل اصلی در اثربخشی رهبری و موفقیت شغلی مدیران به شمار می آید. نتایج تحقیق روزت و سیاروچی91 (2005) در خصوص رابطه هوش هیجانی با عملکرد سازمان از طریق رهبری اثربخش نشان داد که بین هوش هیجانی با عملکرد رهبری رابطه معنی دار وجود دارد . نتایج تحقیق لانگهرن92 (2004) نشان داد که "چگونه هوش هیجانی مدیران، عملکرد نقاط کلیدی در سازمان را بهبود می بخشد" (عرب و همکاران،1390، ص 2 ).

پیشینه تحقیق
تحقیق های انجام شده
بررسی پیشینه موضوع از دیدگاه تحقیقات محققان داخلی و خارجی
در این بخش با توجه به اهمیت تاثیر هوش هیجانی بر عملکرد مالی مدیران شعب بانک ها، مطالعات محققانی که متناسب با رویکرد و چهارچوب تحقیق حاضر بوده است، به تفکیک تحقیقات داخل و خارج از کشور بیان می گردد.
1.باقرزاده و عیوضی در تحقیقی در سال 1387 به بررسی مفهوم هوش هیجانی و تاثیر آن در کارکرد مدیران در سازمان پرداختند. تحقیقات نشان می دهد که در واقع، مدیران موفق تاکید بر ارتقای هوش هیجانی و پرورش قابلیت های عاطفی دارند. این مهم نشان دهنده اهمیت هوش هیجانی وکاربردآن در سازمان هاست، در محیط پویا، پیچیده و متغیر امروزی یکی از مهم ترین مهارت های شخصیتی که می تواند به رهبران و مدیران کمک کند، هوش هیجانی است. توان استفاده از احساس و هیجان خود و دیگران در رفتار فردی و گروهی در جهت کسب حداکثر نتایج با حداکثر رضایت است. بنابراین تلفیق دانش مدیریتی و توانایی های هیجانی در مدیریت می تواند در سوق دادن افراد به سوی دستیابی به هدف کارساز و مفید باشد(باقرزاده و عیوضی،1387،ص101).
2.دوستار ( 1385 ) در تحقیقی " تبیین مدل تاثیر گذاری هوش هیجانی مدیران بر تعهد سازمانی کارکنان با توجه به نقش سبک های رهبری " را انجام داد . این تحقیق نشان می دهد که رهبران موثر از درجه بالایی از هوش هیجانی برخوردار ند . مدیران برخوردار از هوش هیجانی ، رهبران موثری هستند که اهداف را با حداکثر بهره وری و کسب رضایت و تعهد سازمانی محقق می سازند .از آن جایی که سبک رهبری به عنوان یک الگوی رفتاری مستمر مدیران نقش تعدیل کننده ای در تعهد سازمانی کارکنان دارد . سوال اساسی این است که نقش سبک های رهبری ( تحول گرا و تعامل گرا ) در فرآیند تاثیرگذاری مولفه های هوش هیجانی مدیران بر تعهد سازمانی آن ها چگونه است . دوستار در این تحقیق با تحلیل آرای صاحب نظران در خصوص جایگاه هوش هیجانی مدیران بر تعهد سازمانی کارکنان برای بررسی نقش سبک های رهبری یک مدل مفهومی طراحی کرد ( دوستار،1385،ص22 ) .
3.سرافرازی و معمارزاده (1389) در تحقیقی عنوان " بررسی تاثیر هوش هیجانی بر بهبود کیفیت عملکرد مدیران مطالعه موردی: دانشگاه علوم پزشکی استان فارس" را مورد بررسی قرار داده اند. هدف تحقیق بررسی تاثیر هوش هیجانی در بهبود کیفیت عملکرد مدیران در دانشکده علوم پزشکی استان فارس است. روش تحقیق در این تحقیق ، توصیفی – پیمایشی از شاخه تحقیقات میدانی می باشد و با استفاده از نرم افزار spss می باشد، یافته ها نشان می دهد که بین هوش عاطفی و کیفیت عملکرد مدیران رابطه معنی داری وجود دارد . همچنین یافته های تحقیق بیانگر این موضوع است که هوش عاطفی باعث بهبود عملکرد مدیران می شود. هوش عاطفی سبب افزایش قدرت کار فردی و گروهی در افراد، تصمیم گیری راحت تر، بهبود روابط با مشتریان، افزایش خلاقیت افراد در حل تعارض ها و مشکلات و افزایش مهارت های کار گروهی می شود . از یافته های تحقیق می توان نتیجه گرفت که بین هوش عاطفی و کیفیت عملکرد مدیران رابطه معنی داری وجود دارد(سرافرازی و معمارزاده ،1389).
4. در تحقیقی که توسط جاویدپرور و همکاران در سال (2013) تحت عنوان " رابطه بین هوش هیجانی و عملکرد مدیران در مدارس استان اصفهان " با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای و با استفاده از ابزار اندازه گیری پرسشنامه انجام شد. یافته ها نشان می دهد که بین هوش هیجانی و ابعاد آن و عملکرد مدیران رابطه معناداری وجود دارد(Javidparvar et al,2013,p.5).
5.صنوبر و همکاران (2012) در تحقیقی تحت عنوان " رابطه بین هوش هیجانی مدیران و تجاری سازی نوآوری در مراکز تحقیق و توسعه " که در میان مراکز تحقیقاتی و دارای تحقیق و توسعه فعال در واحدهای تولیدی در استان آذربایجان شرقی و با استفاده از ابزار اندازه گیری پرسشنامه انجام شد.یافته ها نشان دادند که بین چهار بعد هوش هیجانی (خودآگاهی، خود مدیریتی ، آگاهی اجتــماعی و مدیــریت روابط ) و عملـــکرد تجـــاری رابطــه مثبت و معنی داری وجود دارد(et ai. 2012 Sanoubar) .
6. گرکز و مهرورزی (2012) ، در تحقیقی تحت عنوان " رابطه بین هوش هیجانی و عملکرد شرکت ها در بورس اوراق بهادار " ، با استفاده از مدل گلمن (2001) و با استفاده از پرسشنامه استاندارد " هوش هیجانی، مهارت ها و آزمون ها " برای اندازه گیری تاثیر هوش هیجانی و ابعاد آن برعملکرد شرکت های کارگذاری بورس اوراق بهادار پرداختند . نتایج نشان داد که بین میزان هوش هیجانی و عملکرد کارگزاران رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد ( Garkaz and Mehrvarzi,2012,p.11).
7. رحیم و ملک (2010) ، در تحقیقی تحت عنوان " هوش هیجانی و عملکرد سازمانی در بانک های پاکستان " به بررسی رابطه دو متغیر با استفاده از متغیرهای تعدیل گر سن، تحصیلات، سابقه کار ، جنسیت و وضعیت تاهل پرداختند . نتایج نشان می دهد که کارکنان زن بانک از لحاظ احساسی باهوش تر از همتایان مرد ، از لحاظ شرایط سنی زنان و مردان رابطه معکوس با هوش هیجانی و بالاتر بودن سطح تحصیلات منجر به بالاتر بودن هوش هیجانی در افراد می گردد . همچنین افراد راضی تر دارای عملکرد بهتری در سازمان هستند (Rahim & Malik,2010,p.1).
8. در یک تحقیق در سال 2010، شیپلی و همکارانش دریافتند که اعتقاد بر این است هوش هیجانی به یکی از عوامل پیش بینی کننده موفقیت در رهبری و عملکرد شغلی می باشد (Shipley et al.,2010,P.15).
9. بارچارد وهمکاران (2001) ساخته شده با استفاده از نظریه های هوش هیجانی ، به عنوان یک چارچوب، در بررسی نقش توانایی های عاطفی در عملکرد اجتماعی با استفاده از هر دو حالت خود گزارش دهی و اندازه گیری عملکرد واقعی پرداختند. مقدار هوش هیجانی مدیران ارشد در توسعه نگرش مثبت نسبت به کار، رفتار و نتایج آن تاثیر می گذارد. این یافته ها اشاره کرد که هوش هیجانی ممکن است در افزایش نگرش مثبت نسبت به کار، رفتار نوع دوستانه و نتایج مثبت آن، اعتدال در کار و تبادل اطلاعات با همکاران، کار تیمی، تعهد حرفه ای در کار و در نهایت، رضایت شغلی منجر شود barchard ,2001,P7)) .
10. لام و کـــربی93 (2002) بررسی نمــودند که آیا افراد با هوش هیجانی بالاتر عملکرد بهتری دارند؟. این مطالعه نشــــان داده شده است که هـــوش هیجانی کل در درک، فهم و سازماندهی احساسات در هر فرد منحصر به فرد است ونشان داد که مردم با هوش هیجانی بالاترعملکرد بهتر است (Lam & Kirby.2002) .
11.کاوودباچ و هنسن94 (2007) در تحقیقی تحت عنوان " نقـــش هوش هیجانی بر عملکرد تیم پرستاری" نشان دادند که عملکــرد گروه های پرستاری تحت تاثیر سازه های هوش هیجانی خصوصا" احساسات می باشد . نتایج تاثیر مثبت هوش هیجانی بر عملکرد گروه را نشان می دهد.به طوری که کیفیت عملکرد گروه را بالا می برد. (Quoidbach & HansennE.2007)
10.آگنولی95 و همـــکارانش(2012) در تحقــیقی تحت عنوان " تعـــامل بین هــــوش هیجانی و توانایی شناختی در پیـــش بینی عملکرد تحصیلی " ، نشان دادند که هوش هیجــانی توانائی پیش بینی عملکرد را دارد(Agnoli et al.2012)
12.نتایج تحقیقات گلمن96 ( 1995 ) نشان می دهد مدیری که از هوش هیجانی زیادی برخوردار باشد و از نظر فنی تجربیات لازم را داشته باشد ، با آمادگی بیشتری نسبت به دیگران به رفع مشکلات و ضعف های گروهی در سازمان خواهد پرداخت (Fahim Dvin.1386.P73 ) .
13.کوپر97 و سواف98 ( 1997 ) گزارش نموده اند ، کسانی که از احساساتشان به طور موثری استفاده می کنند می توانند به موفقیت های شغلی بیشتری دست یابند . همچنین ، نگرش ها و رفتارهایی که از طریق هوش هیجانی متاثر می شوند از جمله تعهد عاطفی و رفتار شهروندی سازمانی ، از نقاط تمرکز این تحقیق بوده است ( Cooper & Sawaf,1997, P.64 ) .
منابع
منابع فارسی
1- ابزری ، مهدی . رنجبریان ، بهرام . فتحی ، سعید . قربانی، حسن ، 1388 ، "تاثیر بازاریابی داخلی بر- بازارگرایی و عملکرد سازمانی در صنعت هتلداری"، ،چشم اندازمدیریت،شماره 31 ،ص ص 25-42.
2-ابونوری،اسمعیل.سپانلو، هادی، 1384 ،" تجزیه و تحلیل آثار عوامل درون سازمانی بر جذب سپرده بانکی"، دانشور،شماره14، ص1-15.
3-اخوان ، پیمان ، 1383 ، الگو برداری ، ماهنامه تدبیر ،فروردین ، شماره 143
4- آرمسترانگ ، مایکل ، 1385 ،"مدیریت عملکرد راهبردی کلیدی و راهنمای عملی" ، ترجمه :سعید صفری ، انتشارت جهاد دانشگاهی.
5-آذر ، عادل و موتمنی ، علیرضا ، 1383 ، اندازه گیری بهره وری در شرکت های تولیدی به وسیله مدل (DEA)، دو ماهنانه علمی – پژوهشی دانشگاه شاهد، دی ماه ، سال یازدهم ، شماره 8،ص44.
6-آذر،عادل . مومنی،منصور . 1384 ، آمار و کاربرد آن در مدیریت ، انتشارات سمت، تهران ، چاپ هشتم ، جلد دوم.
7-استوار،صغرا و امیرزاده خاتونی،ماندانا ،1387 ،"بررسی رابطه میان هوش هیجانی ، رضایت شغلی و تعهد سازمانی در کارکنان کارخانه بخش خصوصی در شهر شیراز"،فصلنامه رهیافتی نو در مدیریت آموزشی،سال اول،شماره دوم.
8-آقایار و شریف درآمدی،پرویز،1385،" هوش هیجانی ، کاربرد هوش هیجانی در قلمرو هیجان "،انتشارات سپاهان اصفهان .
9-اکبرزاده، نسرین. (1383) ، هوش هیجانی (دیدگاه سالوی و دیگران) ،چاپ اول، انتشارات فارابی.
10-الوانی،مهدی،دده بیگی،مینا،1386،"تاثیر آموزش هوش عاطفی بر کیفیت خدمات شعب بانک ملت"، فصلنامه علوم مدیریت ایران،سال دوم،شماره 7،ص29-1.
11.بابایی،محمدعلی .،"تاثیر هوش عاطفی بر اثربخشی مدیران"، 1384، تدبیر، شماره 166، ص 36-39.
12-بابائی،محمدعلی .شفائی،نازنین،1391، "بررسی رابطه میان بهره گیری از فرصت های فناوری و عوامل موثر بر آن با عملکرد مالی سازمان از دیدگاه مدیران شعب در بانک ها "، چشم اندازمدیریت بازرگانی، شماره 12، صفحه 171- 188.
13-برادبری، تراویس،1384،" هوش هیجانی "،ترجمه مهدی گنجی، انتشارات ساوالان تهران
14-برادران حسن زاده،رسول. نژاد ایرانی،فرهاد. لطف اللهی حقی،ماهرخ ، 1388 ،" بررسی تطبیقی تاثیر معیارهای عملکرد مالی بر تصمیم گیری مدیران بانک ها دولتی و غیردولتی( با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی)" ، فراسوی مدیریت، سال سوم ، شماره 11،ص ص 211-185.
15-پاشاشریفی،حسن،1384،"مطالعه مقدماتی نظری هوش چندگانه گاردنر، در زمینه موضوع های درسی و سازگاری دانش آموزان"،فصلنامه نوآوری های آموزشی،سال چهارم،شماره 11 .
16-جهانیان، رمضان،1390، " بررسی رابطه بین هوش هیجانی و مدیریت تعارض در مدیران" ، (پژوهشگر)فصلنامه مدیریت، سال هشتم.
17- جمالی، فریبا ،1381، "بررسی رابطه نگرش مذهبی، احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه های تهران". پایان نامه. (کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی. دانشگاه الزهراء.
18-حافظ نیا، محمدرضا ، 1382 ، "مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی" ، انتشارات سمت .
19- حسن زاده ، رقیه ،1391، "رابطه بین کارآفرینی سازمانی و عملکرد شرکت های عضو سازمان بورس اوراق بهادار تهران" ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت.
20- حسن زاده.رمضان،1386،"انگیزش و هیجان"،انتشارات ارسباران تهران.
21- حسینی،سید محمود. محمدی،امیرسالار. پیشوایی ،میرسامان ، 1389 ،" راهبرد زنجیره تامین و . انتخاب سامانه تولید"، مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 2، – ص ص 112.
22- حسینی، فاطمه،1383، "درباره هوش هیجانی چه می دانید؟ "روزنامه همشهری،سال دوازدهم،شماره29
23- خاکی ، غلامرضا . .1387 ،" روش تحقیق در مدیریت" ، انتشارات بازتاب .
24- خائف الهی، احمد علی و دوستار ،محمد،1382 ، "ابعاد هوش هیجانی"، مدیریت و توسعه، شماره18، ص62-52
25- خسروی ، مهدی ،1390،" balance score cart"، به نقل از کاپلان و نورتون.
26- داوود باقر زاده، زهرا عیوضی.، " هوش هیجانی: ابزاری برای مدیران"،پرتال جامع علوم انسانی، ص 1-15.
27-دانشفرد،کرم اله. وحدانی، کاوه.آغاز،عسل،1389، " بررسی نقش پیاده سازی کارت امتیاز متوازن در بهبود عملکرد سازمان"، فصلنامه،شماره 4،سال2،ص55-72 رهبری و مدیریت آموزشی
28- دکتر اکبر اعتباریان، علی امید پناه، 1387، " رابطه ی هوش هیجانی و رضایت شغلی"، اندیشه و رفتار، دوره ی دوم، شماره ی تابستان.
29-دوستار،محمد،1385،"تبیین مدل تاثیر گذاری هوش عاطفی مدیران بر تعهد سازمانی کارکنان با توجه به نقش سبک های رهبری"،رساله ی دوره ی دکتری،دانشکده ی علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس .
30-دهکردی،مهناز،1386،"شناسایی و مقایسه ی ترکیب های سه گانه ی سنخ های جنسیتی زنان شاغل شهر اهواز و شوهرانشان از لحاظ بهداشت روانی ، رضایت زناشویی و هوش هیجانی"،پایان نامه دکتری در رشته علوم تربیتی،دانشگاه شهید چمران اهواز .
31-رابینز، استیفن ،1385 ، "رفتار سازمانی" ، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی،چاپ نهم .
32-راد ، سید سعید . خواجه ئیان ، داتیس.اعظمی، امیر ،1389، "بهبود عملکرد در مدیریت بازار با استفاده از هوش هیجانی" ، پژوهشنامه علوم اجتماعی، شماره 64،صفحه 155-184.
33-رستمی، محمدرضا. قاسمی، جواد. اسکندری، فرزانه،1390،" ارزیابی عملکرد مالی بانکهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار"،مجله حسابداری مدیریت،سال چهارم ، شماره هشتم ، بهار
34-رجایی،علیرضا،1389،"هوش معنوی . دیدگاهها و چالش ها"،فصلنامه پژوهشنامه تربیتی،شماره؟
35-رحیمی، غفور ،1385، " ارزیابی عملکرد و بهبود مستمر سازمان"، مجله تدبیر، شماره 173.
36-رضائیان، علی. کشته گر، عبدالعلی،1387،" بررسی رابطه بین هوش هیجانی و تعهد سازمانی " ، پیام مدیریت، شماره 27،صفحه 27 -39.
37-روستا ، احمد . ونوس،داور.ابراهیمی، عبدالحمید، 1380 ،"مدیریت بازاریابی" ،چاپ پنجم ،انتشارات سمت .
38-رهنورد، فرج اله.جویبار، منوچهر،1387، " مقایسه هوش هیجانی در میان سطوح سه گانه مدیریت"، پیام مدیریت، شماره 26، ص101-118.
39-ریاضت فرهاد،1381،" ارزیابی عملکرد بانک ها از طرح تا عمل"،صنعت بانک،پیاپی 19، صص 135-168.
40-سادات خشوعی،مهدیه،1387،"رابطه بین هوش هیجانی و شوخ طبعی در دانشجویان دانشگاه"،مطالعات تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد.
41-سایمونز، رابرت، 1385 ،" نظام های کنترل و سنجش عملکرد برای اجرای استراتژی"،مترجم:مجتبی اسدی، گروه پژوهشی صنعتی آریانا .
42-سبحانی نژاد،مهدی و یوزباشی،علیرضا،1387،"هوش هیجانی و مدیریت در سازمان"،نشر یسطرون تهران
43- سرافرازی، مهرزاد.، معمارزاده، غلامرضا،1389، " بررسی تاثیر هوش هیجانی بر بهبود کیفیت عملکرد مدیران مطالعه موردی: دانشگاه پزشکی استان فارس"، پژوهشنامه ، شماره 64،ص 59-120.
44-سرمد ، زهره .عباس بازرگان،عباس. حجازی، الهه،١٣٩٢, " روش های تحقیق در علوم رفتاری " ،ویرایش اول, چاپ بیست و پنجم.
45-سکاران ، اوما، 1390 ،"روش های تحقیق در مدیریت" ، مترجمان : صائبی و شیرازی ، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی
46- سید جوادین، سیدرضا ، 1386 ، "بررسی تاثیر هوش هیجانی بر عملکرد کارکنان در سازمان تامین اجتماعی"، سومین کنفرانس ملی مدیریت عملکرد.
47-شامرادلو، مهران ، 1383 ،"مقایسه نقش هوش هیجانی و هوش شناختی در پیش بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پیش دانشگاهی شهر تهران"، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه شهیدبهشتی.
48- صادق ملکی آوارسین ، میرمحمد سید کلان ،1387، "بررسی رابطه بین هوش هیجانی و اثربخشی اعضای هیات علمی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد پارس آباد مغان" ، فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحدگرمسار ، سال دوم، شماره 2، تابستان ، 132 – ص ص 1
49-صالحی ، مرتضی. نیکوکار، غلامحسین. محمدی، ابوالفضل. تقی نتاج، غلامحسن،1390،" طراحی الگوی ارزیابی عملکرد شعب بانک ها و موسسات مالی و اعتباری"، مدیریت بازرگانی، دوره3،شماره7، ص 127-149.
50- طایی،محمدرضا،1389، ارزیابی عملکرد و بهبود مستمر سازمان،دانشگاه صنایع و معادن ایران.
51-طبری،مجتبی.آراسته،فرزاد.، 1387، " ارزیابی عملکرد با رویکرد کارت امتیازی متوازن"، (پژوهشگر) فصلنامه مدیریت، سال پنجم، شماره 12 ، زمستان ،ص12-20
52- طبری، مجتنی.، قربانی، مهرناز. ، 1388، "نقش هوش هیجانی بر شیوه تصمیم گیری مدیران "، پژوهشگر فصلنامه مدیریت، سال ششتم، ویژه نامه 16،.
53-عباسقلیپور، محسن.، 1389، "عوامل موثر بر بهبود عملکرد بانک ها"، شماره 106، بانک و اقتصاد، ص 24-29.
54-عفتی داریانی ، محمد علی ، 1386 ، "مدیریت عملکرد با نگاهی به ارزیابی عملکرد دستگاههای اجرائی" ، موسسه توسعه و بهبود مدیریت .
55- فتحی ، سعید ،1386، "تببین الگوی عوامل موثر بر اندازه گیری ارتباط بین فن آوری اطلاعات و عملکرد مالی ، شرکت های تجاری" ، رویکردی فرا تحلیلی رساله دکتری ، دانشگاه تربیت مدرس
56- فهیم دوین،حسن،محمدامیر تاش،علی،کریمی،یوسف و هادوی،فریده،1386"رابطه هوش عاطفی با راهبردی های مدیریت تعارض بین مدیران آموزشی و اجرایی دانشکده تربیت بدنی دانشگاههای کشور و ارائه الگو"،فصلنامه حرکت،شماره32،ص216-201
57-فیاض،مرجان و نثار احمدی،هدی،1385،"هوش فرهنگی ، نیاز مدیران در قرن تنوع"،ماهنامه تدبیر،سال هفدهم،شماره172 .
58-قورچیان نادرقلی,محمدخانی کامران،1389،" رهبری دانشگاهی مبتنی بر هوش عاطفی و اثربخشی هیات علمی"، مدیریت فرهنگی تابستان; 4(8):121-137.
59- کاپلان، رابرت و نورتن، دیوید، 1388، "دستاورد اجرا"، عاطفی، محمدرضا، تهران، چاپ اول، انتشارات گروه ناب.
60- کاظمی، بابک و ابطحی، سیدحسین ، 1379 ، "بهره وری" ، انتشارات موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.
61- کریمی ،1385، "تورج مدل های نوین ارزیابی عملکرد سازمانی" ، ماهنامه تدبیر-سال هفدهم،شماره 171،ص ص 22- 27.
62- کلانتری ،صمد و ربانی ، رسول و هزار جریبی ، جعفر ،1389 ،"بررسی میزان کارآفرینی دانش آموختگان در عرصه نشریات و مطبوعات" ، دانش نامه علوم اجتماعی،شماره 23، ص ص 171-189.
63- کورنگ بهشتی، سیامک.، 1381،" ظایف مدیران مالی بانک ها"، پژوهش های مدیریت راهبردی، شماره 28 و 29، ص 133-137.
64-کیوان لو . فهیمه ، کوشان . محسن ، سید احمدی . محمد .،1389،" رابطه هوش هیجانی و سبک رهبری." ، ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ درﻣﺎﻧﻲ ﺳﺒﺰوار. دوره. 1،. ﺷﻤﺎره 18 ، ص 47-54 .
65- گلمن ، دانیل . ترجمه : پارسا، نسرین .، 1380، "هوش هیجانی(توانایی های محبت کردن ومحبت دیدن) " ، تهران ، انتشارات رشد .
66-گلمن،دانیل، لنینیک،داگ و کیل،فرد،2007،"هوش اخلاقی ، بالابردن عملکرد تجاری و موفقیت رهبری"،ترجمه؟،انتشارات دانشگاه وارتون.
67- محمد عرب ، حجت زراعتی ، حسین شعبانی نژاد ، مسعود غلامعلی لواسانی ، علی اکبری ساری ، مهدی ورمقانی،1390 ،" بررسی میزان هوش هیجانی مدیران و ارتباط آن با عملکرد آنان در بیمارستانهای منتخب خصوصی و دولتی شهر تهران"، فصلنامه بیمارستان، سال دهم، شماره2 ،تابستان ، شماره مسلسل 37.
68-مختاری پور، مرضیه و سیادت، سیدعلی و امیری، شعله ، 1386 ،" بررسی رابته بین هوش هیجانی وبازدهی های رهبری ( مدل برنارد باس) مدیران گروه های آموزشی در دانشگاه اصفهان"،پایان نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده، دانشگاه اصفهان
69- مختاری پور، مرضیه.، سیادت، سیدعلی.،1384،".مدیریت و رهبری با هوش هیجانی" . تدبیر ، شماره166.صفحه 18-20
70- ملک زاده، غلامرضا، 1389 ، "هوش سازمانی. ابزاری قدرتمند در مدیریت شرکتهای دانش محور"، فصلنامه تخصصی ، پارکها و مراکز رشد فناوری، شماره 22
71- موتمنی ، علیرضا . جوادزاده ، محمد .تیزفهم ، مهدی ،1389، " ارزیابی عملکردراهبردی بانک ها"، مطالعات مدیریت راهبردی ، صفحه 141-159 .
72-ناظم، فتاح.، لاجوردی، آژند.، 1390، "بررسی رابطه هوش هیجانی مدیران و مدیریت دانش در صنعت نفت" ،مدیریت آموزشی، سال3،شماره2،پیاپی10.
73- نجفلوی ،محمد ، 1371 ،" بررسی ارتباط میان کارکنان از اهداف موسسه وکارایی آنان"، دانش مدیریت، شماره 18 ، ص 90
74- نصرآزادانی، بهروز، مالکی پور، احسان، شیخ بهایی، حسین،1389، "چالش های برنامه ریزی راهبردی در شهرداری ها (شهرداری اصفهان و سازمان های وابسته) "، مشهد، دومین کنفرانس مدیریت و برنامه ریزی شهری
75-ودادی ، احمد ، صفرزاده ، حسین ، احمدپور ، مهین ،1388 ، " هوش هیجانی و تعهد سازمانی مدیران"، مجله مدیریت کسب و کار ، شماره 2 ، تابستان.
76-هدایتی،ع.کلهر،ع.، 1383،" عملیات بانک داری2"،تهران، انتشارات موسسه بانکداری.
77-هادی زاده مقدم،اکرمو فرجیان،مرجان،1387،"بررسی تاثیر گذاری هوش عاطفی بر رفتار شهروندی سازمانی کارکنان با لحاظ کردن نقش تعهد عاطفی"،پیام مدیریت،شماره28،صفحه128-103

منابع انگلیسی

1- Agnoli, Sergio., Mancini, Giacomo., Pozzoli, Tiziana., Baldaro, Bruno., Maria Russo, Paolo., Surcinelli, Paola.,2012," The interaction between emotional intelligence and cognitive ability in predicting scholastic performance in school-aged children", Personality and Individual Differences 53 ,660-665.
2- Barchard, K.A. & Hakstian, A.R.,2001, "The Relation of Emotional Intelligence to Traditional Cognitive and Personality Variables". Paper presented the June 2001 Annual Convention of the Canadian Psychological Association, Ste-Foy, Quebec.
3-Bradley, P., 1996, "A performance measurement approach to the reengineering of manufacturing enterprises", in CIMRU., NUI Galway: Ireland.
4-Bar-on,R,2000, " Emotinal and social intelligence : insights from the emotional Quotient Inventory,In R. Bar-On & J.D.A.Parker (Eds) ",The handbook of emotional intelligence],(pp363-388).San Francisco:Jossy-bass.
5-Cao, Mei. Zhang, Qingyu,2011," Supply chain collaboration: Impact on collaborative advantage and firm Performance", Journal of Operations Management 29 ,163-180.
6-Caruso, D. R,.&Wolff, C.,2001, "Emotional intelligence in the workplace .In the emotional intelligence in everyday life: A Scientific inquiry" . Edited by: Joseph Ciarrochi , Joseph .P.Forgas,. &John D. Mayer psychology press.
7-Cavalluzzo, Ken S. Ittner, Christopher D., 2004," Implementing performance measurement innovations: evidence from government ",Accounting, Organizations and Society 29 ,243-267.
8-Cho, Dong Won. Lee, Young Hae. Ahn, Sung Hwa. Hwang, Min Kyu. ,2004," A framework for measuring the performance of service supply chain management, Computers & Industrial Engineering 62, 801-818.
9- Ciarrochi,.Smith, L., J., &Heaven, P. C. L. , 2008, "The Stability And Change Of Trait Emotional Intelligence, Conflict Communication Patterns, And RelationshipSatisfaction: A One-Year Longitudinal Study". Personality And Individual Differences, NO.45,P. 738-743.
10- Cleveland, Emily Sutcliffe., 2014," Digit ratio, emotional intelligence and parenting styles predict female Aggression", Personality and Individual Differences 58 ,9-1.
11-Cooper,R.K.,& Sawaf,A.,1997, "Executive EQ : emotional intelligence in leadership angorganizations",New York : Grosset/Putnam.
12-Day .Arla L. , Carroll .Sarah A. ,2004, "Using An Ability-Based Measure Of Emotional Intelligence To Predict Individual Performance", Group Performance, And Group Citizenship Behaviours, Personality And Individual Differences 36 ,P.1443-1458.
13-Cooper,R.K., Sawaf,A. ,1997," Executive EQ: Emotional Intelligence in Leadership and Organizations",New York,Grosset,P 61-69.
14-Garkaz. Mansour, Mehrvarzi. Morteza, 2012," Examining The Relationship Between Emotional Intelligence And Brokerage Firms Performance In Tehran Stock Exchange", International Research Journal Of Applied And Basic Sciences, Vol., 3 ,NO.(4), P.886-890,
15-Ghalayini, A.M., Noble, J.S. and Crowe, T.J. ,1997, "An Integrated Dynamic performance Measurement system for Improving Manufacturing competitiveness", International Journal of Production Economics, Vol.48,pp.207-25
16- Goleman, D. ,1998, "Working with the Emotional intelligence". A Bantam Book.
17-Golman,D.,1995, " emotional intelligence",New York,NY: Bantam books.
18-Gonzalez . B ,etal ,2005 , " Cultural vs . Opevational Market Orientation and Objective vs . Subjective performance : pevspective of production and operations " . industrial Marketing Management , vol . 34 , pp.797-829
19- Hedland,J.& Stenberg,R.I,2001,2001, "Too many intelligence ? intergrating social, emotional intelligence", San Francisco:Jossy-bass.
20-Javidparvar. Leila, Agha Hosseini. Taghi, Berjisian. Rasoul, 2013,"The Relationship Between Emotional Intelligence And Leadership Performance In Primary Schools Managers Of Isfahan", International Journal Of Scientific And Research Publications, Volume 3, Issue 8, ISSN 2250-3153.
21-Kaplan, R.S. and Norton, D.P. ,1992, "The Balanced scorecard: Measures that Drive performance ", Harvard Business Review, January-February, pp.71-9
22-Kooker,B.M,Shoultz,J. and Codier,E.,2007, " Identifying Emotional Intelligence in Professional Nursing Practice" Journal of Professional ursing,Vol.23.No1.pp30-36
23- Lam, Laura Thi., Kirby, Susanl., 2002," Is Emotional Intelligence an Advantage?
An Exploration of the Impact of Emotional and General Intelligence on Individual Performance", The Journal of Social Psychology, 2002, 142(1), 133-143.
24-Li .Suhong, Bhanu Ragu-Nathanb, T.S. Ragu-Nathanb, S. Subba Raob‚ 2006, "
The Impact Of Supply Chain Management Practices On Competitive Advantage And
Organizational Performance"‚ The International Journal Of Management Science-
Omega 34 ,Pp. 107 – 124
25- Lin C.‐Y., Kuo, T.‐H., 2007,"The Mediate Effect Of Learning And Knowledge On
Organizational Performance", Industrial Management & Data Systems , 107(7),Pp.1066‐1083.
25-Lyons. Joseph B., Schneider. Tamera R., 2005," The Influence Of Emotional Intelligence On Performance", Personality And Individual Differences, NO. 39 ,P. 693-703.
26- Mansour Garkaz , Morteza Mehrvarzi ,2012, " Examining the Relationship between Emotional Intelligence and Brokerage Firms'Performance in Tehran Stock Exchange" , International Research Journal of Applied and Basic Sciences. Vol., 3 (4), 886-890, Available online at http://www. irjabs.com
26-Mayer,J.D., & Salovey,P.1997, " What is emotional intelligence"?,Basic Bokks , NewYork .pp3-31
27- Mayer,J.D., & Salovey,P.,Caruso,D.R.2000," emotional intelligence as Zeitgeist as personality,and as a Mental sbility,In Bar-On,Parkre،J.D(eds),hand book of emotional intelligence, Sanfiranciso : Jossey-bass
28- Mcenrue Mary Pat, Groves S. Kevin, Shen Winny,2009, Emotional Intelligence Development: Leveraging Individual Characteristics, Jornal Of Management Development, Vol. 28 No.2, Pp 150-174
29-MüNevverÇetin, Melisa ErdilekKarabay, Mehmet NaciEfe, 2012 ," The Effects Of Leadership Styles And The Communication Competency Of Bank Managers On The Employee's Job Saticfaction: The Case Of Turkish Banks", Procedia – Social And Behavioral Sciences , No.58 ,P. 227 – 235.
30-Nasser Sanoubar , Alireza Fazlzadeh , Salmani beshak , Kazem Rezaei , 2012 , "SURVEY OF THE RELATION BETWEEN MANAGERS' EMOTIONAL INTELLIGENCE AND COMMERCIALIZATION OF INNOVATION , INTERDISCIPLINARY JOURNAL OF CONTEMPORARY RESEARCH IN BUSINESS COPY RIGHT " Institute of Interdisciplinary Business Research 752 NOVEMBER 2012 VOL 4, NO 7
31- Olarararrieta.S & Fridman.R,2008,"Market Orientation ,Knowledge-Related Resource & Firm Performance/Journal Of Business Research/Vol:61/Pp623-630.
32-Panigyrakis.G&Theodoridis.P,2007,"Market Orientation & Performance: An Emperial Investigation In The Retail Industry In Greece ", Journal Of Retailing &Customer Service,Vol:14,Pp.134-149.
33- Petrides, K. V., & Furnham, A. ,2001, "Trait emotional intelligence: psychometric investigation with reference to established trait taxonomies". European Journal of Personality, Vol.15, pp. 425-448.Retrieved fromhttp://www.ioe.ac.uk.
34- Petrides, K.V. , Norah Frederickson, Adrian Furnham. ,2004," The role of trait emotional intelligence in academic performance and deviant behavior at school", Personality and Individual Differences 36 ,277-293.
35- Quoidbach, Jordi ., Hansenne, Michel., 2009," The Impact Of Trait EMOTIONAL INTELLIGENCE ON NURSING TEAM PERFORMANCE AND COHESIVENESS", Journal Of Professional Nursing, Vol 25, No 1 (January-February),: Pp 23-29
36-Rahim.Saddam Hussain , Malik. Muhammad Imran, 2010," Emotional Intelligence & Organizational Performance: (A Case Study Of Banking Sector In Pakistan)", International Journal Of Business And Management, Vol. 5, No. 10.P.191-197.
37- Rahim, S. H.,And Malik, M. I. ,2010, "Emotional Intelligence and Organizational Performance:(A CaseStudy of Banking Sector in Pakistan) "International Journal of Business and Management, Vol. 5,No. 10
38-Sanoubar. Nasser, Fazlzadeh. Alireza, Beshak. Salmani, Rezaei. Kazem, 2012," Survey Of The Relation Between Managers' Emotional Intelligence And Commercialization Of Innovation", Interdisciplinary Journal Of Contemporary Research In Business, Vol 4, No 7,P.752-762.
39- Santrock, John w. ,2001, Educational Psychology, mc Graw. Hill Stern R. (2000). Social and emotional learning: what is it? How can we use it to help our children? From http://www.about our kids.org/articlese social emotional.Htm1
40-Sanchez-Ruiz .Maria-Jose, Mavroveli.Stella, Poullis.Joseph, 2013," Trait Emotional Intelligence And Its Links To University Performance: An Examination" ,Personality And Individual Differences 54 , P. 658-662.
41- Schneider, Tamera R. , Joseph B. Lyons, Maria Williams,2005," Emotional intelligence and autonomic self-perception: Emotional abilities are related to visceral acuity", Personality and Individual Differences 39 ,853-861.
42- Shipley, N.L., Jackson, M.J. & Segrest, S.L. ,2010, "The Effects Of Emotional Intelligence, Age, Work Experience, And Academic Performance". Research In Higher Education Journal (9), 1-18.
43- Sin.L & Tse.A.C,2005,"An Analysis Of The Relationship Between Market Orientation & Business Performance In The Hotel Industry",Hospitaly
Management,Vol:24,Pp.555-557.
44-Singh.S&Ranchod.A,2004,"Market Orientation & Customer Satisfaction", Journal Of Industrial Marketing Management,Vol:33,Pp.135-144.
45-Tangen .Stefan, 2004, "Performance measurement: from philosophy to practice",
International Journal of Productivity and Performance Management, Vol. 53 Iss: 8,
pp.726 – 737
46-Taylor .C.R , Et Al ,2008,"Does Having A Market Orientation Lead To Higher Levels Of Relationships & Business Performance? Evidence From The Korean Robotics Industry ", Industrial Marketing Management/Pp1-8.
47- Van Rooy David L., Alonso ,Alexander., Viswesvaran., Chockalingam,2005," Group differences in emotional intelligence scores: theoretical and practical implications", Personality and Individual Differences 38 ,689-700
48- Wagner .Stephan M. , Grosse-Ruyken .Pan Theo , Erhun. Feryal .,2012, "The Link Between Supply Chain Fit And Financial Performance Of The Firm",Journal Of
Operations Management, Volume 30, Issue 4, Pages 340-353.
49- Weisinger.H. ,1998.," Emotional intelligence at work. The untapped edge for success san Francisco: jossey -Bass"
50- Wong, C. S. & Law, K. S. ,2004, " The Effects of leader and follower Emotional Intelligence erformance and attitude: An Explanatory study". The leadership quarterly, 13, 3, 243-274 .

مباحث نظری کانون کنترل سلامت
منبع کنترل
مفهوم منبع کنترل که نخستین بار به وسیله راتر مطرح شد در مطالعات مربوط به انگیزیش به گونه ای فزاینده ای اهمیت نظری و عملی به دست آورده است. نظریه یادگیری اجتماعی که مفهوم منبع کنترل از آن مایه می گیرد عبارت است از این که شخص در برابر یک موفقیت با انتظاراتی روبرو می شود که نتایج احتمالی رفتارهای ممکن او را در بر می گیرد. این انتظارات مبتنی بر تجارب گذشته فرد هستند. بنابر نظریه راتر احتمال رفتاری معین به گونه ای قانونمند با توجه به انتظارات فرد نسبت به نتایج آن رفتار فرق می کند.
کنترل یعنی توان هدایت یا اعمال قدرت یا بازداری رفتار خود یا دیگران. احساس کنترل داشتن احساس مطلوبی است که در بهداشت روانی فرد نقش مهمی بازی می کند حتی اگر این احساس توهمی بیش نباشد (کریمی، 1374).
محققان در مورد توانایی فرد در کنترل محیط از دیدگاه های مختلف و تحت عناوین گوناگون سخن گفته اند مانند رقابت، شایستگی، تفوق طلبی، درماندگی و نومیدی همه به نوعی در توصیف اینکه فرد تا چه درجه ای قادر است حوادث و رویدادهای مهم زندگی خود را کنترل کند به کار رفته است از دیدگاه روانشناسان واژه کنترل دارای دو معنای عمومی است:
الف) کنترل تجربی که نوعی متدولوژی علمی است و در محدوده تجربیات علمی عمل می کند.
ب) کنترل به عنوان یک متغیر رفتاری یا به طور روشن تر توانایی تاثیرگذاشتن و دستکاری محیط در نظر گرفته می شود (پودات، 1375).
به طور کلی مقصود از کنترل درونی این است که شخص رویدادهای خاص را از رفتار یا ویژگی های نسبتاً پایدار خود می داند از سوی دیگر کنترل بیرونی این است که شخص نوعی تقویت منفی یا مثبت را که به دنبال رفتار خاصی آمده معلول رفتار خود ندانسته، بلکه آن را نتیجه تصادف و اتفاق و شانس تلقی می کند. یا آن را به نفوذ افراد قدرتمند نسبت می دهد و با پیش کشیدن عوامل محیطی امکان پیش بینی آن را نفی می کند (آناستازی 99، 1364). به عبارت دیگر منبع کنترل درونی به این معنا است که تقویت و تنبیه هایی که شخص دریافت می کند حاصل تلاش و تدابیر شخص هستند. منبع کنترل بیرونی به این معنا است که تقویت شخص به سبب نیروهای بیرونی ورای کنترل او می باشند (صبوری، مقدم، 1376).
کسی نمی تواند از یک شخصیت درونی که کاملاً مستقل از محیط است صحبت کند و همچنین نمی تواند روی رفتار به عنوان پاسخ خودکار نسبت به مجموعه ای عینی از محرک های محیطی تکیه کند. برای فهم رفتار یک فرد ترجیحاً باید هم جنبه های فردی (تاریخچه و تجربیات یادگیری اش) و هم جنبه ی محیطی (محرک هایی که شخص به آنها آگاهی است و پاسخ می دهد) را در نظر داشت (مارنس100، 2001).
اگر منبع کنترل را بر روی یک پیوستار تصور کنیم در یک طرف پیوستار منبع کنترل درونی ها قرار می گیرد که معتقدند پیش آمدهایی که با آنها مواجه می شوند اساساً از اعمال خودشان نشات می گیرد در انتهای دیگر پیوستار بیرونی های هستند که معتقدند بیشتر چیزهایی که برایشان اتفاق می افتد نتیجه ای از علل خارجی و فراسوی کنترل مستقیم آنها می باشد (بارون101، 1997).
همچنین کنترل عبارت است از درجه یا میزان اعتقاد فرد به اینکه تقویت ها وابسته یا همراه با رفتار او هستند، به این ترتیب شخصی که احساس می کند بر این تقویت ها تسلط دارد درون بین تلقی می شود. حال آنکه اگر شخص پیامد رفتار را مستقل از نحوه رفتار یا پاسخ خود را وابسته به شرایط دیگری بداند برون بین نامیده می شود. اصطلاح مرکز، کانون یا هسته کنترل به ادراکی گفته می شود که ما از علیت نتایج رفتار خود داریم (بال، 1977).

سرسختی روانشناختی (سخت رویی)
در روند شناسایی عوامل ایجاد کننده تفاوت های فردی در واکنش به فشارهای زندگی، کوباسا102 بیان کردکه سرسختی روان شناختی به عنوان یک ویژگی شخصیتی، رابطه بین استرس و بیماری را تحت تاثیر قرار داده، از عوامل اصلی ایجاد تفاوت های فردی در این زمینه است. از آن زمان به بعد، پژوهش های متعدد فرضیه کوباسا را حمایت کرده و نشان داده اند که سرسختی روان شناختی به عنوان یک ویژگی شخصیتی رابطه بین استرس و بیماری را تعدیل می کند. کوباسا سرسختی را یک ویژگی شخصیتی می داند که در مواجه با حوادث فشار زای زندگی، به عنوان یک منبع مقاومت و سپر محافظ عمل می کند. او با استفاده از نظریه های وجودی در شخصیت، سر سختی را ترکیبی از باورها در مورد خویش و جهان تعریف می کند که از سه مولفه تعهد103، کنترل104، و مبارزه جویی105 تشکیل شده و در عین حال یک ساختار واحد است که از عمل یکپارچه و هماهنگ این سه مولفه مرتبط با هم سرچشمه می گیرد (کوباسا106، 1979).
تعهد: احساس در آمیختگی با بسیاری از جنبه های زندگی مثل خانواده، شغل و روابط بین فردی است. فرد دارای این احساس، معنا و هدفمندی زندگی، کار و خانواده را دریافته است.
کنترل: اعتقادی است مبنی بر این که رویدادهای زندگی و پیامدهای آن قابل پیش بینی و کنترل هستند و می توان آنها را تغییر داد.
مبارزه جویی: عبارت است از این باور که تغییر، جنبه ای عادی از زندگی است. و وضعیت های مثبت یا منفی که به سازگاری مجدد نیاز دارند، فرصتی برای رشد و یادگیری بیشتر هستند، نه تهدیدی برای امنیت و آسایش فرد (شریفی و همکاران 1384).
به طور کلی سرسختی روانشناختی بر تجربه درونی و دریافت ذهنی انسان تاکید می کند. افراد سر سخت دارای ویژگی هایی مثل حس کنجکاوی قابل توجه، تمایل به داشتن تجارب معنی دار، اعتقاد به موثر بودن و ابراز وجود، نیرومندی، توانایی و مقاومت می باشند (یوسفی و نبوی حصار، 1383).
بر مبنای یافته های به دست آمده در پژوهش ها و جنبه های نظری سخت رویی ویلیامز107 (1992) مدل مفهومی، ارتباط سخت رویی و سلامتی را بر مبنای یک دیدگاه روان فیزیولوژیک اجتماعی ارائه کرده اند. براساس این مدل ارزیابی تهدید آمیز رویداد و پاسخ های مقابله ای بی ثمر (مقابله واپس رونده) عامل افزایش برانگیختگی فیزیولوژیک هستند؛ و برانگیختگی فیزیولوژیک مکرر و یا طولانی نیز به فشار و اختلال در عمل سیستم ایمنی، و در نهایت بیماری منجر می شود. اما سخت رویی پرسش در ارزیابی روی داده ها و پاسخ های مقابله ای از برانگیختگی فیزیولوژیک منفی و آسیب زا جلوگیری می کند.
پژوهش های مختلف در طول یک دهه و اندی این مدل مفهومی را تقریباً تایید کرده اند. اما هنوز نمی توان در مورد جایگاه سخت رویی در زمینه استرس، سلامتی و بیماری و به طور کلی یک زندگی کارا و بارور به نتیجه گیری قطعی رسید. عوامل شخصیتی دیگری وجود دارد که برخی محققان در زمینه سلامت و بیماری به آنها نیز توجه کرده اند (قربانی، 1374).

کانون کنترل
برخی افراد معتقدند تقویت کننده ها به اعمال خودشان بستگی دارند در حالی که دیگران باور دارند که تقویت کننده های آنها به وسیله دیگران و نیروهای بیرونی کنترل می شوند. راتر این مفهوم را منبع کنترل نامید (شولتز و سیدنی الن شولتز، 1388).

2کنترل درونی و بیرونی
افرادی که به صورت شخصیت های دارای منبع کنترل درونی مشخص شده اند معتقدند تقویتی که دریافت می کنند تحت کنترل رفتارها و نگرشهای خود آنها قرار دارد. آنهایی که از شخصیت دارای منبع کنترل بیرونی برخوردارند تصور می کنند پاداشهایی را که دریافت می دارند دیگران، سرنوشت، یا شانس کنترل می کنند. به عبارت دیگر، آنها متقاعد شده اند که در رابطه با نیروهای بیرونی ناتوان هستند. به راحتی می توان درک کرد که منبع کنترل ما چه تاثیر عظیمی بر رفتار ما دارد. افراد دارای منبع کنترل بیرونی، که باور دارند رفتار و نگرش آنها بر تقویت کننده هایی که دریافت می کنند تاثیری ندارد، برای به خرج دادن تلاش جهت بهبود بخشیدن به شرایط خود، ارزشی قایل نیستند. در مقابل، افراد دارای منبع کنترل درونی معتقدند که شرایط خود را کاملا در اختیار داشته و مطابق با آن رفتار می کنند. آنها در مقایسه با افراد دارای منبع کنترل بیرونی در تکالیف آزمایشگاهی در سطح بالاتری عمل می کنند. علاوه براین، این افراد کمتر پذیرای تلاشهای دیگران برای تاثیر گذاشتن برآنها هستند، برای مهارتهای خود ارزش زیادی قایل اند و نسبت به نشانه های محیطی که برای هدایت کردن رفتار استفاده می کنند، هوشیارتر هستند (شولتز و سیدنی الن شولتز، 1388).

2-1-3-5- کانون کنترل سلامت
کانون کنترل سلامت به باور فرد به این امر که سلامت وی تا چه حد تحت کنترل عوامل درونی (خود) و یا بیرونی (افراد موثر، با نفوذ و اقبال) میباشد. ساختار اولیه کانون کنترل سلامت از نظریه یادگیری اجتماعی راتر108 اقتباس شده است و بر این اساس یادگیری در فرد بر پایه تقویتهای گذشته انجام می شود و طی آن افراد انتظاراتی خاص و عمومی را در خود شکل میدهند. بدین ترتیب آنهایی که از شخصیت دارای منبع کنترل بیرونی برخوردارند پاداشهایی را که دریافت میدارند دیگران، سرنوشت یا شانس کنترل میکنند. به عبارت دیگر، آنها متقاعد شده اند که در رابطه با نیروهای بیرونی ناتوان هستند (شولتز و شولتز109، 1388).
راتر، منبع کنترل را چنین تعریف میکند: "چنانچه فرد پاداشی را به تلاش و رفتار خود نسبت نداده و آن را نتیجه تصادف، شانس، و سرنوشت تلقی کند یا آن را حاصل نیروهای غیر قابل پیش بینی تصور کند، این تفسیر تابع اعتقاد به کنترل بیرونی است. برعکس، وقتی فرد عقیده داشته باشد که بین ویژگیهای نسبتا ثابت شخصیتی و پاداش رابطه وجود دارد، این تفسیر به کنترل درونی بر میگردد" (خدا پناهی، 1385). "مفهوم کانون کنترل به این مسئله بستگی دارد که آیا فرد دریافت پاداشی را تحت تاثیر قرار می دهد یا نه". بنابراین عقیده مربوط به کانون کنترل تعیین کننده انتظار موفقیت تلقی میشود و فرد میتواند دستیابی به هدف را صرف نظر از ویژگیهای هدف و تقویت کننده با رفتار خویش تحت تاثیر قرار دهد. کانون کنترل متغیر مهمی در علوم اجتماعی است و انتظارات عمومی افراد در مورد علت پاداشها یا تنبیهات را نشان میدهد. به عبارت دیگر فرد چه کسی یا چه چیزی را مسئول آنچه برای او رخ داده است میداند (براون110، 2000).
کانون کنترل سلامت در واقع درجه اعتقاد فرد به این امر است که سلامت او تحت کنترل عوامل درونی است یا عوامل بیرونی؟ کسانی که کانون کنترل سلامت از نوع بیرونی دارند، به این امر معتقدند که پیامدهای معین و حوادث رخ داده در زندگی آنها بواسطه نیروهایی مانند پزشکان، شانس، سرنوشت و بخت و اقبال تعیین میگردند در عوض افرادی که کانون کنترل سلامت از نوع درونی دارند به این امر معتقدند که پیامدها و حوادث معین در نتیجه رفتار و اعمال خود آنها میباشد و تعیین کننده سلامت آنها بطور مستقیم اعمال و رفتارهای آنان میباشد (والستون، والستون111 و دولیس، 1978).
کانون کنترل سلامت بعنوان یک متغیر موثر بر توسعه و پیشرفت رفتارهای بهداشتی و ظرفیت درمانی و تبیین مشکلات بهداشتی شناخته میشود. کانون کنترل سلامت بطور مثبتی با بهترشدن همگام میشود. در مقابل بیشتر منابع بیرونی کانون کنترل سلامت (بخصوص افراد قدرتمند و با نفوذ و بخت و اقبال) با رفتارهای بهداشتی منفی و وضعیت روانشناختی ضعیف همراه می شوند (مالکرن و همیلتون112، 2005). کانون کنترل درونی سلامت باعث احساس کنترل میشود و استرس افراد را کاهش میدهد (بانیارد و گرایسون113، 2000).

2-1-3-6- احساس کنترل فردی
مردم معمولا دوست دارند به نحوی زمام اختیار رخدادهای زندگیشان را در دست داشته باشند و زمانی که می خواهند مستقیما بر وقایع تاثیر بگذارند، شخصا اقدام کنند. آنان، برای این کاربه کنترل فردی نیاز دارند یعنی احساس اینکه قادر به تصمیم گیری و اقدام موثر برای رسیدن به نتیجه مطلوب و اجتناب از نتیجه نامطلوب هستند (رادین، 1986). چندین پژوهش نشان داده است افرادی که از احساس کنترل فردی قوی برخوردارند به هنگام استرس، کمتر فرسوده می شوند (الیوت114، تریف115 و استاین، 1986؛ ماتینی و کاپ116، 1983؛ مک فارلین، نورمن، استرینر و روی، 1983؛ سالس و مولن، 1981؛ به نقل از سارفینو، 2002).

2-1-3-7- انواع کنترل
احساس کنترل فردی، موجب کاهش استرس می شود. این مسئله را با در نظر گرفتن فرایند زایمان که واقعه ای استرس زا است، می توان شرح داد. زنانی که دوره های آموزشی زایمان طبیعی را می گذرانند تعدادی از روش های افزایش کنترل فردی در فرایند زایمان را می آموزند. آنان، همانند سایر افرادی که در موقعیت های استرس زا قرار می گیرند، می توانند با تاثیر گذاری بر این واقعه، موجب کاهش استرسی شوند که تجربه می کنند. انواع کنترل ها عبارتند از (آوریل117، 1973؛ کوهن، اوانز، استوکلز و کرانتز، 1983؛ میلر، 1979؛ تامپسون، 1981، به نقل از سارافینو1383).
1- کنترل رفتاری118شامل توانایی انجام اقدامی عملی به منظور کاهش تاثیر استرس است. این اقدام ممکن است باعث کاهش شدت یا مدت زمان واقعه شود. برای مثال، طی زایمان مادر می تواند از شیوه های تنفسی ویژه برای کاهش درد استفاده کند.
2- کنترل شناختی119 شامل توانایی استفاده از فرایندها یا راهکارهای فکری به منظور تعدیل تاثیر استرس است. این راهکارها، اندیشیدن در مورد واقعه به گونه ای متفاوت، یا توجه به فکر یا احساسی خوشایند را شامل می شود. برای مثال، مادر به هنگام زایمان می تواند به لحظات شیرینی که کودک به زندگی او می افزاید، بیندیشد یا می تواند توجهش را به حرکت بچه، یا تصویری مانند یک روز خوب در کنار ساحل، معطوف سازد.
3- کنترل بر تصمیم گیری ها120به داشتن امکان انتخاب از میان راه ها و اقدامات گوناگون، گفته می شود. در فرایند زایمان، پدر و مادر حق انتخاب های گوناگونی دارند. مانند انتخاب میان پزشک یا ماما، زایمان طبیعی یا سزارین، زایمان در بیمارستان یا منزل. در موقعیت های پزشکی دیگر، ممکن است به بیمار در مورد نحوه و زمان درمان، حق انتخاب داده شود.
4- کنترل اطلاعاتی121 شامل داشتن موقعیت برای کسب اطلاعات در مورد واقعه ای استرس زا است- مانند اینکه چه اتفاقی خواهد افتاد، چرا، و پیامدهای احتمالی آن چیست؟برای مثال، یک زن باردار ممکن است اطلاعاتی در مورد مراحل زایمان، احساسات مادر پس از آن، و روش های پزشکی به دست آورد. کنترل اطلاعاتی، به وسیله افزایش توانایی فرد در پیش بینی وقایع و کسب آمادگی های لازم برای مواجهه با آن، و کاهش ترس ناشی از وقایع ناشناخته، موجب کاهش استرس می شود.
هر یک از انواع کنترل می تواند موجب کاهش استرس شود، اما به نظر می رسد که کنترل شناختی بیشترین تاثیر سودمند و پایدار را داشته باشد (کوهن، اوانز، استوکلس و کرانتز، 1986؛ تامپسون، 1981به نقل از سارافینو، 1383).

2-1-3-8- باور فرد در مورد خودش و کنترل
اعتقاد افراد در مورد کنترلی که بر زندگیشان دارند. متفاوت است. بعضی از مردم تصور می کنند زمام اختیار زندگیشان را در دست دارند و بعضی دیگر چنین باوری ندارند.
کسانی که معتقدند بر توفیق ها و شکست هایشان مسلطند، کانون کنترل درونی122 دارند. به عبارت دیگر، آنان خود را مسئول می دانند. بعضی از افراد، مانند که معتقدند اختیار زندگیشان در دست نیروهای خارجی است. کانون کنترل بیرونی دارند (فاریس، 1987؛ راتر، 1966، به نقل از سارافینو، 1383).
مسلم است که هر گاه فرض کنیم همه چیز زندگی در اختیار فرد است، واقع بینانه فکر نکرده ایم. اما میزان قبول مسئولیت، تعیین کننده کانون کنترل است. جولیان راتر (1966) مقیاس کانون کنترل درونی- بیرونی123 را به منظور تعیین میزان درونی یا بیرونی بودن کانون کنترل افراد، تدوین کرد. این مقیاس، شامل رشته ای عبارت های دوگانه است مانند:
الف) یک فرد معمولی می تواند در تصمیم گیری های دولت تاثیر بگذارد.
ب) جهان را شماری اندک از افراد با قدرت اداره می کنند.
از میان هر جفت از این عبارت های درونی-بیرونی، فرد باید جمله ای را که با آن موافق است، انتخاب کند. اکثر مردم، در مورد میزان تاثیرشان بر وقایع زندگی خود، افکاری میانه دارند. یعنی کانون کنترل آنها در میانه طیف به شدت درونی و به شدت بیرونی قرار می گیرد.
یکی دیگر از جنبه های کنترل فردی که اهمیت دارد کارایی شخصی124 است یعنی اعتقاد به اینکه می توانیم درآنچه می خواهیم انجام دهیم، موفق شویم (بندورا، 1986). مردم احتمال توفیق یا شکست را براساس مشاهدات قبلی خود از نتایج فعالیت هایشان تخمین می زنند. آنها برای به انجام رسیدن یک عمل، دو مورد را در نظر می گیرند:
1- آیا عمل، در صورت صحیح انجام گرفتن، به نتیجه مطلوب منجر خواهد شد؟
2- آیا می توانند آن عمل را به نحو مطلوب انجام دهند؟ برای مثال، ممکن است بدانید که در صورت گذراندن یک دوره تخصصی، موفق به کسب مدرک آن دوره خواهید شد. اگر تخمین شما در مورد موفقیت در آن دوره برابر صفر باشد، احتمال ثبت نام شما کم است. کسانی که از احساس کارایی قوی برخوردارند در مقایسه با کسانی که احساس کارایی ضعیفی دارند، در موقعیت های استرس زا، کمتر دچار فرسودگی جسمی و روانی می شوند (بندورا، ریس125و آدامز، 1982؛ بندورا و همکاران، 1985؛ هالاهان و بک، 1984، به نقل از سارافینو، 1383).

2-1-3-9- شکل گیری کنترل فردی و عوامل تعیین کننده آن
قضاوت افراد در مورد کنترل رخدادهای زندگیشان بر چه اساسی است؟ این ارزیابی ها معمولا براساس دانش و اطلاعات گوناگون حاصل از تجارب فرد در طول زندگی صورت می گیرد (بندورا، 1986؛ فاریس، 1987؛ رادین، 1987 الف؛ شانک و کاربوناری، 1261984). یکی از
مهم ترین این منابع، عملکرد ما، یعنی برداشت ما از میزان توفیق یا شکست اقداماتمان است. شیرخواران با هماهنگ کردن احساسات و حرکات جسمانی شان، کنترل فردی را می آموزند. مثلاآنان یاد می گیرند که با تکان دادن جغجغه می توانند صدا ایجاد کنند.
فرد طی زندگی خود، میزان کنترل فردی اش را از طریق یادگیری اجتماعی ارزیابی می کند؛ فرایندی که در آن از طریق مشاهده رفتار دیگران، به یادگیری می پردازد (بندورا، 1986). در اوان کودکی، خانواده نقش مهمی در این فرایند بازی می کند. اعضای خانواده منبع الگوهای رفتاری تشویق و تنبیه، تقویت، و معیاری برای مقایسه هستند. پدر و مادر مهربان، کودکان را تشویق می کنند و معیارهای رفتاریشان با ثبات است، فرزندانی پرورش می دهند که از احساس کارایی قوی و محور کنترل درونی برخوردارند (هارتر127، 1983). پس از ورود کودکان به مهد کودک یا مدرسه، همسالانشان به گونه ای فزاینده اهمیت پیدا می کنند و کودکان خودشان را در توانایی های درسی، شیطنت، استعداد، محبوبیت و غیره، با آنها مقایسه می کنند. در نوجوانی، احساس کنترل فردی به شدت تحت تاثیر روابط جنسی و اجتماعی و تصمیم های مربوط به آموزش عالی و وضعیت شغلی قرار دارد. کسانی که با مهارت های ذهنی و اجتماعی ضعیف و شک بسیار در مورد خود، به دوران بزرگسالی تا پیری، به شکلی فزاینده بیرونی می شود، یعنی اعتقاد به تاثیر بخت و اقبال و قدرت دیگران بر زندگی، افزایش می یابد (لاشمن، 1986). در نتیجه، زمانی که افراد مسن به بیماری های جدی مبتلا می شوند، بسیاری از آنان مانند جوان ترها، ترجیح می دهند متخصصان، تصمیم گیری های بهداشتی را برایشان انجام دهند (وودوارد128 و والستون، 1987).
اطلاعاتی که افراد از آن برای ارزیابی میزان کنترل فردی خود استفاده می کند، معمولا گذشته نگر، پیچیده و غیر روشن است. در نتیجه، قضاوتهایی که در مورد کنترل فردیشان انجام می دهند همیشه واقع گرایانه و براساس حقایق نیست. بعضی اوقات ما دچار حالتی می شویم که الن لانگر129 آن را توهم کنترل130 می نامد، یعنی می پنداریم بر رخدادی که اتفاقی است، کنترل داریم (به نقل از سارافینو،1383).

2-1-3-10- جنسیت و تفاوت های فرهنگی اجتماعی در کنترل فردی
معمولا تفاوت های فرهنگی اجتماعی و جنسیتی در کنترل فردی، براثر تجارب اجتماعی افراد ایجاد می شوند. گاهی اوقات، پدر و مادر و معلمان، ندانسته، دختران را به سوی کانون کنترل بیرونی و احساس کارایی پایین سوق می دهند (دوک و الیوت131، 1983). به دلیل آنکه گروه های اقلیت و افراد فقیر معمولا از قدرت و پیشرفت اقتصادی محدودی برخوردارند، بیشتر به کانون کنترل بیرونی معتقدند (لاندین132، 1987 ،به نقل از سارافینو،1383).

2-1-3-11-زمانی که مردم کنترل فردی ندارند
بر سر کسانی که به مدتی طولانی، دچار استرس شدیدی می شوند و احساس می کنند هر کاری که انجام می دهند فرقی نمی کند. چه می آید؟ آنان احساس عجز و ناتوانی می کنند. تصور می کنند گرفتار شده اند و توانایی جلوگیری از پیامدهای منفی را ندارند. کارمندی که هر کاری می کند نمی تواند رضایت خاطر مدیر را فراهم آورد. دانشجویی که نمیتواند در امتحان موفق شود، یا بیماری که نمی تواند درد شدید کمرش را تسکین بخشد، همه در موقعیتی قرار دارند که موجب یاس و دلسردی می شود. در نتیجه، این افراد ممکن است دست از تلاش بردارند، باور کنند که بر وقایع زندگیشان کنترلی ندارند و در موقعیت هایی که با اعمال کنترل می توانند موفق شوند کاری انجام ندهند. مارتین سلیگمن (1975) این موارد را درماندگی آموخته شده133 نامیده است و آن را یکی از ویژگی های اساسی افسردگی می داند.
پژوهشی به وسیله دونالد هیروتو134 و مارتین سلیگمن (1975) نشان داد قرار گرفتن افراد در موقعیت هایی که به شکست های مکرر می انجامد، موجب می شود آنها احساس درماندگی را بیاموزند. این پژوهشگران دانشجویان را به سه گروه که صدای بلند گوشخراشی را می شنیدند، تقسیم کردند. در گروه اول صدا قابل کنترل بود و به آنان گفته شده بود دکمه ای وجود دارد که با فشار دادن آن، صدا قطع می شود. به گروه دوم همان دستور کار گفته شده بود، با این تفاوت که آنان هر کار می کردند صدا قطع نمی شد. به گروه سوم گفته شده بود که هر از چند گاهی صدایی خواهند شنید که خود به خود قطع خواهد شده و از آنان خواسته شده بود که سر جای خود بنشیند و به آن گوش دهند. سپس احساس ناتوانی و عجز دانشجویان به شکلی مشابه اندازه گیری شد. دانشجویانی که در گروه صدای کنترل نشدنی قرار داشتند، بیش از دو گروه دیگر احساس ناتوانی کردند. سلیگمن و همکارانش نظریه درماندگی آموخته را بسط دادند و دو مشاهده دیگر را توصیف کردند (آبرامسون، سلیگمن، و تیزدال، 1978). اول آنکه، رخدادهای کنترل نشدنی همیشه به درماندگی آموخته منجر نمی شوند و دوم آنکه افراد افسرده اغلب احساس از دست دادن عزت نفس را گزارش می کنند. این نظریه، ناگزیر از پاسخ دادن به این پرسش است که چرا مردم خود را بابت رخدادهایی خارج از کنترلشان سرزنش می کنند. آنان پس از اصلاح این نظریه، چنین پاسخ دادند زمانی که مردم با رخدادی کنترل نشدنی روبه رو می شوند، از خود می پرسند: "چرا من نمی توانم بر این رخداد تاثیر بگذارم و این رخدادها تا به کی ادامه خواهند داشت؟" آنان به این پرسش از طریق فرایند اسناد، 135پاسخ می دهند، به این معنا که مردم سعی می کنند از طریق بررسی اعمال، قصدها، انگیزه ها و احساساتشان، به علل وقایع پی ببرند. چگونه؟ مردم برای بررسی علل، سه بعد از موقعیت را ارزیابی می کنند:
1- درونی- بیرونی136: افرادی که احساس به دام افتادن و ناتوانی در کنترل رخدادهای منفی می کنند، از خود می پرسند که آیا ناتوانی آنان در کنترل آن رخداد، باعث ایجاد این موقعیت شده است یا علل بیرونی خارج از کنترل؟ برای مثال، فرض شود بیماری که براثر تصادم دچار آسیب شده و به یک برنامه فیزیوتراپی ویژه عمل می کند، نتواند به اهداف هفتگی تعیین شده برسد. او ممکن است این شکست را ناشی از ضعف تحمل خود بداند یا آن را به برنامه فیزیوتراپی طراحی شده، نسبت دهد. قضاوت او هر چه که باشد، ممکن است باعث شود او دیگر به برنامه ادامه ندهد. اگر وی علت مشکل را ضعف قدرت شخصی ارزیابی کند، احتمالا دچار کاهش عزت نفس می شود.
2- دایم- موقت137: افرادی که با رخداد منفی کنترل ناپذیری روبرو می شوند، عامل ایجاد موقعیت را از نظر دایم بودن یا موقت بودن ارزیابی می کنند. اگر آنان تصورکنند عامل ایجاد کننده، همیشگی است، مانند یک بیماری مزمن یا ناتوان کننده، بیشتر احساس افسردگی می کنند.
3- کلی- اختصاصی138: مردم همچنین از خود می پرسند که آیا عواملی که باعث وقایع کنترل ناپذیر شده اند تاثیری وسیع می گذارند یا اختصاصی؟کسی که نمی تواند سیگار را ترک کند، ممکن است به این نتیجه کلی برسد که "من کلا آدم بد و کم اراده ای هستم" که در این صورت بیشتر احساس ناتوانی و افسردگی می کند تا فردی که به نتیجه اختصاصی برسد، مانند آنکه بگوید "من در کنترل این بخش از زندگی ام موفق نیستم. "
بنابراین، کسانی که رخدادهای منفی زندگیشان را به عوامل دائمی و کلی نسبت می دهند، در معرض خطر ابتلا به احساس درماندگی و افسردگی قرار دارند. اگر قضاوت آنان درونی نیز باشد، احساسشان شامل از دست دادن عزت نفس نیز خواهد بود. مردمی که تصور می کنند رخدادهای بد ناشی از عوامل درونی، دایم و کلی هستند و وقایع خوب، ناشی از عوامل بیرونی، موقت و اختصاصی، دیدی بدبینانه در مورد زندگی پیدا می کنند (کامن139و سلیگمن، 1989).
نداشتن کنترل فردی به هنگام شرایط پراسترس زندگی واقعی، چه تاثیری بر افراد می گذارد؟ تعدادی از پژوهش ها، از طریق بررسی دانشجویان خوابگاه ها، به این پرسش پاسخ گفته اند (باوم، آیلو140 و کالسنیک141، 1978؛ باوم و گچل، 1981؛ رادین و باوم، 1978). در این تحقیقات میزان استرس و کنترل دانشجویان ساکن در دو خوابگاه اندازه گیری شد. در خوابگاه اول، راهروهایی کوتاه به گونه ای طراحی شده بودند که تعداد کمی از ساکنان آن می توانستند در یک محل جمع شوند. در خوابگاه دوم، راهروهایی بلند به گونه ای طراحی شده بودند که تعداد زیادی از ساکنان ان می توانستند در طول راهرو بنشینند. این پژوهش ها نشان دادند دانشجویانی که در خوابگاه هایی با راهروهای بلند زندگی می کردند، بیش از دانشجویان خوابگاه های دارای راهرو کوتاه، دچار استرس و ناتوانی در کنترل وقایع اجتماعی ناخواسته می شدند. افزون بر این، تفاوت های فوق با میزان درماندگی و عجز نیز همبستگی داشت. مشاهده دانشجویان در موقعیت های اجتماعی نشان داد کسانی که در خوبگاه های دارای راهروهای بلند به سر می بردند بیش از دانشجویان گروه دیگر احساس ناتوانی می کردند- برای مثال، ساکنان خوابگاه های دارای راهرو بلند، کمتر با غریبه ها باب سخن را باز می کردند، همکاری کمتری از خود نشان می دادند و در بازی های رقابتی، بیشتر تمایل به تسلیم شدن داشتند.
کارول دوک و همکارانش درماندگی آموخته شده و اسناد را در کودکان دبستانی مورد بررسی قرار دادند. در یک پژوهش به دانش آموزان کلاس پنجم، بلوک هایی با رنگ های گوناگون داده و از آنان خواسته شد که بلوک ها را مانند تصویر روی دیوار کنار هم بگذارند (دوک و ریپوچی142، 1973). به انجام رساندن این کار با بلوک هایی که داشتند عملا ناممکن بود. دانش آموزانی که شکست خود را به عوامل دایم و کنترل ناپذیر نسبت دادند، مانند ضعف توانایی خودشان، در انجام دادن کارهای بعدی عملکرد ضعیف تری داشتند تا دانش آموزانی که شکست را به عوامل موقت و اصلاح پذیر، مانند تلاش نکردن، نسبت داده بودند. بررسی دیگر نشان داد که بعضی معلمان به گونه ای به دختران پسخوراند می دهند که باعث می شود آنان بیش از پسران احساس درماندگی کنند (دوک، داویدسون، نلسون و انا143، 1978). تجارب کودکان اغلب باعث ایجاد احساس درماندگی در آنان می شود.

2-1-3-12- کنترل فردی و سلامت
کنترل فردی و سلامت، از دو راه ممکن است با هم ارتباط داشته باشند. اول، افرادی که احساس کنترل فردی شان قوی است، امکان دارد به میزان بیشتری توانایی حفظ سلامت و پیشگیری از بیماری را داشته باشند. دوم، به هنگام ابتلا به بیماری جدی، افراد دارای احساس کنترل فردی قوی ممکن است بهتر با بیماری کنار بیایند و در فرایند توان بخشی، نقشی سازنده تر داشته باشند. هر دو این ارتباطات مورد بررسی قرار گرفته اند.
محققان از چند رویکرد به منظور اندازه گیری کنترل فردی استفاده کردند، برای نمونه، بعضی از پژوهشگران مصاحبه ها یا پرسشنامه هایی تدوین کرده اند که میزان استفاده فرد از هر یک از انواع کنترلهای شناختی، رفتاری، یا اطلاعاتی را اندازه گیری می کند. بعضی دیگر، کانون کنترل افراد را با استفاده از مقیاس کانون کنترل درونی- بیرونی یا آزمون هایی که اختصاصا کنترل بر سلامت را می سنجند، بررسی کرده اند. یکی از بهترین آزمون های تدوین شده در این باره، مقیاس های چند بعدی کانون کنترل سلامتی144 است (والستون، والستون، و دولیس، 1978). این آزمون شامل 18 عبارت است. فرد، نظر خود را درباره هر یک، از میان طیف "به شدت موافق" تا "به شدت مخالف" انتخاب می کند. این آزمون شامل سه مقیاس است:
1- کنترل سلامت توسط فرد145: این مقیاس میزان کنترل درونی فرد را بر سلامتش اندازه گیری می کند، مثلا با عبارتی همچون: "عامل اصلی موثر بر سلامتم، خود من هستم".
2- کنترل سلامت توسط دیگر افراد قدرتمند146: این مقیاس باور افراد را در مورد اینکه سلامت به وسیله افرادی مانند پزشکان کنترل می شود اندازه گیری می کند، مثلا با عبارتی همچون: "هر وقت احساس می کنم حال ندارم، باید با پزشک مشورت کنم".
3- کنترل سلامت به وسیله شانس: این مقیاس این باور را اندازه گیری می کند. که سلامت به وسیله بخت یا تقدیر کنترل می شود. مثلا با عبارتی همچون: "شانس و افراد قدرتمند، میزان اعتقاد افراد با تاثیر منابع بیرونی بر سلامت را ارزیابی می کند.
آیا احساس کنترل فردی بر سلامت فرد، اثر می گذارد؟ تحقیقات نشان داده است که افراد بدبین- کسانی که معتقدند کنترل کمی دارند- عادت های بهداشتی ضعیف تری دارند، بیشتر بیمار می شوند و به هنگام ابتلا به بیماری، در درمان خود فعال نیستند (کامن، سلیگمن، 1989؛ لین147 و پترسون، 1990). احساس کنترل فردی قوی همچنین ممکن است به افراد در تطابق یافتن با یک بیماری جدی و تسریع بهبودی کمک کند، به ویژه اگر باور داشته باشند که بیماریشان شدید است. افراد مبتلا به بیماریهایی همچون سرطان یا از کارافتادگی کلیه ها که در آزمون کنترل درونی امتیاز بالایی می گیرند، کمتر از کسانی که به نقش شانس معتقدند، دچار افسردگی می شوند (دوینس148 و همکاران، 1981؛ مارکس، ریچاردسون، گراهام، و لوین149، 1986). اعتقاد به اینکه خود آنان یا فردی دیگر می تواند بر وضعیت بیماریشان موثر باشد، سبب می شود بیماران به آینده شان امیدوار شوند. افزون براین، بیمارانی که کانون کنترل درونی دارند احتمالا تشخیص می دهند که راه های موثری برای کنترل استرس دارند.
بعضی از انواع کنترل ممکن است بیش از بقیه، در تطابق یافتن بیماران با بیماری جدی شان، به آنها کمک کند. در یک مطالعه، رابطه میان تطابق با سرطان پستان و استفاده بیمار از انواع کنترل (شناختی، رفتاری و اطلاعاتی) بررسی شد. (تیلور، لیختمن، و وود150، 1984). نتایج این تحقیق نشان دادکه تطابق یافتن با استفاده بیمار از کنترل شناختی، مانند فکر کردن در مورد زندگی به گونه ای دیگر، یا زندگی را سخت نگرفتن، همبستگی قوی تری داشت. همچنین، بیمارانی که از کنترل رفتاری استفاده کرده بودند، مثلا با ورزش کردن بیش از پیش، بهتر خود را با بیماری تطابق دادند. اما میان تطابق یافتن و استفاده از کنترل اطلاعاتی، مانند خواندن کتاب در مورد سرطان رابطه ای مشاهده نشد. دلیل این امر ممکن است آن باشد که کسب اطلاعات درباره بیماری، امکان دارد باعث افزایش ترس بیماران شود یا بر بیمارانی که امکان کنترل شناختی یا رفتاری ندارند، تاثیری اندک داشته باشد.
کنترل فردی در تلاش بیماران برای توان بخشی خودشان نیز موثر است- به ویژه احساس کارآیی که موجب تقویت تلاش ها می شود. این موضوع در تحقیقی درباره افراد مسن مبتلا به بیماری های تنفسی جدی، مانند برونشیت مزمن و آمفیزم، نشان داده شد (کاپلان، اتکینس151 و راینش152، 1984، به نقل از سارافینو، 1387). برای هر یک از بیماران، پس از معاینه و انجام گرفتن آزمون ورزش، نوعی ورزش تجویز می شد. بیماران همچنین کارآیی ورزشی خود- یعنی اعتقاد به توانایی خویش در انجام دادن فعالیت های جسمی بخصوص، مانند پیاده روی در مسافت های مختلف، بلند کردن وزنه های گوناگون و بالا رفتن از پله ها- را با پر کردن پرسشنامه ای تعیین کردند. تجزیه و تحلیل همبستگی نشان داد هر چه میزان احساس کارایی در بیمار بیشتر بود، احتمال پیروی او از ورزش های تجویز شده نیز بیشتر بود.
تحقیقات پیشین
2-2-1- استرس و تاب آوری
جانسون153 و همکاران (2010) تاب آوری 80 بیمار جسمی را در راستای مقابله با استرس های وارده و سازگاری روان شناختی بررسی کردند که نتایج پژوهش نشان داد تاب آوری، متغیر موثری در کاهش نشانه های پریشانی روانی از قبیل اختلا ل استرس پس آسیبی، اضطراب و افسردگی است.
نتایج تحقیق استیفبرگن و پیرنی154 (2010) در خصوص عوامل روان شناختی تاب آوری مانند پذیرش، ارتباط میان فردی، خود اثر بخشی، مدیریت استرس و سلامت خود ونشانه های افسردگی که بر 630 فرد مبتلا به سندرم پست پولیو155 انجام شد نشان داد53 درصد از افراد مورد مطالعه در تاب آوری سلامت خود، نمره خوب کسب کرده اند و چهار عامل تاب آوری با 30 درصد واریانس در نشانه های افسردگی با رشد روانی پیش بینی کننده های اصلی هستند.
نتایج پژوهش کمپبل سیلز (2006) نشان داد که مهارت های مقابله با استرس به طور معنی داری در پیش بینی تاب آوری در نمونه مورد پژوهش موثر بوده است. به ویژه استفاده از راهبرد های مقابله ای مسئله محور، رابطه مثبت و معنا داری با تاب آوری داشته است.
پژوهشی با عنوان: اثر بخشی آموزش شیوه های مقابله با استرس بر تاب آوری، اضطراب، افسردگی و استرس بیماران مبتلا به ضایعه نخاعی، توسط حسن زاده پشنگ و همکاران (1391) انجام گردید. این مطالعه یک تحقیق نیمه آزمایشی بر 32 بیمار بود. بیماران به طور تصادفی به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. بعد از تکمیل پرسشنامه های تاب آوری دیوید سون وپرسشنامه اضطراب، افسردگی و استرس، شیوه های مقابله با استرس در 8 جلسه 90 دقیقه ای به گروه آزمایش آموزش داده شد. بعد از این آموزش دوباره پرسش نامه ها توسط هر دو گروه تکمیل شد. یافته های این پژوهش حاکی از ان است که آموزش شیوه های مقابله با استرس موجب افزایش معنا دار میزان تاب آوری، کاهش معنی دار میزان افسردگی و استرس در بیماران شده ولی باعث کاهش معنی دار میزان اضطراب آنان نمی شود و در نتیجه آموزش شیوه های مقابله با استرس در کاهش میزان افسردگی، استرس و افزایش تاب آوری بیماران مبتلا به ضایعه نخاعی نقش بسزایی دارد. همچنین نتایج نشان داد آموزش گروهی شیوه های مقابله با استرس بدون نیاز به کارگیری رویکرد های دیگر از قبیل روان درمانی، خانواده درمانی و مشاوره بر میزان تاب آوری، افسردگی و استرس بیماران مبتلا به ضایعه نخاعی تاثیر معنا داری دارد و میزان افسردگی و استرس این بیماران را کاهش و میزان تاب آوری آنان را افزایش می دهد.
جعفری، اسکندری، سهرابی و دلاور (1389) در تحقیقی با عنوان آموزش مهارت های مقابله ای مبتنی بر مدل مارلات در پیشگیری از عود و افزایش تاب آوری در افراد وابسته به مواد انجام دادند به این نتیجه رسیدند که آموزش مهارت های مقابله ای در پیشگیری از عود و افزایش تاب آوری در افراد وابسته به مواد موثر است.
در یک طرح شبه آزمایشی 27 نفر با روش نمونه گیری دردسترس در دو گروه آزمایش و گواه تقسیم شدند. گروه آزمایشی به مدت 12 جلسه تحت آموزش مهارت های مقابله ای قرار گرفتند و گروه گواه در طول این مدت هیچ آموزشی در یافت نکردند. آزمودنی های مورد پژوهش توسط مقیاس کانر و دیویدسون پیش از شروع درمان، پایان درمان و پس از پیگیری 4 ماهه مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که بکار گیری مهارت های مقابله ای موجب افزایش تاب آوری در گروه آزمایش شده است. به عبارتی تاب آوری گروه آزمایش در پایان جلسات درمانی و مرحله پیگیری افزایش معنی داری داشته است.
در تبیین این یافته می توان گفت که پاسخ های مقابله ای ترکیبی از تلاش های شناختی و رفتاری در مدیریت استرس بوده و از ماهیت فرایندی بر خوردار است. بنابراین، تاب آوری تنها یک حالت ایستا نمی باشد، بلکه بسته به زمان و موقعیت های مختلف در معرض تغییر و تحول است. همچنین پاسخ های مقابله ای مورد استفاده متاثر از نحوه ارزیابی موقعیت ها از سوی افراد می باشد. برای مثال زمانی که افراد استرسور ها را قابل کنترل و تغییر پذیر بدانند غالبا از سبک مساله محور استفاده می کنند. در مقابل زمانی که استرسور ها غیر قابل کنترل ارزیابی شوند، راهبرد های هیجان محور به کار گرفته می شوند. بنابراین، به نظر می رسد که رشد تاب آوری متاثر از نحوه استفاده افراد از گروه های مهارت های مقابله ای، نحوه ارزیابی موقعیت هاو رویکرد مقابله ای خاص باشد (تیس156، 2008، به نقل ازجعفری، 1389).
محمودی، رحیمی و محمدی (1388) در تحقیقی با عنوان: عوامل موثر بر تاب آوری در افراد مواجه شده با ضربه روانی به این نتیجه دست یافتند که عاطفه مثبت، و خوش بینی با تاب آوری رابطه مثبت و معنی دار دارند و رابطه عاطفه منفی با تاب آوری، منفی و معنی دار است. احتمالا علت ارتباط خوش بینی با تاب آوری این است که افراد خوش بین در مواجهه با فشارهای روانی از سبک های مقابله ای موثر تری استفاده می کنند. همچنین افراد خوش بین دارای طرحواره های ذهنی انعطاف پذیر تری هستند و می توانند هنگام مواجهه با ضربه های روانی به طور انطباقی موقعیت را پردازش کنند و با آن کنار بیایند.
بنابراین در پژوهش های متعددی مشخص شده است که مهارت های مقابله با استرس نقش موثری در افزایش تاب آوری دارد (حسن زاده پشنگ، 1391، جعفری، 1389، کمپبل سیلز، 2006).

2-2-2- استرس و کانون کنترل
اوپوچیلیک157 (2009) در پژوهشی به ارزیابی سبک مقابله بااسترس و منبع کنترل سلامت در بیماران مبتلا به بیماری عروق کرونر قلب و فشار خون بالا، بر روی نمونه ای شامل 112 بیمار در گستره سنی 35-65 سال پرداختند. در این مطالعه دو گروه مورد بررسی قرار گرفت، گروه اول دارای بیماری عروق کرونر قلب و فشار خون بالا و گروه دوم فقط دارای فشار خون بالا بدون سایر بیماری بودند. . دو گروه از بیماران اغلب از سبک مقابله با استرس مسئله مدار استفاده می کنند. بین این دو گروه در منبع کنترل بیرونی تفاوت معنی داری مشاهده شده است.
لاچمن و ویور (1998) در یافته های خود نشان دادند که کنترل درونی به عنوان یک راه مقابله با وقایع استرس زای زندگی مطرح می باشد. کسانی که دارای احساس تسلط و کنترل درونی بیشتری هستند رضایت مندی بیشتری از زندگی دارند و از سلامت بیشتری برخوردارند.
تایلور و اسپینوال (1996) در نتایج تحقیقات خود نشان دادند که افراد دارای منبع کنترل درونی در مواجهه با استرس در زندگی بهتر از افراد دارای منبع کنترل بیرونی عمل می کنند و فردی که دارای منبع کنترل بیرونی است معتقد است که اثر ناچیزی بر موقعیت ها دارد و پیامدهای این موقعیت ها را بیشتر شانس یا سرنوشت مشخص می سازد.
آنترباخ (1976) در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که بین مکان کنترل درونی و مکان کنترل بیرونی در تحمل میزان فشار روانی تفاوت عمده ای وجود ندارد.
هاستون (1972) بیان می کند هیچ تفاوتی در میزان استرس ادراک شده و مقدار اضطراب دانشجویانی که سبک اسناد درونی و بیرونی دارند، وجود ندارد.
ری و کاتاهن (1968) همبستگی معنی داری میان نمرات آزمون مکان کنترل و نمرات مقیاس اضطراب آشکار و پرسشنامه سنجش اضطراب مندلر بدست آوردند.
در پژوهش لیندر (1967) افراد دارای مکان کنترل بیرونی از هر دو جنس در مقایسه با افراد دارای مکان کنترل درونی در مقیاس اضطراب ناتوان کننده، به طور معنی داری از نمره بالاتری برخوردار بودند.
فیتر (1967) بیان می کند که افراد با جهت گیری بیرونی نسبت به افراد با جهت گیری درونی در مقیاس فشار روانی و اضطراب نمرات بالاتری دارند.
در تحقیق حیدری (1381)، پایان نامه با عنوان "بررسی اثر درمان شناختی رفتاری در کمک به کنترل بیماری دیابت و کاهش اختلالات هیجانی نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1"، نتایج تفاوت معنی داری بین سطح اضطراب را با پیش آزمون پس آزمون در گروه آزمایش نشان داد. در این پژوهش بیمارانی که اضطراب بالا همرا با کانون کنترل بیرونی داشته اندانتخاب شده و به طور تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. پس از مداخلات که شامل هفت جلسه آموزش تکنیک های شناختی-رفتاری بود، نتایج تست قند خون نمایانگر کاهش هموگلوبین گکلیکوزیته و رسیدن به سطح کنترل بهینه در گروه آزمایش بودو کانون کنترل نیز نسبت به گروه کنترل در جهت درونی شدن تغییرات معناداری نشان داد.
نوفرستی (1381) در پژوهش خود به این نتیجه رسید که بین مکان کنترل و اضطراب آشکاروپنهان رابطه معنی داری وجود دارد. این بدان معنی است که افراد دارای جهت گیری درونی نسبت به افرادی با جهت گیری بیرونی، اضطراب آشکار و پنهان کمتری را در موقعیت های مختلف تجربه می کنند.

2-2-3- استرس و سلامت عمومی
سواتی مهتا158 و همکاران (2011) اثر بخشی درمان شناختی رفتاری را در بهبود پیامدهای روان شناختی بیماران جسمی مبتلا به ضایعه نخاعی از جمله اضطراب، افسردگی، مقابله با استرس و سازگاری با ناتوانی را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که درمان شناختی رفتاری می تواند به عنوان رویکرد موثری در کاهش نشانه های روان شناختی بعد از ابتلا به ضایعه نخاعی موثر واقع شود.
پژوهش دورستین159 و همکاران (2010) به بررسی افسردگی در میان بیماران جسمی مزمن تحت درمان شناختی رفتاری قبل و بعد از آموزش پرداختند و میزان استرس، اضطراب و افسردگی بیماران را اندازه گرفتند و نتایج را با گروه کنترل مقایسه کردند. نتایج بررسی نشان داد گروه آزمایش به طور معنی داری نسبت به گروه کنترل هیجانات خود را کتنرل کرده و در پیامد های هیجانی بهبود یافته بودند.
پژوهش داچنیک160 وهمکاران (2009) اثر بخشی دو روش درمان مقابله با استرس و درمان حمایتی گروهی را در کاهش اضطراب وافسردگی بیماران مزمن جسمی بررسی کردند. نتایج اثر بخشی هر دو روش درمان در کاهش اضطراب و افسردگی بود، ولی روش درمان مقابله با استرس در کاهش اضطراب و افسردگی این بیماران موثر تر بود. در پژوهش مارتینوس و همکاران(2006) شاخص های جسمانی و روانشناختی دیابت بهبود معنی داری نشان داد و میزان پیروی از درمان جسمی در گروه آزمایش بعد از مداخله آموزش آرام سازی به طور معنی داری بیش از گروه گواه بود و این معنی داری در پیگیری 6 ماه بعد از مداخله نیز به قوت خود باقی ماند.سورویت و همکاران (2002)نشان دادند که کاربرد مدیریت استرس و روش های مقابله با آن باعث کاهش آشفتگی و بهبود سلامت عمومی در بیماران دیابتی شده و اثر مثبتی بر دستگاه سوخت و ساز و سلامت عمومی آنها دارد.
در پژوهش مارتینوس ،کارپن،واکرهانگ،اتکینز و سینگ161(2006)شاخص های جسمانی و روانشناختی دیابت بهبود معنی داری نشان داد و میزان پیروی از درمان جسمی در گروه آزمایش بعد از مداخله آموزش آرام سازی به طور معنی داری بیش از گروه گواه بود و این معنی داری در پیگیری 6 ماه بعد از مداخله نیز به قوت خود باقی ماند.
در فرا تحلیلی که توسط گرانث و همکاران (2006) در مورد مداخله های مدیریت استرس انجام شده است، تاثیر عمده ی روش های شناختی – رفتاری، بر پیامد های روانشناختی، و تاثیر عمده آرام سازی بر پیامد های فیزیو لوژیک مربوط به سلامت گزارش شده است.
مک گینیس (2005) وسورویت162 (2002) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که آموزش مدیریت استرس می تواند بر کاهش افسردگی و حتی کنترل قند خون در بیماران دیابتی نوع 2 تاثیر داشته و همچنین باعث کاهش آشفتگی و بهبود سلامت عمومی در بیماران دیابتی می شود و اثر مثبتی بر دستگاه سوخت و ساز و سلامت عمومی آنها دارد.
البته می توان گفت رابطه استرس و بیماری یک رابطه دو طرفه و تعاملی است، بدین معنی که بیماری های جسمی نیز به نوبه خود، به ویژه اگر به صورت مزمن در آمده باشند، از استرس ها و حوادث مهم زندگی به شمار می آیند (پاورز163، 2005).
مطالعه سوینکوک164 (2002) نشان داد که شیوع افسردگی در بیماران دیابتی3/61 درصد می باشد که 6/4 درصد از افسردگی متوسط تا شدید رنج می برند. اگرچه اکثر بیماری های مزمن با افزایش شیوع افسردگی همراه است اما در مورد بیماران دیابتی این مساله 3 برابر شایع تر است. نتایج تحقیقات پالینکاس و همکاران نشان داد که افراد دیابتی افسرده در مقایسه با افراد دیابتی غیر افسرده نسخه های بیشتری دریافت و هزینه های مراقبتی آن ها 5/4 برابر بیشتر است (پالینکاس، 1991).
موی165 و همکاران در سال (2000) در جریان غربالگری دیابت وجود یک رابطه بین تعداد استرس های تجربه شده و شیوع دیابت نوع 2را مشخص کردند. همچنین نوربگ166 و همکاران استرس های شغلی و حمایت روحی ضعیف را همراه با شانس خطر ابتلا به دیابت در زنان گزارش کردند (حری، حقیقی، امینی و همکاران، 1387).
اندرسون167و همکاران(2001) طی تحقیقی تایید نمودند که افسردگی در افراد دیابتی به طور معنی داری بیشتر از غیر دیابتی ها است (حدود دو برابر).
تالبوت168 و همکاران( 2000)گزارش نمودند که شروع افسردگی اساسی به طور اولیه، مستقل از بروز دیابت می باشد. بنابراین از این فرضیه که افسردگی حاصل تغییرات بیوشیمیایی دیابت و در مان آن، یا ناشی از نیاز های روانی – اجتماعی دیابت می باشد حمایت نمی شود.
کندی و همکاران(2000 )بیان کردند، روشهای مقابله با استرس در افراد بیمار جسمی مبتلا به ضایعه نخاعی، 67 درصد افسردگی را در سال اول ابتلا به بیماری پیش بینی می کند.
اشترنادو169و همکاران(1999)گزارش نمودند که میزان بروز افسردگی در افراد مبتلا به دیابت نسبت به افراد سالم 2/3 مرتبه بیشتر است.
شاو170 و همکاران، مک گراد171و همکاران (1999) طی تحقیقات جداگانه ای اعلام نمودند که بین نمرات بالای افسردگی و اضطراب و سطوح بالای قند خون ارتباط معنی داری وجود دارد.
مطالعات مائز و همکاران172 (1997)، آدلر173 و کوهن (1993) نشان میدهد که بدون توجه به

شدت استرس، نحوه ارزیابی ما از موقعیت و انواع راهبر های مقابله ای و کنار آمدن با استرس نقش تعیین کننده ای در میزان بر انگیختگی عصب – فیزیولوژیک و سیستم ایمنی ما دارد. این یافته ها دلیل اصلی تمر کز مطالعات روانشناختی بر تعدیل این فرایند می باشد. تاثیر عوامل روانشناختی از قبیل اضطراب، افسردگی، اعتماد به نفس، خود کار آمدی، منبع کنترل، راهبردهای شناختی مختلف بر سیستم ایمنی، در این مطالعات روشن شده است (به نقل از حیدری، 1387).
اورهلسر174 و همکاران (1993) در مطالعه ای میزان افسردگی بیماران جسمی مبتلا به ضایعه نخاعی را بررسی کردند. یافته ها حاکی از مهم بودن نقش شیوه های مقابله با استرس در کاهش افسردگی بیماران بود.
در پژوهشی با عنوان: اثر بخشی آموزش شیوه های مقابله با استرس بر تاب آوری، اضطراب، افسردگی و استرس بیماران مبتلا به ضایعه نخاعی، توسط حسن زاده پشنگ و همکاران (1391) انجام گردید. یافته های این پژوهش حاکی از ان است که آموزش شیوه های مقابله با استرس موجب افزایش معنا دار میزان تاب آوری، کاهش معنی دار میزان افسردگی و استرس در بیماران شده ولی باعث کاهش معنی دار میزان اضطراب آنان نمی شود و در نتیجه آموزش شیوه های مقابله با استرس در کاهش میزان افسردگی، استرس و افزایش تاب آوری بیماران مبتلا به ضایعه نخاعی نقش به سزایی دارد.
امیری، آقایی و عابدی (1389) در تحقیقی با عنوان تاثیر آموزش ایمن سازی در مقابل استرس بر سلامت عمومی بیماران دیابتی، انجام دادند به این نتیجه دست یافتند: آموزش مذکور به طور معنی داری میانگین نمرات کل سلامت عمومی گروه آزمایش را نسبت به گروه گواه افزایش داده است و آموزش ایمن سازی در مقابل استرس را می توان به عنوان یک روش مداخله ای مفید، برای بهبود سلامت عمومی بیماران دیابتی بکار برد.
نتایج تحقیق دیگری از اکبری پور (1389) حاکی از این است که آموزش ایمن سازی در مقابل تنیدگی به صورت معنی داری سلامت عمومی گروه آزمایشی را در مقایسه با گروه کنترل بهبود بخشیده است.
انصاری و همکاران (1388) در پژوهشی با عنوان تاثیر آموزش ایمن سازی در مقابل استرس بر سلامت عمومی بیماران مبتلا به فشار خون بالا، به این نتیجه رسیدند که آموزش ایمن سازی در مقابل استرس می تواند به منزله یک روش مداخله ای مفید برای افزایش سلامت عمومی بیماران بکار رود.
همچنین نتایج پژوهش اکبری پور، نشاط دوست و مولوی (1387) با عنوان اثر بخشی آموزش گروهی ایمن سازی در مقابل تنیدگی بر سلامت عمومی، حاکی از آن بود که آموزش ایمن سازی در مقابل تنیدگی به صورت معنی داری سلامت عمومی گروه آزمایشی را در مقایسه با گروه کنترل بهبود بخشیده است. این پژوهش بر روی 28 بیمار عروق کرونری به صورت 2 گروه 14 نفره کنترل و گواه انجام گردید.
طراحی و بکار گیری مداخله هایی مبتنی بر رویکرد های روان درمانی اثر بخش و سودمند در بیماری های طبی و مزمن به طور کلی، و دیابت به طور خاص، حایز اهمیت است. به نظر می رسد آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی -رفتاری بتواند تاثیر مطلوب بر شاخص های مذکور گذاشته و به عنوان راهکاری برای کنترل بهتر بیماری و کاهش و پیشگیری از مشکلات و عوارض جسمی و روانی-اجتماعی مرتبط با دیابت سودمند باشد. مدیریت استرس به مجموعه تکنیک ها و روش هایی اطلاق می شود که برای کاهش استرس تجربه شده توسط افراد یا افزایش توانایی آنها در مقابله با استرس های زندگی به کار گرفته می شوند (دوازده امامی، روشن، محرابی، 1388).
آموزش ایمن سازی در مقابل استرس می تواند به منزله یک روش مداخله ای مفید برای افزایش سلامت عمومی بیماران بکار رود (انصاری، 1388).
یافته های بالینی نشان می دهد فشار روانی ناشی از رویدادهای روز مره زندگی به تدریج فعالیت سیستم های مختلف بدن را تحت تاثیر قرار داده و عملکرد آنها را مختل می سازد و یا با تضعیف سیستم ایمنی، استعداد ابتلا به بیماری های روانی و جسمی را افزایش میدهد. از نشانه های شایع استرس، خستگی، سردرد، تنش ماهیچه ای، اختلالات گوارشی، سرگیجه و. . . می باشد. استرس بالا قادر است موجب کاهش سطح سلامتی و رفاه افراد گردد (نعمتی و پارسایی، 1388).
از طرفی در تحقیقی که توسط حری (1387) انجام شد حاکی از ان است که تجربه های پر استرس در شروع و تشدید دیابت نوع 1 و2 نقش دارد.
وجود رابطه بین تجربه های پر استرس و دیابت همواره مورد سوال بوده است. شواهد به دست آمده حاکی ازآن است که تجربه های پر استرس ممکن است در شروع و نیز تشدید دیابت نقش داشته باشد (حری، حقیقی، امینی و همکاران، 1387).
لاریجانی، ابوالحسنی و مهاجرانی (1384) در تحقیقی که بر روی 309 بیمار دیابتی در مقایسه با 289 بیمار گروه کنترل (غیر دیابتی) انجام داد مشخص کرد بین گروه مبتلا به دیابت و گروه غیر دیابتی از نظر میزان افسردگی تفاوت معنی داری وجود دارد.
همچنین موسوی در سال 1387 به بررسی افسردگی و سلامت عمومی در بیماران دیابتی پرداخت. یافته های مطالعه نشان داد که در صد افسردگی در بیماران دیابتیک تحت مطالعه 78 درصد می باشد.
یار احمدی (1387)، در تحقیقی تحت عنوان "بررسی رابطه فشار روانی با بیماری جسمی-روانی و سلامت عمومی"به این نتیجه دست یافت که بین عوامل فشارزا با بیماری های جسمی – روانی همبستگی مثبت و بین عوامل فشار زا با سلامت عمومی همبستگی منفی وجود دارد.
ابراهیمی و همکاران (1382) ارتباط شیوه های مقابله با استرس و حمایت اجتماعی بیماران قطع نخاعی را با میزان افسردگی شان بررسی کردند. نتیجه بررسی نقش موثر حمایت اجتماعی و شیوه های مقابله ای موثر در کاهش نشانه های افسردگی، احساس بهتر و تحمل پیامد های بیماری و آسیب جدی بود.

2-2-4- استرس و هموگلوبین گلوکوزیته
ون در ون( 2005)در پژوهشی تاثیر درمان شناختی _ رفتاری گروهی را بر پیامدهای مختلف درمانی 107 بیمار دیابتی در دو گروه آزمایش و گواه بررسی کرد. گروه آزمایش طی 6 هفته تحت درمان شناختی رفتاری گروهی قرار گرفتند. در ارزیابی سه ماه بعد از مداخله، میزان خود کارآمدی گروه آزمایش در مقایسه با گروه گواه افزایش و میزان افسردگی و ناراحتی های مربوط به دیابت نیز در آن ها کاهش معنی داری یافت. ولی تفاوت معنی داری بین میزان هموگلوبین گلوکوزیته در آن ها با گروه گواه مشاهده نشد.
در حالی که در مطالعه اسنوک (2001)همین روش درمانی تاثیر معنی داری را بر کاهش هموگلوبین گلوکوزیته بر جای گذاشت.
در پژوهش سورویت(2001)72 نفر از داوطلبان دیابتی با شرکت در پژوهش در دو گروه آزمایش و گواه گمارده شدند و ضمن اندازه گیری میزان هموگلوبین گلیکوزیته، و اندازه گیری اضطراب، استرس ادراکی و سلامت عمومی آن ها، شاخص توده بدنی، رژیم دریافتی و وضعیت فعالیت های روزانه شان نیز تحت کنترل قرار گرفت . در گروه آزمایش علاوه بر آموزش های عمومی دیابت، مدیریت استرس شامل آموزش آرام سازی عضلانی پیش رونده و برخی آموزش های رفتاری و شناختی دیگر نیز اجرا شد . نتایج پیگیری های انجام شده در2، 4، 6و12 ماه پس از اجرای پژوهش حاکی از اثرات مثبت و پایدار مداخله بر کنترل متابولیک و سلامت عمومی وکاهش هموگلوبین گلوکوزیته شرکت کنندگان بود .
نریمانی (1391)در پژوهشی با عنوان بررسی اثربخشی آموزش مدیریت استرس در کاهش علائم روانشناختی و کنترل قند خون بیماران دیابتی به این نتیجه دست یافت که آموزش مدیریت استرس، در کاهش علائم روانشناختی و کنترل قند خون بیماران دیابتی موثر بوده و میتواند به عنوان یک مداخله موثر مورد استفاده قرار گیرد. نتایج نشان داد که آموزش مدیریت استرس در کاهش نمرات هموگلوبین گلیکوزیله، شکایت جسمانی، افسردگی، حساسیت بین فردی و اضطراب آزمودنیهای گروه آزمایش درمقایسه با گروه کنترل اثربخش بوده وسه ماه بعد از مداخله همچنان پایدار بوده است.
در پژوهش محرابی و همکاران (1389) با عنوان اثربخشی آموزش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه شناختی – رفتاری بر کنترل قند خون و مشکلات هیجانی بیماران دیابتی نوع 1 به این نتیجه دست یافتند که پس از مداخله، میانگین نمرات HbA1c، افسردگی، استرس (P>0/001) و اضطراب (P=0/012) در گروه آزمایش به طور معنی داری کاهش یافت. در این تحقیق 25 نفر از بیماران دیابتی نوع یک عضو انجمن دیابت ایران به شیوه نمونه گیری داوطلبانه در دسترس انتخاب و سپس به طور تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند و علاوه بر پاسخ دادن به مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس، آزمایش HbA1c خون از آنها به عمل آمد. پس از آن گروه آزمایش در یک دوره آموزش مدیریت استرس که طی 12 جلسه 2 ساعته هفتگی و به شیوه شناختی – رفتاری گروهی بر گزار شد.
دوازده امامی (1387) آموزش مدیریت استرس به بیماران دیابتی نوع 2 تنها با دو روش یکی شناختی-رفتاری و دیگری آرام سازی در مقایسه با گروه گواه پرداخت و تفاوت معنی داری بین دوگروه آزمایشی و گواه در پس آزمون، پیش آزمون و در پیگیری سه ماهه درمورد کنترل دراز مدت قند خون(میزان هموگلوبین گلیکوزیله خون)، افسردگی و اضطراب مشاهده کرد، اما تفاوتی میان دو روش آرام سازی و روش شناختی -رفتاری از لحاظ تاثیر بر شاخص های مورد نظر مشاهده نکرد.
در پژوهشی از پورشریفی (1386) با عنوان تاثیر مصاحبه انگیزشی و آموزش شناختی رفتاری بر بهبود شاخص های سلامت جسمی در افراد مبتلا به دیابت به این نتیجه دست یافته است که آموزش شناختی رفتاری ومصاحبه انگیزشی به طور معنی داری باعث کاهش هموگلوبین گلوکوزیته گردیده است.

2-2-5- تاب آوری و سلامت عمومی
کاتالانو175 و همکاران (2011) با بررسی اثر تاب آوری در کاهش نشانه های افسردگی در 255 بیمار جسمی مزمن نشان دادند که تاب آوری به عنوان یک محافظ استرس
می تواند نشانه های افسردگی را در این گونه بیماران کاهش دهد. آنان تاب آوری را به عنوان یک مداخله کلینیکی در افزایش سلامت روان بیماران موثر دانستند.
وایت176 و همکاران (2010) تغییراتی که در طی فرایند توان بخشی روی میزان تاب آوری، افسردگی و رضایت از زندگی 42 بیمار جسمی مزمن مبتلا به ضایعات نخاعی وارد می شد را بررسی کردند. نتایج تحقیقات تغییرات معنی داری در میزان تاب آوری نشان نداد ولی تغییرات معنی داری در سطح سازگاری نشان داد و میان متغیر های تاب آوری رضایت از زندگی و افسردگی رابطه معنی داری مشاهده شده است.
پژوهش وایتی177وهمکاران (2008) نقش تاب آوری را در توان بخشی افراد مبتلا به آسیب های ناتوان کننده بررسی کردند و نتیجه گرفتند که تاب آوری به عنوان حرکت روانشناسی مثبت نگر، تعیین کننده مقدار تحمل و مقاومت فرد در هنگام مواجه با افسردگی و اضطراب است.
بشارت (1386) در تحقیقی با عنوان تاب آوری، آسیب پذیری و سلامت روانی، بر روی 211 دانشجو انجام داد به این نتایج دست یافت: بین نمره تاب آوری و بهزیستی روانشنا ختی همبستگی مثبت معنی دار و بین نمره تاب آوری و درماندگی روانشناختی، افسردگی، اضطراب و مشکلات سلامت عمومی همبستگی منفی معنی دار وجود دارد. درجات مختلف تاب آوری از طریق تاثیر گذاری بر حرمت خود، شایستگی و استحکام شخصی، تحمل عواطف منفی، مهار گری و معنویت با شاخص های سلامت و آسیب پذیری روانشناختی مرتبط می شود.

2-2-6- کانون کنترل و سلامت عمومی
ورد178 (2011) پژوهشی با عنوان رابطه بین بیماری قلبی عروقی، منبع کنترل و کیفیت زندگی، بر روی 61 بیمار مبتلا به بیماری عروق کرونر، انجام داد که کیفیت زندگی در همه زمینه ها (احساسی، فیزیکی و اجتماعی) در حدود 75درصد از افراد مورد مطالعه در همه گروه های درمانی بود. یک همبستگی مثبت و معنی داری بین کیفیت زندگی و منبع کنترل وجود دارد.
میجر179 و همکاران (2002) در پژوهش خود به این نتیجه رسید که افراد با منبع کنترل درونی نسبت به افرادی با منبع کنترل بیرونی بهتر سازگاری نشان می دهند.
تایلور180 (2001) در تحقیقی که به عنوان نقش باور های سلامت و کانون کنترل بر رضایت از درمان روی بیماران سرطانی انجام داد به این نتیجه دست یافت که کانون کنترل بیرونی سلامت با رضایت از درمان بیماران رابطه مثبت معنی داری دارد.
گراس (2001) در یافته های خود نشان داد که اهمیت سیستم باورهای منبع کنترل سلامت (خود، دیگران قدرتمند یا عوامل مرتبط با شانس) به دلیل این است که همواره یک نقش جدایی ناپذیر در تعیین ادراک از کیفیت زندگی بیماران سرطانی دارد.
شوارتز (2000) در پژوهشی نشان داد که منبع کنترل درونی سلامت در پیشگیری از بیماری و امیدواری نسبت به زندگی موثر است. چون افراد دارای منبع کنترل درونی سلامت، باور دارند که سلامتی، بهداشت و کیفیت زندگی در دست خود آنهاست، به آن گونه رفتارهای بهداشتی دست می زنند که آنها را در تشخیص و کنترل فشار روانی کمک می کند.
در تحقیق دیکری سورلای، بوسوند و سورلای181 (2000) نشان دادند که بیماران با کانون کنترل درونی رضایت بیشتری از درمان دارند.
براون و فیست (2000) در تحقیق خود نشان دادند که آزمودنی های دارای کانون کنترل درونی در مقایسه با گروه گواه، از سلامت، بهزیستی و کیفیت زندگی بهتری برخوردارند.
موسر ودراکاپ182 (1995) در تحقیقات خود نشان دادند که بیماران با کنترل درونی بیشتر سلامت کرونری بهتر واضطراب و افسردگی کمتری نسبت به بیماران با کنترل بیرونی در مدت 6 ماه پس از حادثه قلبی دارند.
کاسکی و جنیز (1994)، دولیس و همکاران (1993) در پژوهش خود نشان داده اند که منابع کنترل، باورها و چشم داشت های افراد در زمینه کنترل در رفتارهای بهداشتی و کیفیت زندگی افراد نقش داشته باشند.
برخی مطالعات نشان داده که افراد مکان کنترل درونی نسبت به گروه مقابل به صورت فعال تری با مشکلات مربوط به سلامت و بهداشت خویش برخورد می کنند. افراد با مکان کنترل درونی همچنین نسبت به افراد بیرونی گرایش بیشتری به اقدامات پیشگیرانه برای حفظ و بهبودی سلامت خود نظیر مقاومت در برابر سیگار کشیدن، مبادرت به تمرین های بدنی و انجام مراقبت های منظم پزشکی دارند (استریکلند و بونی183، 1989).
چندین مطالعه نشان داده فایندلی و کوپر184 (1983) ولینتر و داکتی185 (1974) که افرادی که هسته کنترل بیرونی دارند، در مقایسه با افرادی که هسته کنترل درونی دارند، کمتر فعال هستند و رفتارآنها با وابستگی بیشتری همراه است، زیرا اینگونه افراد رویدادهای مثبت یا منفی را به عنوان پدیده ای ادراک می کنند که بیشتر مربوط به رفتار خودشان نمی باشد. بنابر این انتظار نمی رود همانند افرادی که هسته کنترل درونی بالایی دارند عمل کنند (حیدری، 1378).
لانگر و رودین (1976) در تحقیقات خود دریافتند که احساس کنترل می تواند در بهبود زندگی، سلامت روانی و ارتقای رفتارهای بهداشتی افراد سالمند در مراکز نگهداری سالمندان موثر باشد.
عرب (1392) در پژوهشی با عنوان: نقش پیش بینی کنندگی کانون کنترل سلامت و حمایت اجتماعی در ارتباط با کیفیت زندگی نوجوانان مبتلا به دیابت در شهر شیرازبه این نتیجه دست یافت که کانون کنترل سلامت با کیفیت زندگی رابطه مثبت و معنادار دارد و حمایت اجتماعی می تواند کیفیت زندگی نوجوانان مبتلا به دیابت را پیش بینی کند. کانون کنترل سلامت قادر به پیش بینی کیفیت زندگی نوجوانان مبتلا به دیابت می باشد.
آقامولایی(1392)در پژوهشی با عنوان وضعیت کانون کنترل سلامت و ارتباط آن با رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در جمعیت بالای پانزده سال شهر بندر عباس به این نتیجه دست یافت که برای ارتقاء رفتارهای سلامتی بایستی بیشتر بر باورهای افراد مبنی بر تاثیر عوامل درونی و توانایی خودشان و همچنین تاثیر افراد مهم بر کنترل عوامل بیرونی محیطی و شانس تمرکز نمود و آنها را تقویت کرد.
زاهد نژاد و همکاران (1390) در پژوهشی با عنوان بررسی ارتباط خطای حافظه، کانون کنترل سلامت و رابطه پزشک- بیمار با پیروی از درمان در مبتلایان به دیابت نوع 2بر روی 115 نفر به اجرا گذاشت که نتایج نشان داد بین کانون کنترل بیرونی قدرت دیگران، کانون کنترل سلامت درونی و رابطه مطلوب پزشک-بیمار از درمان بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 رابطه مثبت و بین خطای حافظه با پیروی از درمان رابطه منفی وجود دارد.
محمدپور (1390) در پژوهش خود با عنوان رابطه سلامت عمومی، منبع کنترل و حمایت اجتماعی با عزت نفس کارکنان دولتی تبریز بیان می کند که براساس نتایج تحلیل رگرسیون مولفه های سلامت عمومی، منبع کنترل و حمایت اجتماعی به طور مشترک 28درصداز تغییرات عزت نفس را به طور معنی داری پیش بینی می کنند، بین زنان و مردان در ویژگی های حمایت اجتماعی، مرکز کنترل درونی و بیرونی تفاوت آماری معنی داری وجود نداشت.
سعدآبادی و همکاران (1389) در پژوهش خود با عنوان کانون کنترل سلامت و گرایش علیتی در پیش بینی رفتارهای خود مراقبتی افراد مبتلا به دیابت . چون رفتارهای خودمراقبتی اندک منجر به کاهش کیفیت زندگی می شود نشان داد که بین رفتارهای خود مراقبتی با کانون کنترل درونی سلامت رابطه مثبت و معنادار و با کانون (شانس) رابطه منفی معنادار وجود دارد و بین کانون کنترل قدرت دیگران و رفتارهای خودمراقبتی رابطه مشاهده نشد.
زاهد نژاد وهمکاران (1389) در پژوهشی با عنوان ارتباط کانون کنترل سلامت، حافظه و رابطه پزشک- بیمار با رضایت از درمان در مبتلایان به دیابت نوع 2 بر روی 115 نفر انجام شد که نتایج ذیل را به همراه داشت: بیماران دیابتی نوع 2 که کانون کنترل سلامتشان از نوع بیرونی قدرت – دیگران بوده و همچنین رابطه مطلوبی با پزشکان برقرار می کنند، رضایت بیشتری از درمانشان دارند.
بر اساس نتایج هادی نژاد (1389) بیماران دیابتی نوع 2 که کانون کنترل سلامتشان از نوع بیرونی قدرت – دیگران بوده و همچنین رابطه مطلوبی با پزشکشان بر قرار می کنند، رضایت بیشتری از درمانشان دارند.
حسن زاده (1388) در پژوهش خود با عنوان ارتباط میان منبع کنترل سلامت و رفتارهای بهداشتی که برروی 360 نفر از دانش آموزان دختر دبیرستان های شهرستان ساری انجام شد به این نتیجه دست یافت که افکار و منبع کنترل سلامت در کیفیت زندگی و رفتارهای بهداشتی موثرند.
ساعد و روشن (1387) در یافته خود به این نتیجه دست یافتند که بین مکان کنترل و حمایت اجتماعی با سلامت روان ارتباط وجود دارد.
حسن زاده و همکاران (1385) در تحقیق خود نشان دادند که بین منبع کنترل درونی سلامت و رفتار بهداشتی در زمینه های بهداشت فردی، تغذیه، ورزش، خواب و استراحت و کنترل اضطراب رابطه معنی داری وجود دارد و در نتیجه گیری خود، افکار و منبع کنترل سلامت در کیفیت زندگی و رفتارهای بهداشتی را موثر دانست.
فراهانی و اعلمی (1384) در تحقیقی تحت عنوان "رابطه بین عزت نفس و منبع کنترل با استرس ناباروری"به این نتیجه رسیدند که بین عزت نفس و تمامی مولفه های استرس ناباروری رابطه معکوس و معنی داری وجود دارد. علاوه بر این بین منبع کنترل بیرونی با گرایش قدرتمندی و دیگران و منبع کنترل درونی با گرایش شانس و مولفه های ارتباطی اجتماعی و نیاز به والد شدن زنان و مردان ارتباط معنی داری وجو د ندارد.
فراهانی و همکاران (1384)، با مقایسه پنج عامل بزرگ شخصیت و منبع کنترل در بیماران مبتلا به ام اس186 و افراد سالم نشان داد ند که بین دو گروه افراد سالم و بیمار از نظر منبع کنترل تفاوت معنی داری بدست نیامد و تنها در خرده مقیاس شانس با افراد سالم تفاوت نشان دادند.
بر اساس یافته های پژوهش صبوری مقدم (1376) داشتن کنترل در یک موقعیت ,چه به شکلی که در مفهوم درماندگی آموخته شده آمده، و چه به شکلی که در مفهوم منبع کنترل بیان شده است، باعث افزایش کارایی و بهتر شدن عملکرد می گردد.

2-2-7- کانون کنترل و هموگلوبین گلوکوزیته
در پژوهشی که با عنوان: همبستگی خود کارآمدی، تیپ شخصیتی و کانون کنترل سلامت با میزان کنترل قندخون در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو توسط افخمی(1391)انجام شدبه این نتیجه دست یافت که، کنترل قندخون در بیماران دیابتی نوع دو متاثر از عوامل شخصیتی و روا نشناختی است. این مطالعه به منظور تعیین رابطه بین کانون کنترل سلامت، خودکارآمدی و تیپ شخصیتی با میزان کنترل قندخون در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو انجام گردید. در این مطالعه 80 نفر از زنان مبتلا به دیابت نوع دو در مرکز تحقیقات دیابت شهر یزد شرکت داشتند که به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. افراد مورد علاقه پرسشنامه های مقیاس خودکارآمدی عمومی شرر، پرسشنامه تیپ شخصیتی و پرسشنامه چند وجهی مکان کنترل سلامت را تکمیل کرده و سپس برای گرفتن آزمایش خون به آزمایشگاه معرفی شدند. بر اساس نتایج این پژوهش، متغیرهای شخصیتی و روان شناختی در بیماران دیابتی از عوامل تاثیرگذار مهم بر کنترل قندخون آنهاست. بنابراین می توان با اجرای مداخلاتی به منظور افزایش مکان کنترل درونی و میزان خودکارآمدی و اصلاح ویژگی های تیپ شخصیتی بیماران دیابتی به پای بندی به رژیم های درمانی و کنترل بهتر قندخون در این بیماران کمک کرد.

فهرست منابع
الف) منابع فارسی:
– ابراهیمی، امراله، مولوی، حسین، موسوی،سید غفور،برنامنش،علیرضا و یعقوبی، محمد.(1386). ویژگی های روان سنجی ،ساختار عاملی،نقطه برش بالینی،حساسیت و ویژگی پرسشنامه سلامت عمومی 28 سوالی در بیماران مبتلا به اختالات روان پزشکی. فصلنامه تحقیقات علوم رفتاری.1:5-12.
– ابوالحسنی، فرید؛ مهاجرانی تهرانی، محمد رضا؛ طباطبای ملاذی، عذرا و لاریجانی، باقر. (1384). بار دیابت و عوارض آن بر اساس مطالعات دهه اخیر در ایران . مجله دیابت و لیپید ایران 1384؛ دوره5(شماره 1): 35-48.
– اردکانی، افخم، رشیدی، مریم. (1384). عوامل خطر دیابت نوع 2، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، شماره 4، 348-350.
– آرمان، سرور. (1375). مقایسه شیوع استرس های روانی تا قبل از تشخیص دیابت، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی زنجان، شماره24.
– افخمی اردکانی، محمد، زارع، حسین، علیپور، احمد، پورشریفی، حمید(1391). همبستگی خودکارآمدی، تیپ شخصیتی و کانون کنترل سلامت با میزان کنترل قند خون در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو، مجله پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، دوره 20، شماره6.
– آقامحمدیان، حمیدرضا، قنبری، بهرامعلی و واعظی، مرضیه(1389)بررسی مقایسه ای عوامل استرس زا و راهکارهای مقابله ای در افراد مبتلا به دیابت و سالم.فصلنامه دانشگاه علوم پزشکی سبزوار(اسرار)،بهار89، (1 (مسلسل 55)):27-32.
– آقامولایی، تیمور، طوافیان، صدیقه سادات و قنبرنژاد، امین(1392). وضعیت کانون کنترل سلامت و ارتباط آن با رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت در جمعیت بالای پانزده سال شهر بندرعباس. نشریه مدیریت سلامت، جلد17، شماره: 55.
– آقایی، اصغر و آتش پور، حمید. (1380). استرس و بهداشت روانی، اصفهان، انتشارات پردژ.
– اکبری، علی و دهکردی،مهناز. (1391). اثر بخشی آموزش مهارتهای مقابله ای مبتنی بر مدل مارلات در پیشگیری از عود و افزایش تاب آوری در افراد وابسته به مواد.روانشناسی بالینی،دوره1،شماره3.
– اکبری، مریم،رستمی، مریم،عبدی، علی و آریاپور، سعید(1391) بررسی رابطه استرس ادراک شده با سبکهای مقابله ای دانشجویان.نخستین همایش ملی شخصیت و زندگی نوین.
– اکبری پور، سحر، نشاط دوست، طاهر، مولوی، حسن. (1387). اثر بخشی آموزش گروهی ایمن سازی در مقابل تنیدگی بر سلامت عمومی، مجله دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه اصفهان، سال 12، شماره2.
– آلدر، پورتر، آبراهام، تیجلینگن. (1391). روانشناسی سلامت، مترجم: رضاعی، تهران، نشرارجمند.
– آلن، ار، اس. (1370). اختلالات روانی کودکان، مترجم: مهریار، امیر هوشنگ، تهران، رشد.
– آلیس، آلبرت و هاپر. (1380). زندگی عاقلانه، مترجم: محمد فیروز، تهران، رشد.
– الیاسی، محمدحسین.(1381). استرس پس از ضربه: رویکردهای نظری، ارزیابی و درمان،انتشارات آمن،تهران.
– امیری، محمد؛ آقایی، اصغروعابدی، احمد. (1389). تاثیر آموزش ایمن سازی در مقابل استرس بر سلامت عمومی بیماران دیابتی. فصلنامه روانشناسی کاربردی، سال 4، شماره 4 016)، ص 85 -100.
– امینی، حمید.(1390).مدیریت دیابت.انتشارات پارس بوک،تهران.
– آناستازی، آن(1364).روان آزمایی.مترجم:محمد تقی براهنی،انتشارات دانشگاه تهران.
– آنتونی، مایکل؛ ایرونسون، گیل و اشنایدرمن، نیل. (1388). مدیریت استرس به شیوه شناختی رفتاری. مترجم: نشاط دوست، حمید طاهر، جهادانشگاهی، اصفهان.
– انصاری، فریماه؛ مولوی، حسین و نشاط دوست، حمید طاهر. (1388). تاثیر آموزش ایمن سازی در مقابل استرس بر سلامت عمومی بیماران مبتلا به فشار خون بالا، پژوهشهای روانشناختی، دوره 12، شماره 3و4.
– ایوی برن بلک، ام،کیت و سون، دیوید.(1372).شناخت درمانی افسردگی و اضطراب.مترجم: توزنده جانی،حسن،انتشارات آستان قدس،مشهد.
– بابایی، نوید. (1385). تعیین عوامل تاب آوری جوانان در برابر انحرافات اجتماعی، مجله علوم بهزیستی و توانبخشی، 2، 8.
– برنز، دیوید. (1389). وقتی اضطراب حمله می کند: شناخت درمانی، مترجم: قراچه داغی، مهدی، تهران، ذهن آویز.
– برونر ، سودارث (2004).پرستاری داخلی و جراحی (غدد کبد و دیابت). ترجمه: نوقابی ، احمد علی ؛دهقان نیری ، ناهید (1382). تهران : نشر سالمی.
– بشارت، محمد علی. (1386). تاب آوری، آسیب پذیری و سلامت روانی. مجله علوم روانشناختی، دوره ششم، شماره 24.
– بک، جودیت اس. (1390). شناخت درمانی: مبانی و فراتر از آن، مترجم: فتی، لادن، تهران، دانژه.
– بک و همکاران. (1998). بیماران روانی، مترجم: محمد منصور، تهران، نشر سماط.
– بهرامی مشعوف،عباس (1373).بررسی رابطه بین میزان عبادت و سلامت روان در دانشجویان پسر مرکز تربیت معلم همدان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تربیت معلم.
– بیلوس، رودی دبلیو. (1389). دیابت، مترجم: مسجدی، سعیده، تهران، آیینه دانش.
– پارسایی، قریده.(1387). بررسی تاثیر آرامسازی پیشرونده عضلانی در وضعیت تهوع و استفراغ و اضطراب ناشی از شیمی درمانی.پایان نامه دانشگاه علوم پزشکی تبریز،دانشکده پرستاری.
– پروچاسکا، ج و نورکراس، ج . ( 1389 ). نظریه های روان درمانی نظا مهای روان درمانی ،ترجمه :یحیی، سید محمدی.تهران : نشر روان .
– پودات، نسرین. (1375). مقایسه کانون کنترل دانشجویان افسرده و سالم. پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران، بیمارستان روزبه.
– پور شریفی، حمید؛ زمانی، رضا؛ مهریار، امیر هوشنگ؛ بشارت، محمد علی و دیگران. (1386). تاثیر مصاحبه ی انگیزشی بر بهبود شاخص های سلامت جسمی (کاهش وزن وکنترل قند خون)در افراد مبتلا به دیابت نوع 2. روانشناسی معاصر، دوره سوم، شماره 2.
– پینر، ورا.(1978).اصول کنترل براسترس.مترجم:ابوک(1377)،انتشارات فصل نواندیش،تهران.
– تمنایی، فاطمه. (1390). تبیین نقش واسطه گری تاب آوری در رابطه بین معنویت و استرس ناباروری در زنان نابارور. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه ارسنجان.
– ثنایی، باقر.(1362).روان درمانی و مشاوره گروهی. تهران:انتشارات چهر.
– جانسن، توماس. (1991). دیابت در جهان سوم، ماهنامه بهداشت جهان. سال سوم، شماره 10 ص14.
– جبل عاملی، شیدا؛ حیدری، حسین و مصطفوی، سمانه. (1390). اثر بخشی مداخله شناختی رفتاری مدیریت استرس بر سلامت عمومی بیماران قلبی، تحقیقات علوم رفتاری، دوره 9، شماره 5.
– جعفری، عیسی؛ اسکندری، حسین؛ سهرابی، فرامرز و دلاور، علی. (1389). اثر بخشی آموزش مهارت های مقابله ای مبتنی بر مدل مارلات در پیشگیری از عود و افزایش تاب آوری در افراد وابسته به مواد، مجله روانشناسی بالینی، سال1، شماره3.
– جواهری زاده، روشنک (1373). بررسی پاره ای از متغیرهای روانشناختی – اجتماعی موثر در کنترل دیابت در جوانان دیابتی نوع 1 و مقایسه آن با جوانان غیردیابتی. پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی . انستیتو روانپزشکی تهران.
– حاتملوی سعدآبادی، منیژه؛ پور شریفی، حمید و باباپور خیرالدین، جلیل. (1390). نقش کانون کنترل سلامت در رفتار های خود مراقبتی افراد مبتلا به دیابت نوع 2 . مجله علوم دانشگاه علوم پزشکی تبریز، سال 33، شماره4، ص 22-17.
– حری، نگار؛ حقیقی,ساسان؛ امینی، مسعود و دیگران. (1387). بررسی رابطه ی تعداد حوادث استرس زای مهم زندگی با شیوع اختلال های متابولیسم قند(IGT، دیابت)در افراد فامیل درجه ی اول مبتلایان به دیابت نوع 2. مجله غدد درون ریز و متابولیسم ایران، دوره دهم، شماره ی 1، صفحه های 17-23 .
– حسن زاده پشنگ، سمیرا؛ زارع، حسین و علی پور، احمد(1391). اثر بخشی آموزش شیوه های مقابله با استرس بر تاب آوری، اضطراب، افسردگی و استرس بیماران مبتلا به ضایعه نخاعی. فصلنامه دانشگاه علوم پزشکی جهرم، دوره دهم، شماره سه.
– حسن شاهی، محمد علی. (1390). رابطه تاب آوری، خود کارآمدی و هوش هیجانی با رضایت زوجی. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد ارسنجان.
– حیدری، فریبا. (1380). بررسی اثر درمان شناختی-رفتاری در کمک به کنترل بیماری دیابت و کاهش اختلالات هیجانی نوجوانان مبتلا به دیابت نوع1، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران.
– خداپناهی، محمدکریم. (1385). انگیزش و هیجان، تهران: انتشارات سمت.
– خدا رحیمی، سیامک، جعفری، غلامعلی. (1377). روان درمانی مذهبی، نقش مذهب بر فرایند های بهداشت روانی و روان درمانی در روانشناسی بالینی، فصلنامه تازه های روان درمانی هیپنوتیزم، دوره دوم، شماره 7و8.
– خزائلی، پارسا. (1386). تاب آوری و ظرفیت غلبه بر دشواریها. معاونت دانشجوئی و فرهنگی. مرکز مشاوره دانشگاه تهران.
– درایدن، ویندی. (1390). رفتار درمانی عقلانی هیجانی رفتاری، مترجم: موحد، رابعه، تهران، ارجمند.
– دوازده امامی، محمد حسن؛ روشن، رسول؛ محرابی، علی وعطاری. (1388). اثر بخشی مدیریت استرس به شیوه شناختی- رفتاری برکنترل قند خون و افسردگی در بیماران دیابتی نوع 2. مجله غدد درون ریز و متابولیسم ایران. دوره یازدهم، شماره ی 4، صفحه های 385-392.
– رحیمی، محمود. (1387). بررسی تاثیر آموزش درمان شناختی رفتاری الیس و آرامش عضلانی جهت کاهش اضطراب دانش آموزان پسر دبیرستان عشایری شهر شیراز. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد ارسنجان.
– رضاعی، فرزین(1382).روانشناسی سلامت. تهران: انتشارات ارجمند.
– رضایی، فاطمه، کجباف، محمدباقر، وکیلی، نجمه، دهقانی، فهیمه. (1390). اثر بخشی درمان شناختی-رفتاری مدیریت استرس بر سلامت عمومی بیماران مبتلا به آسم، فصل نامه دانش و تندرستی دانشگاه علوم پزشکی شاهرود، دوره6، شماره3.
– رفیع نیا، عبدالرسول. (1379). بررسی تاثیر مشاوره فردی با رویکرد شناختی در درمان استرس پس از سانحه، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلم تهران.
– رودی دبلیو، بیلوس. (1385). راهنمای پزشکی خانواده دیابت، مترجم: سعیده مسجدی، سپهر اندیشه، قم.
– روشن، رسول، یعقوبی، حمید(1381). روش ها و فنون آرام سازی و بیوفیدبک. تهران، انتشارات رشد.
– ریجسینگهانی، آرونا. (1381). سفره رنگین برای دیابتی ها. مترجم: حق نظریان، تهران، راه تندرستی.
– زاهد نژاد، هادی؛ پور شریفی، حمید و باباپور، جلیل. (1389). ارتباط کانون کنترل سلامت، حافظه و رابطه پزشک بیمار با رضایت از درمان در مبتلایان به دیابت نوع 2. دو ماهنامه دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه، دوره 9، شماره 2، ص75-67.
– زاهد نژاد، هادی؛ پور شریفی، حمید و باباپور، جلیل. (1389). بررسی ارتباط کانون کنترل سلامت، حافظه و رابطه پزشک بیمار با پیروی از درمان در مبتلایان به دیابت نوع 2. مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، دوره7، شماره 2، ص 258-249.
– زهرا کار، کیانوش. (1391). بررسی اثر بخشی درمان عقلانی، هیجانی و رفتاری به شیوه گروهی در کاهش استرس بیماران مبتلا به دیابت. فصلنامه دانش و تندرستی دانشگاه علوم پزشکی شاهرود. دوره7، شماره4.
– سارافینو، ادوارد. (1391). روانشناسی سلامت، مترجم: الهه میرزایی، تهران، رشد(تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی،2002).
– ساعتچی، محمود. (1384). روان شناسی کار، تهران، نشر ویرایش.
– سامانی، سیامک، جوکار، بهرام، صحراگرد، نرگس. (1386). تاب آوری، سلامت روانی و رضایت مندی از زندگی، مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، سال سیزدهم، شماره3.
– سامانی، سیامک، جوکار، بهرام. (1386). بررسی اعتبار و روایی فرم کوتاه مقیاس افسردگی، اضطراب و فشار روانی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز.
– سانتراک. (1382). زمینه روانشناسی سانتراک. ترجمه، مهرداد فیروز بخت. تهران، رسا.
– سرتیپ پور، مهناز، عطاری، عباس، امینی، مسعود. (1382). تاثیر آموزش مدارا با استرس بر کنترل کوتاه مدت قند خون در بیماران دیابتی، پژوهش در علوم پزشکی، سال هشتم، دو ماهنامه مرداد و شهریور.
– سعیدی، مژگان. (1383). اثر بخشی دو روش بازسازی شناختی و آرامسازی و ترکیب این دو بر اضطراب و افسردگی بیماران باز توانی قلبی. پایان نامه کارشناسی ارشد انستیتو روانپزشکی تهران.
– سیادتان، سید جواد. (1386). تعیین ریسک فاکتورهای دیابت، سطح کلسیم و مس در افراد دیابتی نوع 2 در مقایسه با گروه کنترل. پایان نامه دکترای فوق تخصصی شیراز.
– سید محمودی، سید جواد، رحیمی، چنگیز، محمدی، نوراله. (1390). عوامل موثر بر تاب آوری در افراد مواجه با ضربه روانی، مجله دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد، 1(1)، 14-5.
– شاملو، سعید. (1381). بهداشت روانی، تهران، انتشارات رشد.
– شریفی، خلیل؛ عریضی، حمیدرضا؛ نامداری، کوروش( 1384 ). بررسی رابطه بین عملکرد خانواده و سرسختی روانشناختی در دانش آموزان. فصلنامه دانش و رفتار،دوره 1، سال دوم،شماره،10.
– شعاع، اصغر. (1382). مقایسه رابطه منبع کنترل با فشار روانی و شیوه های مقابله با آن در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروسیس و افراد سالم. پایان نامه کارشناسی ارشد عمومی دانشگاه تربیت معلم.
– شفر، مارتین. (1990). فشار روانی،ماهیت، پیشگیری، سازگاری. ترجمه:بلورچی،انتشارات رشد،تهران.
– شولتز، دوان، شواتز، سیدنی الن. (1387). نظریه های شخصیت، ترجمه سید محمدی، تهران، نشر روان.
– شهشهان، طاهره. (1381). اصول پیشگیری از دیابت شیرین. چاپ اول، تهران، انتشارات چهار باغ.
_ شیخ محسنی،ا .(1384). رابطه کانون کنترل و سبک های اسنادی با سازگاری زناشویی دبیران مرد متوسطه شهر شیراز با همسران شاغل و غیر شاغلشان ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه آزاد اسلامی ارسنجان.
– صبوری مقدم، حسن و براهنی، محمد نقی. (1376). تاثیر منبع کنترل و امکان مهار استرس بر یادگیری فرد. پژوهشهای روانشناختی، دوره 4، شماره 3و4.
– عباسی باویل، ژاله (1379). مقایسه اثر بخشی گروه درمانی به شیوه ی دارودرمانی در درمان اختلال اضطراب فراگیر. پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، انستیتو روانپزشکی تهران.
– عرب، کامران. (1392). نقش پیش بینی کنندگی کانون کنترل سلامت و حمایت اجتماعی در ارتباط با کیفیت زندگی نوجوانان مبتلا به دیابت در شهر شیراز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد ارسنجان.
– فدایی،فربد.(1388).تاثیر اندوه و افسردگی بر دیابت،مجله سلامت،شماره 245.
– فراهانی، شکری، گراوند و دانشورپور (1384). تفاوت های فردی در استرس تحصیلی و بهزیستی ذهنی: نقش سبک های مقابله با تنیدگی. مجله علوم رفتاری.
– فرخنده، ماشااله. (1389). دیابت و بیماری های قند خون، تهران، نسل نو اندیش.
– فری، مایکل. (1391). راهنمای عملی شناخت درمانی گروهی، مترجم: محمدی، مسعود، تهران، رشد.
– قراچه داغی، مهدی، شریف زاده، مریم. (1373). فشار روانی و راههای شناخت و مقابله. تهران، انتشارات رشد.
– قربانی، نیما (1374). سخت رویی؛ ساختار وجودی شخصیت. پژوهشهای روان شناختی، 2،3 و 4.
– کاف من، فرانسیس. (1386). چاق قندی، مترجم: شمس اردکانی، محمد، اصفهان، پوریای ولی.
– کرد میرزا، عزت ا لله.(1388).الگویابی زیست ی-روانی-معنوی در افراد وابسته به مواد و تدووین برنامه مداخله برای ارتقاء تا ب آوری مبتنی بر روایت شناسی شناختی و روان شناسی مثبت نگر. پایان نامه دکتری. دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی. دانشگاه علامه طباطبایی.
– کرمانشاهی، سیما، فروغی، زهرا، محمدی، عیسی ورجب، اسداله. (1380). بررسی تاثیر روش آرام سازی بنسون بر کنترل دیابت بیماران دیابتی، اسرار مجله دانشکده علوم پزشکی سبزوار، سال8، شماره3.
– کریمی، جلال. (1381). پیشگیری از دیابت. تهران، انتشارات دوران.
– گرین برگر، دنیس، پدسکی، کریستین. (1390). آنجا که عقل حاکم است: کتاب راهنمای شناخت درمانی. مترجم: قاسم زاده، تهران، نشر ارجمند.
– گنجی، حمزه. (1376). بهداشت روانی، تهران، نشر ارسباران.
– گوردن، نیل اف. (2002). راهنمای کامل ورزشی ویژه بیماران دیابتی. مترجم: نقیبی، ژیلا، تهران، انتشارات شهرآب.
– گیلدر، مایکل، گات، دنیس، مه یو، ریچارد، کوون، فلیپ. (1996). روانشناسی آکسفورد. مترجم: نصرت اله پور افکاری، تهران، انتشارات علوم پزشکی.
– لاریجانی، باقر و زاهدی، فرزانه ( 1377 ). زخم پای دیابتی: تشخیص و درمان. مجله علمی نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران،.194-207 ،3
– لوکر، تری؛ گرگسون، الگا. (1389) مدیریت استرس، مترجم: رضایی، مهدی، ژکان، محسن، انتشارات دانژه، تهران.
– لیبرت، رابرت و میشل اسپیگلر ، (1375). شخصیت ازدیدگاه رفتاری. حسن صبوری مقدم .مشهد:آستان قدس رضوی، موسسه چاپ و انتشارات.
– ماری سون، دیوید. (1993). شناخت درمانی افسردگی و اضظراب (راهنمایی برای پزشکان). ترجمه: توزنده جانی، حسن.(1374)، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
– محرابی، علی، فتی، لادن، دوازده امامی، محمد حسن، رجب، اسداله. (1387). اثر بخشی آموزش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه شناختی رفتاری بر کنترل قند خون و کاهش مشکلات هیجانی بیماران دیابتی، مجله دیابت و لیپید ایران، دوره 8، شماره2، ص114-103.
– محسنی فر و همکاران. (1382). ترجمه کامل هند بوک کاپلان، تهران، انتشارات برای فردا.
– محمدی، مسعود، جزایری، علیرضا، جوکار، بهرام. (1385). بررسی عوامل تاب آور در افراد در معرض خطر سوء مصرف موادمخدر، فصلنامه علمی-پژوهشی روانشناسی دانشگاه تبریز، سال اول، شماره2و3.
– محمودی، سید جواد؛ رحیمی، چنگیزومحمدی، نوراله. (1390). عوامل موثر بر تاب آوری در افراد مواجه شده با ضربه روانی. پژوهش های روانشناسی بالینی، 1(1)، 14-5.
– محمودی، قهرمان، ابوالقاسمی، شهنام، درویشی، هادی. (1391). تاثیر آموزش مصون سازی در برابر استرس بر کاهش احساس فشار روانی بیماران مبتلا به دیابت. فصلنامه سلامت خانواده، دانشکده علوم پزشکی سارس، دوره1، شماره2، ص46-41.
– مروتی، محمدعلی، روحانی، نوشین و باقیانی مقدم، محمد حسین.(1386). بررسی پیشگویی کننده های خود مراقبتی در بیماران دیابتی مراجعه کننده به مرکز تحقیقات دیابت یزد بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی توسعه یافته.مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی – درمانی شهید صدوقی یزد.دوره15،شماره3.
– مدنی، فضل اله. (1382). سندرم پای دیابتی، درمان و جلوگیری از قطع پا، فصل نامه پیام دیابت. سال5، شماره20 ص13-10.
– معتمدی، هادی. (1376). تعیین شیوع اختلالات روانی در دو روستای کرمان، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان، شماره 1.
– مک گرا، فیلیپ. (1390). مهارت های زندگی، مترجم: قراچه داغی، مهدی، تهران، نشر ذهن آویز.
– منجمی، علیرضا.(1387). استرس،انتشارات:آزادمهر،تهران.
– منجمی، علیرضا.(1390).راهنمای جامع سلامت در خانواده،انتشارات تیمورزاده نوین،تهران.
– موسوی، سید علی. (1387). مقایسه اثر بخشی رویکرد های درمانی، تنش زدایی و درمان شناختی در درمان درد و اضطراب بیماران مبتلا به درد مزمن، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طبا طبایی.
– مهدی نژاد، ابوالقاسم. (1370). بررسی رابطه اضطرابی و افکار غیر منطقی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه مشهد.
– میلانی فر، بهروز. (1378). بهداشت روانی، تهران، انتشارات قومس.
– نجفیان، جمشیدوگلستان هاشمی، سید مهدی. (1382). بررسی و مقایسه اثر دو روش بیو فیدبک-آرام سازی و آرام سازی در کنترل فشار خون در بیماران مبتلا به افزایش فشار خون، مجله پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تبریز، شماره57، 86-81.
– نجفی، محمود،دهشیری، غلامرضا،شیخی، منصوره.(1379). مقایسه سلامت عمومی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان برحسب میزان احساس تنهایی،فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان ئرمانی،سال دوم،شماره5.
– نریمانی، محمد(1380). بررسی میزان شیوع اضطراب در دانش آموزان و مقایسه دو تکنیک درمانی شناختی -رفتاری و ایمن سازی روانی مایکنبام در کاهش اضطراب آنها. ماهنامه علمی پژوهشی دانشگاه شاهد، سال 8، شماره33، تیر1380.
– نریمانی، محمد، عطادخت، اکبر، احدی، بتول. (1391). اثر بخشی آموزش مدیریت استرس بر کاهش علائم روانشناختی و کنترل قند خون بیماران دیابتی، فصلنامه علمی پژوهشی روانشناسی سلامت، شماره 3.
– نعمتی، مریم و پارسایی، محمد صادق. (1388). همبستگی بین استرس و مدیریت زمان. مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران. دوره نوزدهم شماره 71 (85-84).
– نوفرستی، اعظم و طالبیان شریف، جعفر. (1381). بررسی رابطه مکان کنترل، اضطراب و مقایسه اضطراب بین افراد دارای مکان کنترل درونی و بیرونی. مجله اسرار، دانشکده ی علوم پزشکی و خدمات بهداشتی سبزوار، سال نهم، شماره 4.
– نیکوزاده،عزت الله.(1390). مقایسه اثر بخشی برنامه مداخله مبتنی بر روانشناسی مثبت نگر و گروه درمانی آدلری در ارتقای تاب آوری افراد وابسته به مواد،فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان درمانی،سال دوم،شماره،5.
– وارد، جین کران ول. (1373). غلبه بر استرس. مترجم: بابک مهرآئین. مشهد، جاودان خرد.
– واتکینز، پیترجی. (1377). الفبای دیابت. مترجم: سید علی موحد، تهران، انتشارات جهان ادیب.
– وجدانی، حسین. (1391). تندرستی. نشریه سلامت و بهداشت، تهران، شماره 82، ص 18-21.
– وقار انزابی، معصومه. (1378). .بررسی و مقایسه اخت لالات هیجانی و عزت نفس در نوجوانان دیابتی و غیردیابتی . پایان نامه
کارشناسی ارشد، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تربیت معلم.
– وقار انزابی،معصومه و یعقوبی، حمید.(1381). بررسی و مقایسه سلامت روانی دانشجویان جدیدالورود دانشگاه شاهد حمید یعقوبی ،
– ولز، کارن سی. (1389). قدرت مقابله: راهنمای عملی درمان شناختی-رفتاری، مترجم: ولی زاده، شیرین، تهران، ارجمند.
– ویلکینسون، گرگ. (1391). استرس، مترجم: موحدی، محبوبه، قم، آیینه دانش.
– هاوتون، کرک، کپر، سالکودس، کلارک. (1380). رفتار درمانی شناختی. مترجم: قاسم زاده، حبیب اله، تهران، نشر ارجمند.
– هاناس، راگنار. (1385). دیابت وابسته به انسولین در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان. مترجم: امیر کامران نیکو سخن و معصومه اقبال جو، نشر آبی، تهران.
– همت خواه، بهرام.(1375). فیزیولوژی پزشکی گایتون،انتشارات شهر آب،تهران.
– هنری، دالجر، برنارد، سیمین. (1368). روش زندگی با بیماری قند. مترجم: سید احمد پناهی، انتشارات جاوید.
– هیلسون، روان. (1376). دیابت: راهنمای عملی برای بزرگسالان. مترجم: فاتحی، مهناز، تهران، ققنوس.
– یوسفی، ناصر و نبوی حصار، جمیله.(1383). مقایسه سرسختی روانشناختی، هیجان خواهی و سنخ شخصیتی الف غیرسمی و سمی در بین مردان و زنان مبتلا به سرطان و افراد عادی، مجله علوم تربیتی و روانشناسی بهار و تابستان 1383.

ب) منابع لاتین:
– Adili, F. , Larijani, B. , & Haghighatpanah, M. (2006). Diabetic patient: psychological aspects. Annals New York Academy of Sciences, 1084: 329-349.
– American Diabetes Association(2008). Standards of Medical Care in Diabetes Care. 31: Suppl 1: 12-54.
– Bandura, A. (1986). Human agency in social cognitive theory. American Psychologist; 44:1175-84.
– Boll, T. J., Johnson, S. B., Perry, N. W., & Rozensky, R. (Eds.). (1997). Handbook of clinical health psychology.Washington, DC: American Psychological Association.
– Bowlby, J (1988) Developmental psychiatry comes of age,American Journal of Psychiatry,145,1-10.
– Beardslee, William and Donna Podorefsky. (1988) Resilient adolescents whose parents have serious affective and other psychiatric disorders: importance of self-understanding and relationships. American Journal of Psychiatry 145(1). January,63-69.
– Bell. C. C. (2001). Cultivating Resiliency in Youth. Journal of Adolesent Health,vol(29),375-381.
– Benard, B. (1997). Turning it aroud for all youth: From risk to resilience. Launceston, Tasmania: Resiliency Associates and Global Learning Communities.
– Benard, B. Marshall, K. (2001). Protective Factors in Individuals, Families and Schools:National Longitudinal Study on Adolescent Health Findings. National Resilience Resource Center. University of Minnesota. Minneapolis and the center for the application of prevention Technologies.
– Benson, P.L. (1997). All kids are our kids. Minneapolis:Search Institute.
– Bonnno, G. A. (2004). Loss, trauma, and human resilience. American Psychologist, 59,20-28.
– Brooks, M. V. (2004). Healt-related hardiness and choronic illness. Nursing Furum,38,11-20.
– Brown, J. B., Stewart, M., & Ryan, B. L. (2000). Outcomes of patient-provider interaction. In Thompson, T.L.,Dorsey, A.M., Miller, K.I., & Parrot, R. (Eds), Handbook of Health Communication (pp. 141- 162).Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbarum Associates, Publishers.
– Brunner LSH, Suddarth DS. (2008). Nursing Diabetes (translated by Morovvat Givi), 2nd ed, Tehran,Bashari. PP: 56-60.
– Campbell-Sills L, Cohen S, Stein M. (2006). Relationship of resilience to personality, coping and psychiatry symptoms in young adults. Behavior Research and Therapy ;44(4): 585-599.
– Celigman, F. , Chik csent mehali, P. B. (2000). Developing the Psychological Capital of Resiliency,Human Resource Development Review,5,1.
– Cicchetti, D. , & Becker. B. (2000). The Construct of resilience: A critical evaluation and guidelines for future work. Child Development,71. 543-562.
– Cooper, C. L. , & Dewe, P. (2004). Stress: A brief history. UK: Blackwell publishing LTs.
– Cowen EL, Whman PA, Work WC. (1996), Resilience in highly stressed urban children: concepts and findings. Bull N Y Acad Med. 1996 Winter,73(2),267-218.
– Cvengros JA, Christensen AJ, Lawton WJ. (2005). Health Locus of Control and depression in chronic kidney disease: A dynamic perspective. Journal of Health Psychology 10: 677-686.
– Doo. B. (2004). Resillience Thinking Aloud World Wit newsletter,1,34.
– Esteghamati, A. , Gouya, M. M. , Abbasi, M. , Delavari, A. , Alikhani, S. , & Alaedini, F. (2008). Prevalence of diabetes and impaired fasting glucose in the adult population of Iran: National Survey of Risk Factors for Non-Communicable Diseases of Iran. Diabetes Care, 31(1);96-8.
– Feldman, S. R. (2002). Understanding psychology. New York: McGrow-Hill.
– Florian, V. , Mikulincer, M. , & Yabman, O. (1995). Does hardiness contribute to mental health during a stressful real-life situation? The roles of appraisal and coping Journal of Personality and Scial Psychology,68,687-695.
– Folkman, S., & Moskowitz, J. T. (2004). Coping: pitfalls and promise. Annual Review of Psychology, 55(1): 745-774.
– Gallant, M. (2002). The influence of social support on chronic illness self management: A review and directionsfor research. Health Education & Behavior, 30(2), 170-195.
– Garmezy, N. (1991). Resiliency and vulnerability to adverse developmental outcome associated with poverty. American Behavioral Scientist,34,416-430.
– Garmezy,G. ,Musthen, B., Luster,C. ,2001, Affective style. psychopathology, and resilience: Brain mechanisms and plasticity. American Psychologist, 55,1196-1214.
– Gilligan, R. (2000). Adversity, Resilience and Young People: the Protecitive Value of Positives School and Spare Time Experiences. Chidren & Society Volume 14,pp. 37-47.
– Goldberg, D. P. , Gater, R. , Sartorious, N. (1997). The validity of two version of ahe GHQ in the WHO study of mental illness in general health care. Psychological Medicine, 27,191-197.
– Halverson, C. F. and M. P. Waldrup(1974). Relations between preschool barrier behaviors and early school measures of coping,imagination and verbal development. Development Psychology 10,1974,716-720.
– Hamidi N. (2003). Effects of Stress on immune system students. Tehran university of Medical Sciences &Shahid Beheshti University of Medical Sciences ,37(2): 12-14.
– Hart, A., Blincow, D., & Thomas, H. (2007). Hove, East Sussex: Rutledge.
– Hawkins, J. D., Catalano, R. F., & Miller, J. Y.(1992). Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention.Psychological Bulletin, 112, 6-105.
– Hess, M., & Graydon. K. (2009). Source of resiliency a mong successful foster youth. Children and youth services review, 31: 457-463.
– Jacclon. C. S. (1997). The trait and process of resilience. Journal of Advanced Nnrsing , 25, 123-129.
– King, D. B. (2008). Rethinking claims of spiritual intelligence: A definition, model, and measure. A dissertation presented in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Science, Peterborouge, Ontario, Canada.
– Kobassa, S. C. , Maddi, S. R. , & Zola, M. (1983). Personality and social resources in stress resistance. Journal of Personality and Social Psychology,45,839-850.
– Kumpfer . K L. (1999). Factor and Processes Contributing to Resilience. The resilience from work. Resilience and Development , pp. 174-224. NewYork,Acadmic,Publishers.
– Kumpfer . K L. (2002). Factor and Processes Contributing to Resilience: in Glantz, M. D. G and Johnson, LJ. Resilience and Development: positive life adaptation. Kluwer Academic Publishers. NewYork.
– Levy Jc Aetiology A,Hitmam G. (1399). Type2 diabetes prediction vol 1,New York,Wily ,pp: 3-12.
– Linquanti, R. (1992). Using community-wide collaboration to foster resiliency in kids: A conceptual framework. Portland. OR: Western Regional Center for Drug Free schools and Cmmunities. (ERIK Document Reproduction Service No. ED 353 666).
– Shwartz S. (2000). Abnormal Psychology. Mountain View,CA, Mayfield Pub,PP: 65-68.
– Lau RR. (1998). Beliefs about control and heath behavior,In D. S. Gochman(Ed). Health behavior: EmergingResearch Perspective 33 -63.
– Luthar. S. S. , Cicchetti, D. , & Becker. B. (2000). The construct of resilience: A critical evaluation and guidelines for future work. Child Development. 71: 543-562.
– Maclean-D, LO-r(1998). The non-insulin dependent diabetes ,Aust-J-Adv-Nurs ,15(4):32- 42
– Magnus, KB., Cowen, EL., Wyman, PAFagen, DB., and Work, WC. (1999).Parent-Child Relationship Qualities and Child Adjustment in Highly Stressed Urban Black & White Families. Journal of Community Psychology, vol. 27m No. 1,55-71.
– Malcarne VL, Hamilton NA. Children`s health . (2005). related locus of control beliefs: ethnicity gender,and family income. Child Health – Care 34: 47-59.
– Martinus, R., Corban, R., Wackerhang, H., Atkins, S., & Singh, J.(2006).Effect of Psycholigical Intervention on Exercise Adherence in Type 2 Diabetic Subjects,Annals of the New York Academy of Sciences.1084,350-360.
– Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience process in development. American Psychologist,56,227-238.
– Maxine Ross S. ( 2008). Holistic Nursing Practice. Fredrich ; 22(6): 365.
– Meshki M, Ghafranipour F, Azadfallah P, Hajizadeh E. (2006).Validity and reliability of health locuse of control in medician Students. J Ghonabad Medician Faculty; 12(1): 33-42.
– Miller,L., Rose, H., Martinez,Y.(2010).Friends for Life": The Results of a Resilience-Building, Anxiety-Prevention Program in a Canadian Elementary School. Professional School Counseling,12(6), 400-407.
– Molavi, H. (2004). Reliability. Factor structure add validity of General Health Qustionnaire in Iranian Scholars. journal of Pakistan Psychplogical Research,17: 3-4.
– Morowaty MA, Rouhani N. (2008). Perceived Severity and Susceptibility of Diabetes Complications and its Relation to Self-Care Behaviors among Diabetic Patients. Journal Armaghane Danesh 12: 60- 68.
– Moser DK. , Dracup K. (2000). Psychosocial recovery from a cardiac event: The influence of perceived control. Heart & lung: The Journal for Quality in Health Care.; 12: 31-40.
– Moshki M, Ghofranipour F, Azadfallah P,Hajizadeh E. (2007). Validity and Reliability of the Multidimensional Health Locus of Control (Form B) Scale in Iranian Medical Students. Journal Ofoghe Danesh 12: 33-42.
– Narayan KM, Gregg EW, Campagna AF, Michael M, Engelgau MM, Vinicor F. (2000). Diabetes . a – common, growing, serious, costly, and Potentially Preventable Public health problem. Journal of Diabetes Research and Clinical Practice, 50: 577-584.
– Neill,H. (2006). Resilience across cultures. British Journal of Social Work, 38(2). 218-235.
– Newman, S. , Steed, L. , & Mulligan, K. (2004). Self-management intervention for choronic illness, The Lancet, 364: 1523-1537.
– Peralta, A. , Ramirez, M. I. , Robles-Ortega, H. , & Navarrete, N. (2009). Effectiveness of stress management therapy in two populations with high stress: choronic pationts and healty people, Salud mental,32(3): 251-258.
– Pishdad,GR. (1995). Age at diagnosis of non-insalin-dependent diabetes mellitus of southern iran. sep. 23(5).
– Poursharifi H. (2007). The effectiveness of Motivational Interviewing in Improving Health Outcomes in Adults with Type 2 Diabetes. Unpublished Ph. D. s thesis. University of Tehran, Iran.
– Powers, A. C. (2005). Diabetes mellitus, In L. D. Kasper (Ed in chief): Harrison's principles of internal medicine. Vol II.
– Reeh HE, Hiebert B. (1998). Adolescence Health: The relationship between Health Locus of Control, beliefs and behaviors. Journal of Guidance & Counselin; 13: 7-23.
– Richardson GE, Waite PJ. (2002). Mental Health Promotion through Resilience and Resiliency Education, International Journal of Emergency Mental Health.
– Rutter, M. (1999). Resilience concepts and findings: Implieations for family therapy. Journal of Family Therapy,21. 119-144.
– Sills, L. , Quhen, G. , Schtin, P. B. (2006). Developing the Psychological Capital of Resiliency,Human Resource Development Review,5,1.
– Sheffer, M. (1982). Life after Stress. New York & London: Plenum press.
– Snoek, F. J. , Van der Ven, N. C. W. (2001). Effect of cognitive- behavioral group training (CBGT) in adult patients with poorly controlled insulin dependent diabetes: A pilot study. Patient Education and Counseling, 45: 143-148.
– Strickiand, Bonnie R. (1989). Internal – External Contorol Expectanices. Journal of American Psychologist. Vol 44. Nol- 6. Jonuary.
– Surwit R S, Vantilburg M A, Zucker N, Mc Caskill CC, Parekh P,F Einglos M N. (2002). Stress management improves long – term glycemic control an type 2 diabetes. Diabetes Care. 25: 30-4.
– Tailor P.( 2001). The role of health belief and health locous of control on patient satisfaction. Journal Rehab Health, 10: 9-91.
– The world health reports. Mental health: new understanding new hope. Geneva: world Health Organization. 2009; Available at: http: //discovermagazine. com/2009/oct/fearworld.
– Vallerstein, Judith. (1983). Children of divorce: the psychplogical tasks of the child. American Journal of Orhopsychiatry ,53(2) ,230-243.
– Van der Ven,N. C. W. , Lubach, C. H. C. (2005). Cognitive behavioral group training (CBGT) for patient with type 1 diabetes in persistent poor glycemic control: who do we reach? Pationt Education and Counseling,56: 313-322.
– Wallston Ka. (1992). Assesment of control in health care setting. In. Steptoe A, APPles A. Stress, personal control and health. New Jersey: John Wiley & Sons.
– Wallston KA, Wallston BS. (1982). Who is responsible for your health? The construct of health locus of control. In G. S. sanders, J. SWS (Eds). Social Psychology of Health and Illness, NJ: frlbaum; PP: 86-92.
– Wallston KA, Wallston BS, Devellis R. (1978). Development of the Multidimensional Health Locus of Control (MHLC) Scales. Health Educ Monogr 6: 160-170.
– Waller M. A. (2001). Resilience in cosystemic contex: Evalution of the child. American Journal of Orhopsychiatry,71,290-297.
– Weimer, W. (1977). Aconceptual frame work for cognitive psychology: Motor theories of mind. In R. shaw & J. Branspord (Eds). Perceiving,acting and knowing(pp. 267-311). Hilladale,NJ: Eribaum.
– Werner, E. E., & Smith, R. S. (2001). Journeys from childhood to midlife: Risk, resilience, and recovery. Ithaca, New York:cornell university press.
– Werner, E. E. (1993). Risk, resilience, and recovery: perspectives from the Kauai Longitudinal Study. Development and Psychology, 5,503-515.
– White CA. (2001). Cognitive Behavior Therapy for Chronic Medical Problems. New York, Willy & Sons. pp: 33 -13.
– William, M., Teasdale, J., Segal, Z., & Kabat-Zinn, J. (2007). The mindful way through depression: Freeing Yourself from Chronic Unhappiness. New York: Guilford Publications.
– Wolff, S. (1995). The concept of resilience. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 29, 565-574.
– World Health Organization (WHO). (1999). Definition, Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus and its Complications. Geneva: Department of Noncommunicable Disease Surveillance, World Health Organization. Available: http://www.staff.ncl.ac.uk/philip.home/who dmc.htm # Heading.
– Zhan X. Chen YM. Chen WQ. (2008). Association of psychology factors with anxiety and depressive symptoms in chinese pations with diabetes. Diabetes Res Clin Part,79,523-530.

2-1. سلامت روان
2-2-1. مفهوم سلامت روان
ریشه ی لغوی واژه انگلیسی "health"، در واژه های، "haelp"، haelth"" (به معنای کـل) و "haelen" و(heal) انـگلیسی قدیم، و کلمه ی آلمانی قدیم "heilida" و"heilen" (به معنای کل) است. گراهام187 (1992) این ریشه های لغوی را با کلمات انگلیسی "halig" و آلمانی قدیم"heilig"، به معنای مقدس، ارتباط داده است؛ بنابراین، از نظر ریشه ی لغوی، سالم بودن به معنای "کلیت داشتن یا مقدس بودن" است و بدین ترتیب، ویژگی های معنوی و فـیزیکی (و نـه فقط فیزیکی) را شامل می شود (لطافتی بریس، 1389).
مفهوم سـلامت روانـى، در واقع جنبه اى از مفهوم کلى سلامت است. سازمان بهداشت جهانى سلامت را چنین تعریف مى کند : حالت سلامتى کامل جسمى، روانى، اجتماعى، معنوى و نه فقط فقدان بیمارى یا ناتوانى، که در آن فرد به توانایى هاى خودش پى مـى برد، مـى تواند بـا استرس هاى معمول زندگى کنار آید ، بـه صـورت ثـمربخش و مولد کار کند و قادر به کمک به جامعه باشد (برى188و جنکینس189،2007).
کارشناسان سازمان بهداشت جهای سلامت فکر و وران را این طور تعریف می کنند: "سلامت فکر عبارت است از قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی، عادلانه و مناسب" (میلانی فر، 1389).
مفهوم سلامت همچنین دربر گیرنده مفاهیمی همچون احساس خوب بودن و اطمینان از خودکارآمدی، اتکا به خود، ظرفیت رقابت، تعلق بین نسلی و خودشکوفایی توانایی های بالقوه فکری، هیجانی و غیره است و فـقدان بـیماری و عـلایم را نیز شامل می شود. سلامت روانی به عنوان یکی از ارکان سـلامتی، لازمه یـک زندگی مفید، موثر و رضایت بخش فردی است و مسئولیت سنجش، ارزیابی، کنترل، درمان و بهبود بخشیدن آن قبل از هرکس بر عهده متخصصان علوم رفتاری و اجتماعی می باشد (پاکیزه، 1387).
لوینسون190 و همکارانش در سال 1962 سلامتی روان را این طور تعریف کرده اند: "سلامتی روان عبارت است از این که فرد چه احساسی نسبت به خود، دنیای اطراف، محل زندگی و اطرافیان دارد و مخصوصا با توجه به مسئولیتی که در مقابل دیگران دارد، چگونگی سازش وی با درآمد خود و شناخت موقعیت مکانی و زمانی خویش حائز اهمیت است" (میلانی فر، 1389).
تودور (1996؛ ترجمه خواجوی، 1382)، سلامت روان را به شرح زیر تعریف می کند:
1. سلامت روان شامل توانایی زندگی کردن همراه با شادی، بهره وری و بدون وجود دردسر است.
2. سلامت روان مفهوم انتزاعی وارزیابی نسبی گراست از روابط انسان با خود، جامعه و ارزش هایش. و نمی توان آن را جدای از سایر پدیدهای چند عاملی فهمید که فرد را به موازاتی که در جامعه به عمل می پردازد، می سازد.
3. سلامت روان، شیوه سازگاری آدمی با دنیا است، انسان هایی که موثر، شاد و راضی هستند و حالت یکنواختی خلقی، رفتار ملاحظه گرانه و گرایش شاد را حفظ می کنند.
4. سلامت روان عنوان و برچسبی است که دیدگاه ها و موضوعات مختلف مانند: عدم وجود علایم ناتوان کننده، یکپارچگی کارکرد روان شناختی، سلوکی موثر در زندگی شخصی و اجتماعی، احساسات مرتبط با بهزیستی اخلاقی و معنوی و مانند آنرا در بر می گیرد.
5. برای ارائه یک تئوری در مورد سلامت روان، موفقیت برون روانی کافی نیست، باید سلامت درون روانی را به حساب بیاوریم.
6. سلامت روان، ظرفیت رشد و نمو شخصی است.
7. سلامت روان، یک موضوع مربوط به پختگی است.
8. سلامت روان، یعنی هماهنگی بین ارزشها، علاقه ها، و نگرش ها در حوزه عمل افراد و در نتیجه، برنامه ریزی واقع بینانعه برای زندگی، و تحقق هدفمند مفاهیم زندگی است.
9. سلامت روان، در قیاس با سلامت جسم نیست، بلکه به دیدگاه و سطح روان شناختی ارتباطات فرد-محیط اشاره دارد. بخش مرکزی سلامت، سلامت روان است، زیرا تمامی تعاملات مربوط به سلامتی، به وسیله روان انجام می شود.
10. سلامت روان ظرفیت کامل زندگی کردن به شیوه ای است که ما را قادر می سازد، نوعی وحدت بین ما و دیگران بوجود آورد.
11. سلامت روان، توانایی عشق ورزیدن و خلق کردن است، نوعی حس هویت بر تجربه خود به عنوان موضوع و عامل قدرت فرد، که همراه است با درک واقعیت درون و بیرون از خود و رشد واقع بینی و استدلال.
پس از روش شدن مفهوم سلامت روان این ضرورت دیده می شود تا به اختصار مروری به نظریات گوناگون با گرایش ها و زمینه های متفاوت در مورد طبیعت انسان داشته باشیم و با تصورات گوناگون نظریه پردازان از مفهوم سلامت روان و ماهیت انسان بیشتر آشنا شویم.
در تعریف سلامت روان چهار دیدگاه از یکدیگر تفکیک می شوند(پشتکار، 1388):
الف) سلامت روانی به معنای رفتار بهنجار: در این دیدگاه گفته می شود رفتارهایی که اکثریت مردم از خود نشان می دهند، رفتار های سالم به شمار می آیند و رفتار کسانی که از رفتارهای عمومی جامعه فاصله زیادی می گیرند، به عنوان رفتارهای مرضی به شمار آمده و صاحبان آنها بیمار روانی جامعه نامیده می شوند.
ب) سلامت روانی به معنای الگوی ایدال: در این دیدگاه سالم کسی است که از یک سلسله معیارهای مشخصی برای سلامت روانی تبعیت کند این معیارها غالبا به وسیله روان شناسان و رواپزشکان مشخص می شود.
ج) سلامت روانی به معنای یک فرآیند: در این دیدگاه، سلامت روانی یک پدیده واحد نیست که بتوانیم از آن در تمام مراحل زندگی استفاده کنیم. به عبارت دیگر در هر مرحله از زندگی انسان اعم از کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی سلامت روانی معنایی متفاوت پیدا می کند. به این ترتیب بیماری روانی یک معنای تحولی خواهد داشت، یعنی آنچه را در یک بزرگسال بیماری به شمار می آوریم ممکن است در یک نوجوان سلامتی کامل بدانیم یا بر عکس(پشتکار، 1388).
د) سلامت روانی به معنای فقدان بیماری: در این دیدگاه این سلامتی روانی نیست که تعریف و مشخص می شود. به عبارت دیگر به جای این که بگوئیم سلامت روانی چیست؟ می گوییم بیماری چیست؟ و وقتی کسی بیمار نباشد یعنی سالم است (پشتکار، 1388).
2-2-2. دیدگاههای سلامت روانی
2-2-2-1. دیدگاه فروید
از دیدگاه مکتب روان کاوی، سلامت روانی به معنای سازگاری فرد با خود و با خواسته ها و فشارهای جامعه است (کیمیایی، خادمیان و فرهادی، 1390). در نظر فروید، انسان متعارف و سالم کـسی است کـه مراحل رشد روانی-جنسی را با موفقیت گـذرانده بـاشد و در هیچ یـک از ایـن مـراحل، بیش از حد تثبیت نشده باشد. از نظر او، کم تر انـسانی مـتعارف به حساب می آید و هر فرد به نحوی غیر متعارف است. هسته ی اصلی حالت های روان نژندی یا نـوروتیک، اضطراب اسـت و اضطراب مرحله ی اول نوروز است. هدف از روان درمانی در روان کاوی، ایجاد سـلامت روانی است. سلامت روانی دارای دو جنبه اسـت: یکی سـازگاری با محیط بیرونی، و دیگری سازش بـا مـحیط درونی. در نظر فروید، تعامل و تعارض پویای سه ساخت"نهاد"، "من" و "فرامن" تعیین کننده ی رفتار است و فردی از نظر روانی سالم اسـت کـه بین سه سطح شخصیت وی تعادل برقرار باشد(شفیع آبادی و ناصری، 1389).
یکی از شـاهکارهای فـروید، که مـا را در شناخت رفتار انـسان و در نـتیجه شخصیت او راهنمایی می کند مکانیسم های روانی یا دفاعی است. این مکانیسم ها که مکانیسم های سازشی نیز گفته می شوند؛ باعث سازگاری و تطبیق شخص در رویارویی با مشکلات محیطی و اجتماعی می شوند. همیشه برای ارضای تمایلات، امیال و غرایز جنسی بین "نهاد191 "، "من192" و "ابرمن193" درگیری و کشمکش وجود دارد و برای اینکه تعادل روانی و شخصیتی در اثر این درگیری محفوظ بماند "من" نقش میانجی داشته و از وسایلی استفاده می کند که از اضطراب که کیفیت نامطلوبی است و تقریبا سرمنشا تمام بیماری های روانی و واکنش های عصبی است نجات یابد. این وسایل عمان مکانیسم های دفاعی هستند و روی این اصل آنها را مکانیسم های دفاعی "من"194 نیز می گویند (میلانی فر، 1389).
2-2-2-2. دیدگاه وجودی
از نظر این دیدگاه، "دروغ گفتن" اساس آسیب روانی است. دروغ گفتن تنها راهی است که می توانیم از نیستی فرار کنیم، تا به این طریق اجازه ندهیم که اضطراب وجودی195 وارد تجربه ما شود. دروغ گفتن به اضطراب روان رنجور نیز منجر می شود. در صورتی که اضطراب روان رنجور به عمل کردن طبق اضطراب منجر شود، موجب آسیب روانی می شود (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392).
درمانگران وجودگرا به تشخیص و طبقه بندی بیماری های روانی و آسیب شناسی و آزمایشگاه خودشان را محدود نمی سازند و دیدگاهشان را نسبت به درمان به عنوان رنج و ناراحتی ناشی از بیماری تعریف نمی کنند، بلکه آنها به مشکلات و ناراحتی روانی مراجعانشان به عنوان (مشکلی در زندگی) توجه دارند. درمانگران وجودگرا اشاره می کنند که ما اختلالات روان شناختی را یاد نمی گیریم، بلکه "در زندگی" به عنوان عامل اختلال روان شناختی محسوب می شود، به عنوان یک حقیقت بدیهی "وجود بشر" شامل حقایقی مثل تجارب اضطرابی و گناه، زندگی به سوی مرگ، قبول مسئولیت، معنی بخشیدن به زندگی نقش مهم دارد. ما باید همه راههایی که مانع از دادن "وجود" به جهان و اشیا می شود پیدا کنیم، زیرا آنها موجب محدودیت در ما می شود و حرکت در حالت ثابت و غیر جهت دار مانع از به دست آمدن امنیت در انسان می شود و موجب تنش در ما و مشکلاتمان می شود (دیورزین196 و آرنولدبک197، 2005).
چون دروغ گویی منبع آسیب روانی است، راه حل از بین بردن نشانه های بیماری نیز "صداقت" است. با توجه به این که هدف روان درمانی اصالت است، افزایش دادن هشیاری یکی از فرایندهای حیاتی است که افراد از طریق آن بـه جنبه هایی از دنـیا و خودشان که دروغ گویی آن را پنـهان کـرده است، پی می برند. چون دروغ گویی به نوعی به فعل پذیرکردن خود هم منجر می شود که طی آن، توانایی تصمیم گیری ها یا انتخاب های دیگر، تجربه نمی شود. پس، درمان باید شامل فرایندهایی باشد که فرد از طریق آن ها بتواند به صداقت برسد (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392).
2-2-2-3. کارل یونگ198
فرایندی که مـوجب یـکپارچگی شـخصیت انسان می شود فردیت یافتن199 یا تحقق خود اسـت. این فرایند خـود شدن، فرایندی طبیعی است. این کیفیت در واقع، گرایشی چنان نیرومند است که یونگ آن را غریزه200 می داند. در انـسان فـردیت یافته، هیچ یک از وجوه شخصیت مسلط نـیست، نه هـشیار و نه نـاهشیار، نه یـک کـنش یا گرایش خاص و نه هیچ یک از سـنخهای کـهن201، بلکه همهء آنها به توازنی هماهنگ رسیده اند(نجات و ایروانی، 1378؛ شولتز، شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).
اشخاص فردیت یافته، باید از همه نیروهای سایه 202 -چه ویرانگر و چـه سـازنده-آگاه شوند. باید وجه تاریک طبیعت جوششهای حیوانی و ابـتدایی خود از قبیل میل به ویـرانگری یـا خودخواهی را دریابند و بپذیرند. این به مـعنای تسلیم شـدن یا رفتن زیر سلطهء آنها نیست، بلکه صرفا پذیرش وجود آنها است(نجات و ایروانی، 1378).
گام بعدی فرایند فردیت یـافتن، ضرورت سـازش با دوگانگی جنسی روانی است. مرد بـاید آنـیما203 (خـصائص زنانه) و زن آنیموس204 (خـصایص مردانه اش) را بـیان کند. ویژگی دیگر، یکپارچگی خود205 اسـت. همه جـنبه های شخصیت یکپارچگی و هماهنگی می یابند به گونه ای که همه آنها بتوانند بیان شوند. پذیرش ناشناخته و مرموز، ویژگی دیگر ایـن افـراد است (نجات و ایروانی، 1378؛ شولتز، شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).
اشخاص سالم از شخصیتی برخوردارند که یونگ آن را شـخصیت مـشترک خوانده اسـت. چون دیـگر هـیچ جنبه شخصیت به تنهایی حـاکم نیست، یکتایی فرد ناپدید می شود، دیگر چنین اشخاصی را نمی توان متعلق به یک سنخ رونی خاص دانست (نجات و ایروانی، 1378؛ شولتز، شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).
2-2-2-4. دیدگاه الیس و بک
در این دیدگاه، روش درمان مبتنی بر شناخت است و بر اهمیت نظام های فکری و اعتقادی در تعیین رفتار و احساسات تاکید مـی کند. این شیوهء درمانی بـر این اصل نظری تکیه دارد که شیوه تعبیر و ارزیابی و بازآفرینی فرد از جهان، در رفتار و عاطفه او تاثیر می گذارد. شناخت بر اساس نگرش ها و پیش فرض های برخاسته از تجارب قبلی (طرح واره ها) شکل می گیرد و هدف اصلی این شیوه، زمینه یابی و رشد دادن الگوهای فکری و نگرش های مـنطقی و سـازگار در فرد بیمار است (لطافتی بریس، 1389 و 1390).
الیس، اصول سیزده گانه ای را به مثابه معیارهایی برای سلامت روان در نظر گرفته است؛ این اصول عبارت اند از: نفع شخصی، رغبت اجتماعی، خودفرمانی، انعطاف پذیری، پذیرش عدم اطمینان، تعهد و تعلق نسبت به چیزی خارج از وجود خود، تفکر علمی، پذیرش خـود، خطرکردن، و لذت گرایی بـلند مدت پایا(لطافتی بریس، 1389 و 1390).
به نظر الیس، انسان های سالم فاقد این باورهای غیر منطقی هستند(پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392):
1. امیال اساسی انسان، مثل امیال شهوانی و جنسی به این دلیل نیاز تلقی می شوند که ما آن ها را نیاز تعریف می کنیم(در حالی که آنها تـرجیحات ما هستند).
2. ما نمی توانیم برخی رویدادها را تحمل کنیم؛ خواه این رویدادها، اجبار به انتظار کشیدن در صف باشد یا موجه شدن با انتقاد، یا طرد (در حالی که این رویدادها را می توان تحمل کرد).
3. موفقیت ها و شکست های ما با ویژگی های خاصی مـانند هـوش، ارزش ما را بـه عنوان انسان مشخص می کنند.
4. دنیا بـاید بـا مـا عادلانه برخورد کند؛ گویی که دنیا می تواند از امیال ما پیروی کند؛
5. ما باید رضایت دیگران را جلب کنیم؛ گویی هستی ما به آن ها بستگی دارد.
6. برخی افـراد، رذل یـا شـرورند و باید به خاطر شرارتشان تنبیه شوند؛گویی ما می توانیم بی ارزش بـودن انـسان را ارزیابی کنیم.
7. وقتی اوضاع آن گونه که ما دوست داریم نیست،گویی مفهوم وحشت ناک بودن را می توان به صورت تجربی تعریف کرد.
8. اگر فکر نـمی کردیم کـه اوضـاع وحشت ناک است یا اگر به دلیل خشم یا اضطراب ناراحت نبودیم،نمی توانستیم عـمل کنیم.
9. چیزهای زیان بخشی مانند سیگار یا مواد مخدر،خوشی زندگی را بیش تر می کنند یا مصرف این مواد زیان آور،صرفا به این دلیل ضرورت دارد که گـذراندن زندگی بـدون آنـ ها ممکن است برای مدتی ناخوشایند باشد.
10. عامل بیرونی موجب شادی آنان می شود و ما نـمی توانیم احساساتمان را کـنترل کنیم.
11. سابقه و گذشتهء فرد تنها عامل تعیین کنندهء مهم رفتار فعلی اوست؛گویی چیزی که زمانی زندگی فرد را به شدت تـحت تـاثیر قـرار داده است،برای همیشه بر آن تاثیر دارد.
12. عقایدی که در کودکی آموخته ایم -خواه عقاید مذهبی،خواه اخلاقی،یا سیاسی-می توانند راهـنمای خـوبی بـرای بزرگ سالی باشند؛ حتی اگر تعصب آمیز یا افسانه ای باشند.
به نظر بک علت ناسازگاری های انسان، عمدتا افکار اتوماتیک او هستند که به صورت خـطاهای شـناختی ، عواطف و رفـتارهای او را تحت تاثیر قرار می دهند و مهم ترین ویژگی شخصیت های سالم این است که می توانند این افکار ناکارآمد را شناسایی کـنند و بـا آن ها به مقابله برخیزند. استفاده ازاین روش ها در درمان بسیاری از مشکلات و اختلالات روانی موثر بوده است(لطافتی بریس، 1389 و 1390).
به طور خـلاصه، این خـطاهای شـناختی از دیدگاه شناخت درمان گران مختلف عبارت اند از:1.تفکر دوبخشی206 ؛2. تعمیم مبالغه آمیز207؛ 3. شخصی سازی208؛ 4. استدلال هیجانی209؛ 5. بزرگ نمایی و کوچک نمایی210 ؛ 6. برچسب منفی زدن 211؛ 7. بی توجهی به امر مثبت؛ 8. فاجعه سازی 212؛ 9. انتزاع انتخابی213 ؛ 10. استنباط اخـتیاری214: الف)ذهن (فکر)خوانی215 ، ب)پیش بینی مـنفی؛ 11. عبارت های"باید" دار216؛ 12. تفکر تساوی گونه (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392؛ لطافتی بریس، 1389 و 1390).
2-2-2-4. آلفرد آدلر217
آلفرد آدلر می گوید "شایستگی فرد در رشد روابط اجتماعی و احساس مفید بودن، قدرت انجام کار، اعتماد به نفس در حد عالی و تطبیق با محیط و … است" (میلانی فر، 1389). زندگی به عـقیدهء آدلر، بـودن نیست بلکه شدن است. آدلر به انتخاب مـسئوولیت و مـعناداری مـفاهیم در شـیوه زنـدگی218 اعتقاد دارد و شیوه زنـدگی افـراد را متفاوت می داند. محرک اصلی رفتار بشر هدفها و انتظار او از آینده است. هدف انسان نیاز به سازگاری با محیط و پاسخ گویی به آن است. فرد سـالم بـه عقیده آدلر از مفاهیم و اهداف خودش آگاهی دارد و عمل کرد او مـبتنی بـر نـیرنگ و بـهانه نـیست، او جذاب و شـاداب است و روابط اجتماعی سازنده و مثبتی با دیگران دارد (نجات و ایروانی، 1378).
فرد دارای سلامت روان به نظر آدلر، روابط خانوادگی صمیمی و مطلوبی دارد و جایگاه خودش را در خانواده و گروه های اجتماعی به درستی می شناسد. همچنین فرد سالم در زندگی هدف مند و غایت مدار است و اعـمال او مبتنی بر تعقیب این اهداف است. غایی ترین هدف شخصیت سالم، تحقق خویشتن است. از ویژگیهای دیگر سلامت روان شناختی این است که فرد سالم مرتبا به بررسی ماهیت اهداف و ادراکات خودش می پردازد و اشتباههایش را برطرف می کند. چنین فردی خالق عواطف خـودش اسـت نه قربانی آنها، آفرینش گری و ابتکار فیزیکی، از ویژگی های دیگر این افراد است. فرد سالم از اشتباه های اساسی پرهیز می کند. اشتباه های اساسی شامل تعمیم مطلق، اهداف نادرست و محال، درک نادرست و توقع بی مورد از زندگی، تقلیل یا انکار ارزش مندی خود، و ارزش ها و باورهای غـلط مـی باشد (نجات و ایروانی، 1378).
2-2-2-5. دیدگاه کارل راجرز
راجرز، رشد انسان را یک حرکت مثبت یا نوعی کمال می داند. مفهوم شخص شکوفا نیز با "توجه مثبت" دیگران ایجاد می شود .چنین فردی به خود توجه مثبت می کند. او می تواند کارایی روان شناختی بهینه ای داشته باشد. از نـظر راجـرز، هم خوانی و پختگی روانـی عبارت اند از: سعه ی صدر، خلاقیت، و مسئولیت پذیری. از دیدگاه او، محور ناسازگاری روان شناختی عبارت است از ناهمخوانی بین تجربه کلی فرد و آنچه دقیقا مظهر بخشی از خودپنداره اوست. ناهمخوانی بین خود و تجربه، احساس بیگانگی بنیادی در انسان هاست. خود تهدید شده است. فرد دیگر نمی تواند به صورت کل یکپارچه که حق طبیعی هر انسانی است زندگی کند. ناسازگاری روان شناختی حاصل این احساس یگانگی بنیادی انسان هاست(پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی،1392).
راجرز(1969) معتقد است که انسان خودشکوفا و سالم، تدافعی عمل نمی کند بلکه به استقبال تجربه های جدید می رود. این ظرفیت برقراری روابط هم خوان با دیـگران و خود، به شخص اجازه می دهد با وضعیت های جدید و قدیمی برخوردی خلاق داشته بـاشد. وی تحت تـاثیر چـنین انطباق پذیری زیادی به آزادی درونی می رسد و می تواند برای زندگی خویش تصمیم بگیرد و در قبال آن مسئولیت پذیر شود. انسان های خود شکوفا متوجه مسئولیت های اجتماعی خـود هستند و روابـط هم خوانی با دیگران برقرار می کنند. آن ها به جای آن که مجذوب خود باشند، ارتباط هم دلانه ای با دیگران بـرقرار می کنند و درسـت و غـلط را بر مبنای درکی که از نیازهای دیگران و خود دارند، مشخص می کنند. به نظر راجرز خودشکوفایی، یک آرمان دست یافتنی است و انسان ها با برقراری رابـطه ی موثر به این سوی هدف حرکت می کنند. هدف راجرز به عنوان یک عضو خانواده، رهبر گروه و درمـان گر این بود که شخص هـم خوان،پذیرنده و فـهیمی شود و به دیگران کمک کند (شارف، 2000؛ به نقل از لطافتی بریس، 1389 و 1390).
به عقیده ی راجرز، آفرینندگی مهم ترین میل ذاتی انـسان سـالم است. ارضای"توجه مثبت غیر مشروط" و دریافت غیر مشروط محبت و تایید دیگران برای رشد و تکامل سلامت روانی فرد با اهمیت است. افرادی که به این توجه مثبت غیر مشروط دست می یابد، نقاب و ماسک ندارند و با خود روراست هـستند. چنین افـرادی آمادگی تجربه را دارند؛ بنابراین، وابسته نیستند، انعطاف پذیرند، حالت تدافعی ندارند و از بقیه ی انسان ها عاطفی ترند؛ زیرا عواطف مثبت و منفی وسیعی را در مقایسه با انسان های تدافعی تجربه می کنند. انسان سالم به ارگانیزم خود اعتماد می کند، آمادگی کسب تجربه، زندگی هستی مدار و احساس آزادی، از دیگر ویژگی های اوست (خدا رحیمی، 1374).
2-2-2-7. دیدگاه اریک فروم
فروم تصویر روشنی از شخصیت سالم به دست می دهد چنین انسانی عمیقا عشق مـی ورزد، آفریننده اسـت، قوهء تعقلش را کاملا پروردانده است، جهان و خود را به طور عینی ادراک می کند، حس هویت پایداری دارد، با جـهان در پیـوند اسـت و در آن ریشه دارد، حاکم و عامل خود و سرنوشت خویش است و از تمایل جنسی نسبت به محارم، آزاد است. فروم شخصیت سالم را دارای جـهت گیری بارور می داند. فروم با کاربرد واژه جهت گیری این نکته را می گوید که جهت گیری گرایش یا نگرش کـلی است که همهء جـنبه های زنـدگی، یعنی پاسخ های فکری، عاطفی و حسی به مردم، و موضوع ها و رویدادها را، خواه در جهان و خواه در خود، دربرمی گیرد. بارور بودن یعنی به کار بستن همهء قدرت ها و استعدادهای بالقوهء خویش. چهار جنبهء شخصیت سالم، در روشن ساختن مراد فروم از جهت گیری بارور موثر است. این چهار جـنبه عبارتند از: عشق بارور 219، تفکر بارور220 ،خوش بختی و وجدان اخلاقی221 (گنجی، 1392).
عشق بارور، لازمه اش رابطهء آزاد و برابر بشری است. طرفین رابطه می توانند فردیتشان را حفظ کنند. عشق بارور از 4 ویژگی مهم برخوردار است: توجه، احساس مسئولیت، احترام و شناخت. تفکر بارور مستلزم هوش،عقل و عینیت است. خوش بختی بخشی جدایی ناپذیر و پیامد زیستن مـوافق جهت گیری بـارور و همراه همهء فعالیت های زایا است (گنجی، 1392).
فروم معتقد بود که ما گرایش فطری برای رشد کردن و تحقق بخشیدن با استعداد مان برخورداریم. این تکلیف اساسی ما در زندگی و هدف نهایی و ضروری ماست. ناکامی در دستیابی به جهت گیری ثمر بخش و تبدیل شدن به آنچه استعداد شدن ان را داریم، به ناخشنودی و حتی بیماری روانی منجر می شود (شولتز و شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).
2-2-2-8. دیدگاه فریتز پرلز
از نظر این دیدگاه، در یک وجود سالم و طبیعی، چرخه زندگی روزمره ما فرایند باز و جاری نیازهای ارگانیزمی خواهد بود که در اگاهی نمایان می شود. این فرایند با وسایلی همراه خواهد شد که از طریق آنها نیازهای لحظه ای اضطراری را می بندیم که به دنبال آن هدف نهایی دیگری در اگاهی نمایان می شود. تا زمانی که روی آنچه که هم اکنون درون ما می گذرد متمرکز بمانیم، می توانیم به عقل خودد به عنوان ارگانیزم اعتماد کرده و بهترین وسیله را انتخاب کنیم تا از طریق هن اضطراری ترین نیاز لحظه ای خود را به نحو شایسته ای بسته یا کامل کنیم (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی،1392).
در یک وجود سالم، کل چرخه زندگی ما فرایند طبیعی رسش را شامل می شود که به موجب آن از کودکان وابسته به حمایت محیط، به بزرگسالانی تبدیل می ویم که می توانیم برای وجود خودمان به حمایت خویش متکی باشیم. بنابراین از این دیدگاه آدم بیمار کسی است که در فرآیند رشد یا رسش گیر کرده است(پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی،1392).
به طورخلاصه، آسیب در گشتالت درمانی عبارت است از: تاکید بر حمایت اجتماعی و وابستگی بـه دیـگران، عدم مسئولیت پذیری، خودواقعی نبودن و ایفای نقش با خـود و دیگران. درمان نیز افزایش خـود مـختاری، تعامل سازنده با دیگران و تححق بـخشیدن به خـود، و از همه مهم تر، به حداکثر رساندن آگاهی به خود است (رحیمیان، 1382).
2-2-2-9. دیدگاه اسکینر
سلامت روانی و انسان سالم به عقیده اسـکینر مـعادل بـا رفتار منطبق با قوانین و ضوابط جامعه است، و چنین انسانی وقتی با مشکل روبه رو شود تا هـنگامی کـه از طریق جامعه به هنجار تلقی شود، از طریق شیوهء اصلاح رفتار 222برای بهبودی و به هـنجار کـردن رفـتار خود و اطرافیانش به طور متناوب استفاده می جوید. به علاوه انسان سالم باید آزاد بودن خودش را نوعی تـوهم بـپندارد، و بداند که رفتار او تابعی از محیط است و هر رفتار توسط معدودی از عوامل محیطی مشخص مـی گردد. انسان سـالم کـسی است که تایید اجتماعی بیشتری به خاطر رفتارهای متناسب، از محیط و اطرافیانش دریافت می کند. شاید معیار تلویحی دیـگر در مـورد خصوصیات انسان سالم از دیدگاه اسکینر این باشد که انسان باید از علم، نه برای پیـش بینی، بلکه بـرای تـسلط بر محیط خویش استفاده کند. در این معنا فرد سالم کسی است که بتواند برای انجام هر روش، بیشتر از اصـول عـلمی استفاده کند و به نتایج سودمندتری برسد و مفاهیم ذهنی مثل امیال، هدفمندی، غایت نگری و مانند آن را کـنار بـگذارد (خدا رحیمی، 1374).
2-2-3. ابعاد سلامت روان
چهار بعد از سلامت روانی که در پژوهش حاضر مورد بررسی قرا می گیرد عبارتند از: نشانه های جسمانی، اضطراب و بی خوابی، کارکرد اجتماعی و افسردگی. در ادامه توضیح مختصری از هریک از این ابعاد ارائه می دهیم.
2-2-3-1. شکایت جسمانی
افراد مبتلا به اختلال نشانه های جسمانی معمولا نشانه های جسمانی متعدد، جاری دارند که ناراحت کننده هستند یا به ناراحتی قابل ملاحظه ای در زندگی روزانه منجر می شوند. هرچند گاهی فقط یک نشانه شدیدف عمدتا درد، وجود دارد. نشانه ها ممکن است مشخص (مثل درد موضعی) یا نسبتا نا مشخص باشند (مثل خستگی). نشانه ها گاهی بیانگر احساسات یا ناراحتی جسمانی عادی هستند که عموما بر بیماری جدی دلالت ندارند. نشانه های جسمانی بدون توجیه پزشکی آشکار برای دادن این تشخیص کافی نیستند. رنج کشیدن فرد واقعی است، خواه از لحاظ پزشکی توجیه شده یا نشده باشد(انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013؛ سید محمدی، 1393).
نشانه ها ممکن است با بیماری جسمانی دیگر ارتباط داشته یا نداشته باشند. تشخیص های اختلال نشانه جسمانی و بیماری جسمانی همزمان با هم تناقض ندارند و اینها اغلب با هم روی می دهند. افراد مبتلا به به اختلال نشانه های جسمانی گرایش دارند نگرانی خیلی زیادی در مورد بیماری داشته باشند. آنها نشانه های جسمانی خود را زیاد از حد تهدید کننده، زیان آور، یا مشکل ساز ارزیابی می کنند و اغلب درباره سلامتی خود بدترین فکرها را می کنند. حتی زمانی که شواهد مغایر وجود دارد، برخی از بیماران باز هم از جدی بودن پزشکی نشانه های خود می ترسند. در اختلال نشانه جسمانی شدید، نگرانی ها در مورد سلامتی ممکن است نقش اصلی را در زندگی فرد داشته باشدف ویژگی هویت فرد شده و بر روابط میان فردی حاکم شوند(انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013؛ سید محمدی، 1393).
2-2-3-2. اضطراب
واژه اضطراب در روان شناسی بالینی مقام خاصی دارد و مکرر مورد استفاده قرار می گیرد زیرا بدون تردید در اغلب ناهنجاریهای روانی اضطراب نقش مهمی ایفا می کند. اضطراب یک احساس رنج آور است با موقعیتی ضربه آمیز کنونی یا انتظار خبری که به شیئی نا معین وابسته است. مسلتزم مفهوم تهدید یا نا امنی است که در افراد مختلف به گونه های متفاوت بیان می شود. به عنوان مثال پاره ای از بیماران مضطرب علایم آشکار فیزیولوژیکی را نشان می دهند بی آنکه از حالات هیجانی شاکی باشند و بالعکس پاره ای دیگر به برانگیختگیهای هیجانی اشاره دارند(گنجی،1391).
اضطراب بخشی از زندگی هر انسانی است. و در حد اعتدال پاسخی سازش یافته تلقی می شود به گونه ای که می توان گفت: اگر اضطراب نبود، همه ما پشت میزهایمان به خواب می رفتیم. اضطراب است که ما را به تلاش وا می دارد. همه قدمهایی که انسان را به جلو می برد و همه کشفهای علمی، هنری و ادبی بر اساس اضطراب انجام می گیرد (گنجی،1391).
بنابراین اضطراب یکی از مولفه های ساختار شخصیت وی را تشکیل می دهد و از این زاویه است که پاره ای از اضطرابهای دوران کودکی، نوجوانی و جوانی را می توان بهنجار دانست و تاثیر مثبت آنها را بر فرآیند تحول، پذیرفت؛ چرا که این فرصت را برای افراد فراهم می آورد تا مکانیزمهای سازشی خود را برای مواجهه با منابع تنیدگی زا و اضطراب انگیز گسترش دهند. به عبارت دیگر می توان گفت اضطراب در پاره ای از مواقع، سازندگی و خلاقیت را در فرد ایجاد می کند و امکان تجسم و سلطه بر آنها را فراهم می آورد و یا اینکه وی را بر می انگیزد تا بطور جدی با مسوولیت مهمی مانند آماده شدن برای امتحان یا پذیرفتن وظیفه اجتماعی مواجه شود. اما گاهی اضطراب مزمن و مداوم می شود که در اینصورت نه تنها نمی توان پاسخ را سازش یافته دانست بلکه باید آن را منبع شکست، سازش نایافتگی و استیصال گسترده ای تلقی کرد که فرد را از بخش عمده امکاناتش محروم می کند (گنجی،1391).
اختلال اضطرابی223 عبارت است از یک حالت روانی یا برانگیختگی شدید که ویژگی های اصلی آن عبارتند از ترس، تردید، و نگرانی مفرط. در افرادی که به اختلال اضطرابی مبتلا هستند،
1. میزان ترس بسیار بیشتر از میزان تهدید یا خطر است. یعنی شدت ترس با شدت تهدید تناسب منطقی ندارد (مثلاً، در فوبیای خاص)؛
2. افراد دایماً خود را در حالت ترس و نگرانی می بینند بدون آنکه علت آن مشخص باشد (مثلاً، در اختلال اضطراب تعمیم یافته یا بعضی اختلالات وحشت زدگی)؛
3. ترس و نگراین به طور مزمن وجود دارند و دایماً فرد را رنج می دهند، تا جایی که نمی تواند زندگی روزمره خود را با حالت عادی پیش ببرد. این حالت ممکن است باعث شود که فرد نتواند شغل خود را حفظ کند، یا با دوستان، همسر، یا اعضای خانواده روابط طولانی مدت داشته باشد(گنجی، 1392؛ انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013؛ ترجمه سید محمدی، 1393).
2-2-3-3. کارکرد اجتماعی و سلامت روان
در بررسی فعالیت های بهداشت روانی، مناسبات بین فرد و روابط انسانی حایز اهمیت بالایی است. هر فرد، واحدی از یک خانواده و هر خانواده، واحدی از یک اجتماع است. به علاوه، انسان موجودی اجتماعی است؛ از این رو روابط بین افراد جامعه امری قهری و طبیعی است. توانایی ایجاد رابطه صحیح با دیگران، برقراری مناسبات با افراد و چگونگی این ارتباط از نظر بهداشت روانی بسیار مهم است. علت اهمیت برقراری ارتباط را می توان به سبب حمایت اجتماعی ای دانست که این روابط به دنبال می آورند. حمایت اجتماعی فرایندی است که دیگران توسط آن امکانات عاطفی و عملی خود را برای به دوش کشیدن نیازهای فرد هنگام رنج بردن از یک بحران، به میان می آورند و او را یاری می دهند. زندگی انسان ها با تنیدگی ها و تنش های کوچک و بزرگ همراه است و در مقابله با این فشارها این حمایت نقش بسزایی دارد (موسوی، 1388).
بنابراین، سلامت روانی بـا عـواطف، تـفکر و رفتار آدمی ارتباط دارد. فردی که از سلامت روانی خوبی برخوردار است معمولاً می تواند با حوادث روزافزون و مشکلات روزمره مقابله کند؛ اهداف خـود را در زنـدگی دنـبال کند و عملکرد موثری در جامعه داشته باشد (بیابانگرد و جوادی، 1383).
سـلامت روان در واقع زمینه رشد مهارت های فکری و ارتباطی را فراهم می کند و باعث رشد عاطفی، انعطاف پذیری و عزت نفس آدمی می شود. عملکرد موفقیت آمیز کـارکردهای ذهـنی و در نـتیجه انجام فعالیت های سازنده، داشتن روابط مناسب با دیگران، توانایی سـازگاری با تغییرات و رویارویی موثر با حوادث ناگوار زندگی همه از پیامدهای داشتن سلامت روانی محسوب می شود (بیابانگرد و جوادی، 1383).
2-2-3-4. افسردگی
همه انسان ها در مقطعی از زندگی خود احساس افسردگی می کنند و معمولاً می توانند علت این افسردگی را به رویدادهای مشخصی ربط دهند. در ایجاد افسردگی دو نوع رویداد اهمیت ویژه دارند: فقدان (از دست دادن) و شکست. تجربه هایی مثل از دست دادن شغل یا فوت بستگان نزدیک می توانند باعث آغاز دوره ای از غم، خمودگی، و تکرار دایمی بعضی افکار منفی شوند. همچنین، شکست ها، مثل رد شدن در امتحان یا عدم موفقیت در قانع کردن فرد مورد علاقه برای ازدواج نیز می توانند به نومیدی و ایجاد احساسات و افکار منفی (مثل بدبینی و خود – تردیدی)، منجر شوند. اکثر مردم می توانند این احساسهای منفی را در عرض چند روز یا چند هفته از بین ببرند و به زندگی عادی خود بازگردند. اما برای بعضی افراد، سمپتوم های افسردگی به مدت طولانی باقی می مانند و در همه جوانب زندگی آنها نفوذ می کنند. همچنین، آنها در جنبه های هیجانی، رفتاری، شناختی، و فیزیکی افراد تاثیر می گذارند و این تاثیر ممکن است به افسردگی بالینی منجر شود. افسردگی بالینی یعنی افسردگی پاتولوژیک و قابل دیاگنوز با معیارهای رسمی DSM-5(گنجی، 1392). افسردگی بالینی باعث می شود که فرد نتواند کارهای عادی زندگی روزمره خود را بخوبی انجام دهد. گاهی افسردگی بدون حضور رویدادهای منفی، مثل از دست دادن یا شکست ها، روی می دهد و گاهی نیز بسیار بیشتر از آنچه انتظار می رود طول می کشد. در افسردگی، سمپتوم های هیجانی و انگیزشی، شناختی، رفتاری، و فیزیولوژیک دیده می شود(گنجی، 1392؛ روزنهان و سلیگمن، 1930؛ ترجمه سید محمدی،1390؛ هالجین و ویتبورن، 1948، ترجمه سید محمدی، 1392).
سمپتوم های هیجانی و انگیزشی: تجربه های هیجانی افراد افسرده منفی هستند و دیگران آنها را معمولا، غمگین، نومید، پریشان، محزون، بی نشاط، و دلسرد توصیف می کنند. این افراد زود به گریه می افتند و دوره های گریه کردن آنها نزدیک به هم و فراوان هستند. به ندرت پیش می آید که هیجان های مثبت یا لذت بخش داشته باشند: آنها حس طنز (شوخ طبعی) را کاملاً از دست می دهند و به ندرت لبخند می زنند. اضطراب نیز معمولاً به همراه افسردگی وجود دارد که ممکن است نشان دهنده این واقعیت باشد که یک عامل واحد باعث می شود فرد چند نوع هیجان منفی را به طور همزمان تجربه کند(گنجی، 1392؛ هالجین و ویتبورن، 1948، ترجمه سید محمدی، 1392).
افراد افسرده معمولاً بی انگیزه هستند، مثلاً علاقه خود را به کارهایی که تا قبل از ابتلا به افسردگی از انجام دادن آنها لذت می بردند از دست می دهند. این افراد در تعامل با دیگران یا انجام دادن کارها پیشقدم نمی شوند و رفتار عادی و آزادانه ندارند. یعنی برای انجام دادن هیچ کاری انگیزه درونی ندارند و باید تحت محرک های خارجی قرار بگیرند تا کاری را انجام دهند (مثل فشار از طرف دیگران یا وظایف زندگی). آنها دایماً اعلام می کنند که دیگر هیچ چیزی برایشان اهمیت ندارد و از کارهای لذت بخش گذشته لذت نمی برند. عدم پیشقدم شدن در کارها ممکن است به صورت انزوا طلبی اجتماعی ظاهر شود. افراد افسرده مرتباً می گویند که نمی خواهند از جای خود تکان بخورند و دوست دارند تنها باشند. از تمایلات جنسی آنها نیز به شدت کاسته می شود(گنجی، 1392).
سمپتوم های شناختی: افراد افسرده معمولاً احساس بی فایدگی ،خلا ، تهی بودن، و نومیدی دارند، اما علاوه بر اینها، بعضی افکار و ایده ها، یا سمپتوم های شناختی، به وضوح با واکنش های افسردگی مرتبط هستند. مثلاً، فرد افسرده درباره توانایی های خود باورهای بسیار بدبینانه دارد، معتقد است که دیگران نمی تواند به او کمک کنند، و مطمئن است که آینده ای تیره و تار در انتظارش است. افراد افسرده معمولاً خودشان را به بی عرضگی و بی لیاقتی متهم می کنند، از خودشان عیب و ایراد بیجا و غیرمنطقی می گیرند، خودشان را مسخره و تحقیر می کنند. بسیاری از افراد افسرده فکر می کنند که مرگ آنها به نفع اطرافیانشان است و به خودکشی فکر می کنند. سایر سمپتوم ها عبارتند از: ناتوانی در تمرکز حواس و ناتوانی در تصمیم گیری سریع و آسان. این افراد تفکر غلط، اشتباه و ناقص دارند، یعنی، باورهای غیرمنطقی یا ناموجهی در ذهنشان وجود دارد که معمولاً به تصمیم گیری های بد منجر می شوند(گنجی، 1392؛ هالجین و ویتبورن، 1948، ترجمه سید محمدی، 1392).
سمپتوم های رفتاری: افراد افسرده سمپتوم های رفتاری نیز نشان می دهند، از جمله آهسته شدن گفتار و رفتار می باشد. افراد افسرده با جملات کوتاه به دیگران جواب می دهند. آنها از لحاظ فیزیکی غیرفعال هستند، ساعت ها در رختخواب می مانند، و به طور دایم به خستگی، بی رمقی، و کمبود انرژی دچار می شوند. به نظر می رسد که حتی کوچکترین کارها انرژی زیادی از آنها می گیرد. کند شدن همه حرکات بدنی، ژست های بیانی، و واکنش های خودجوش، کم تحرکی روانی – حرکتی (یا کُندی، آهستگی روانی – حرکتی) نامیده می شود. آنها جملات را به کندی بیان می کنند، حرکات بدنی آنها آهسته است، آهسته فکر می کنند، قبل از پاسخ دادن به سئوال، مدتی طولانی وقفه ایجاد می کنند، با صدای کوتاه حرف می زنند، هم محتوا و هم مقدار حرفهایشان اندک است، یا اصلاً حرف نمی زنند، و دیر واکنش نشان می دهند. کم تحرکی روانی – حرکتی در اکثر افسرده ها مشاهده می شود اما بعضی افراد افسرده ممکن است حالتی از پرتحرکی روانی – حرکتی و سمپتوم های بی تابی و بی قراری نشان دهند. مثلاً نمی توانند یک جا آرام بنشینند، تند تند راه می روند، دست ها، لباس ها، یا سایر اشیاء را دایماً می کِشند یا می مالند، دست های خود را دور می چرخانند. سایر سمپتوم های رفتاری عبارتند از: پوشیدن لباس های شلخته یا کثیف، ژولیدگی موها، و اهمیت ندادن به بهداشت و تمیزی شخصی(گنجی، 1392؛ هالجین و ویتبورن، 1948، ترجمه سید محمدی، 1392).
سمپتوم های فیزیولوژیک : افسردگی معمولاً با بعضی سمپتوم های فیزیولوژیک همراه است:
1. اشتها و تغییر وزن. در طول افسردگی، بعضی افراد ممکن است کمتر یا بیشتر از گذشته بخورند یا لاغرتر یا چاقتر از قبل شوند. آنهایی که پرخوری می کنند ممکن است حتی زمانی که گرسنه نیستند نیز به خوردن ادامه دهند. بعضی دیگر به خوردن علاقه ای ندارند و به همین دلیل اشتهای خود را از دست می دهند. برای آنها، خوراکی ها و غذاهای مختلف بی مزه است. در افسردگی شدید، از دست دادن وزن ممکن است زندگی فرد را به خطر بیندازد(گنجی، 1392).
2. یبوست. ممکن است فرد چند روز پشت سر هم به دستشویی نرود.
3. اختلال خواب. فرد نمی تواند راحت به خواب برود، زود از خواب بیدار می شود، در طول شب چندبار از خواب می پرد، بی خوابی224 دارد، و کابوس های زیادی می بیند. همه اینها باعث می شوند او در طول روز خسته و بی رمق باشد. بسیاری از افراد افسرده از فرارسیدن شب می ترسند زیرا نشان می دهد که یک نبرد خسته کننده برای به خواب رفتن شروع خواهد شد. اما بعضی افراد افسرده بیش از اندازه می خوابند. آنها با این که ساعت ها خوابیده اند، باز هم به طور مداوم احساس خستگی می کنند(گنجی، 1392).
4. اختلال در سیکل ماهانه عادی در زنان. سیکل یا پریود معمولاً بیشتر از معمول ادامه می یابد، و زنان افسرده ممکن است یک یا چند ماه پریود نشوند. حجم مایعات پریودیک نیز ممکن است کاهش یابد.
5. بیزاری از فعالیت جنسی. بسیاری از افراد افسرده می گویند که برانگیختگی جنسی آنها به شدت کاهش یافته است.
* اختلال خواب و افسردگی. بعضی الگوهای خواب به افسردگی ربط داده شده اند. مثلاً، حرکت سریع چشم یا REM به در افراد افسرده بیشتر از افراد سالم دیده می شود. علت این موضوع هنوز نامعلوم است(گنجی، 1392).
2-2-4. عوامل موثر بر سلامت روانی
عواملی که بر سلامت روان تاثیر دارند را می توان می توان به صورت شخصی، میان فردی، و اجتماعی/ فرهنگی طبقه بندی کرد. عوامل فردی یا شخصی عبارتند از ساخت زیستی فرد، خودمختاری و استقلال، عزت نفس، توانایی برای رشد، سرزندگی، توانایی یافتن معنی در زندگی، انعطاف پذیری هیجانی، احساس تعلق پذیری، واقعیت گرایی، و توانایی های کنار آمدن یا مدیریت استرس. عوامل میان فردی یا رابطه ای عبارتند از: ارتباط موثر، توانایی کمک کردن به دیگران، صمیمیت، و توازن جدایی و ارتباط متقابل. عوامل اجتماعی/ فرهنگی یا محیطی عبارتند از: احساس جمع گرایی، دسترسی به امکانات مناسب، تحمل نکردن خشونت، تایید کردن تنوع در بین مردم، تسلط یافتن بر محیط، و نظر مثبت اما واقع بینانه در مورد دنیا (راتوس و نوید، بی تا؛ ترجمه سید محمدی، 1389).

منابع
انجمن روانپزشکی آمریکا .(2013). راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی(DSM-5). ترجمه یحیی سید محمدی (1393). تهران: روان.
بیابانگرد، اسماعیل و جوادی، فاطمه. (1383). سلامت روان شناختی نوجوانان و جوانان شهر تهران. مجله رفاه اجتماعی، شماره 14: 156-137.
پاکیزه، علی. (1387). بررسی مقایسه ای سلامت روانی دانشجویان و تاثیر فعال سازی مفهوم معنویت بر آن. مجموعه مقالات چهارمین سمینار سراسری بهداشت روانی دانشجویان.
پروچاسکا، جیمز و نورکراس، جان. (2007). نظریه های روان درمانی (نظام های روان درمانی). ترجمه یحیی سید محمدی (1392).چاپ پنجم، تهران: روان.
پشتکار، راحله. (1388). بررسی سلامت روان و عزت نفس مددجویان تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی "ره" با اطلاعات دموگرافیک در مشهد. پایان نامه کارشاسی ارشد، رشته راهنمایی و مشاوره، تهران: دانشگاه الزهرا.
تودور، کیت. (1996). ارتقاء سلامت روان: پارادایمها و برنامه ها.ترجمه مرتضی خواجوی(1382). تهران: سازمان بهزیستی کشور.
خدا رحیمی، سیامک. (1374). مفهوم سلامت روان شناختی. مشهد: انتشارات جاودان خرد.
راتوس، اسپنسر ا. و نوید، جفری . اس. (بی تا). بهداشت روانی. ترجمه: یحیی سید محمدی. (1389). چاپ دوم، تهران: ارسباران.
رحیمیان، حوریه بانو. (1382). نظریه ها و روش های مشاوره و روان درمانی. تهران: مهرداد.
روزنهان، دیوید و سلیگمن، مارتین ای. (1930). آسیب شناسی روانی. ترجمه یحیی سید محمدی (1390). جلد دوم، چاپ دوازدهم، تهران: ارسباران.
شفیع آبادی، عبدالله؛ و ناصری ، غلامرضا (1389). نظریه های رواندرمانی و مشاوره. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شولتز، دوان. پی. و شولتز، سیدنی.الن. (2005). نظریه های شخصیت. ترجمه: یحیی سید محمدی(1386)، چاپ یازدهم، تهران: ویرایش.
کیمیایی، سید علی؛ خادمیان، حسین؛ و فرهادی، حسن. (1390). حفظ قرآن و تاثیر آن بر مولفه های سلامت روان. فصلنامه علمی-پژوهشی جامعه شناسی زنان، سال دوم، شماره چهارم: 20-1.
گنجی، حمزه. (1391). روان شناسی عمومی. چاپ پنجاه و هشتم. تهران: ساوالان.
گنجی، حمزه. (1391). روان شناسی عمومی. چاپ پنجاه و هشتم. تهران: ساوالان.
گنجی، مهدی. (1392). آسیب شناسی روانی بر اساس DSM -5 . ترجمه، مهدی گنجی.جلد دوم، چاپ دوم، تهران: ساوالان.
لطافتی بریس، رامین. (1389). نظریه پردازان سلامت روان. تازه های روان درمانی، شماره 55 و 56: 97- 76.
لطافتی بریس، رامین. (1390). معیارهای سلامت روان. مجله رشد مشاور مدرسه، شماره 24: 36-32.
موسوی، سمیه السادات. (1388). تاثیر روابط اجتماعی صمیمانه بر بهداشت روان. ادیان، مذاهب و عرفان. شماره 147: 134-113.
میلانی فر، بهروز. (1389). بهداشت روانی. چاپ یازدهم. تهران: قومس.
نجات، حمید و ایروانی، محمود. (1378). مفهوم سلامت روان در مکاتب روان شناسی. مجله اصول بهداشت روانی، شماره3: 166-160.
هالجین، ریچارد و ویتبورن، سوزان کراس. (1948). آسیب شناسی روانی: دیدگاههای بالینی درباره اختلال های روانی براساس DSM-IV-IR. ترجمه یحیی سید محمدی (1392). تهران: روان.

Barry, M. M. & Jenkins, R. (2007).Implementing Mental Health Promotion.
Deurzen, E. & Arnold-Baker, C. (2005), Existential Perspectives on Human Issues: a Handbook for Practice, London: Palgrave, Macmillan. Yalom, I. D. (1980). Existential psychotherapy. New York: Basic Books.

1 Gardner
2 Deux
3 Papen
4 Cherniss
5 Cognitive Intelligence
6 Thorndike
7 Wechsler
8 Non-intellective and intellective elements
9 Doll
10Leeper
11 Piaget
12 Steins
13 Srndayk
14 Sternberg
15 EQ
16 Bar On
17 Emotional Self-Awareness
18 Assertiveness
19 Self-Regard
20 Self-Actualization
21 Social Responsibility
22 Interperonal Relationship
23 Reality Testing
24 Flexibility
25 Problem Solving
26 Stress Tolerance
27 Social Responsibility
28 Optimisim
29 Happiness
30 Baron
31 Tucker
32 Visinger
33 Emotiona Intelligence
34 Intelligence Quotient
35 Using Emotion
36 Understing Emotion
37 Ability measure of EI
38 Mayer,Salovey.
39 Emotinal Intelligence Competency Inventory
40 Bar-On
41Interpersonal components
42 Emotional Self Awareness
43 Assertiveness(AS)
44 Self Regard(SR)
45 Self Actualization
46 Independence
47 Interpersonal Components
48 Empathy
49 Social Responsibility
50 Interpersonal Relationship
51 Management Components
52 Stress Tolerance
53 Impulse Control
54 Adaptability Components
55 Probelem Solving (PS)
56 Testing Reallity(TR)
57 Filexibility(FR)
58 General Mood component
59 Dvlvyks and Hygs
60 Soft skills
61 Abraham
62 Sy
63 Barling
64 Palmer
65 Gardner and Stough
66 Downey
67 Druskat and Wolff
68 Welch
69 Vakola
70 Herkenhoff
71 Coper
72 Burbach
73 Schult
74 Bardzil and Slaski
75 Verka
76 Intellectual Capita
77 Custumer service
78 Organizational Responsiveness
79 Productivity
80 Emploee Attention and Retention
81 Leninick
82 Kiel
83 Emmons
84 Meaning
85 Higher-Consciousness
86 Transcendence
87 Earley and Ang
88 Cultural Quality
89 Bar On
90 Parker
91 Siaroochi
92 Langheren
93 Lam & Kirby
94 Quoidbach & Hansenne
95 Agnoli
96 Goleman
97 Cooper
98 Sawaf
99 – Anastazy
100 – Marns
101 – Baroun
102 – Kobasa
103 – commitment
104 – control
105 – challenge
106 – Kubasa
107 – Williams
108- Rutter
109- Schultz & Schultz
110 – Brown
111 – Walston & Walston
112-Malcarren & Hamilton
113 – Banyard & Grayson
114-Elliott
115 – Trief
116 – Matheny & Cupp
117-Averill
118 – behavioral control
119 – cognitive control
120- decisional control
121 – informational control
122- internal locua of control
123- I- E Scale
124- Self- efficacy
125-Reesei
126 – Schunk & Carbonari
127-Harter
128- Woodward
129- Langer
130 – illusion of control
131- Dweck & Elliott
132 – Lundin
133- Learned helplessness
134 – Donald Hiroto
135- attribution
136- internal- external
137- stable- unstable
138- global – specific
139-Kamen
140- Aiello
141 -Calesnick
142- Repucci
143- Enna
144- Multidimensional Health Locus of Control Scales
145- Internal health locus of control
146 – Powerful others health locus of control
147- Lin
148- Devins
149 – Marks , Richardson, Graham, & Levine
150- Taylor , Lichtman, & Wood
151- Atkins
152 – Reinsch
153 -Johansen
154 – Pierini&Stuifbergen
155- pps: وضعیتی است که مبتلایان به پولیومیلیت، 10 تا 40 سال پس از رهائی از حمله فلجی اولیه (ناشی ازویروس وحشی پولیومیلیت) به آن مبتلا می شوند. در این سندرم همه عضلاتی که در حمله اولیه دچار فلجی شده بودند درگیر می شوند.
156- Thies
157-Oupuchlik
158 -Mehta
159 -Dorstyn
160 – Duchnick
161 – Martinus, Corban, Wackerhang, Atkins & Singh
162-Surwit
163-Powers
164 – Sevincok
165-Mooy
166-Norberg
167 -Anderson
168 -Talbot
169 -Sternadow
170 – Shaw
171 -Macgrad
172 -Maes
173 -Adler
174 – Overholser
175 – Catalano
176 -White
177 -White
178- Vered
179 – Maicher
180-Tailor
181- Sorlie, Sexton, Busund & Sorlie
182-Moser & Dracup
183 -Strickland &Bonnie.
184 Findly&Copper –
185 -Linter&Duccetti
186 -بیماری مولتیپل اسکلروزیس یک بیماری درگیر کننده سیستم عصبی با منشا ایمونولوژیک است که افزایش پاسخ دهی به پروتئین های میلین باعث بروز حملات و علائم بیماری می گردد.
187 Graham
188 Barry, M. M
189Jenkins, R
190 Levnson, D
191 id
192 ego
193 Super ego
194 Ego Defense mechanisms
195 Existential anxiety
196 Deurzen, E
197Arnold-Baker, C
198 Carl Jung
199 individualization
200 instinct
201 Archetype
202 Shadaw
203 Anima
204 Animus
205 Ego-integration
206 Dichotomouse thinking
207 Overgeneralization thinking
208 personalization
209 Emotional Reasening
210 Magnification and Minimization
211 Negative labeling
212 Catastrophizing
213 Selective abstraction
214 Arbitrary inference
215 mind reading
216 ought,shoud,mest
217 Alfred Adler
218 Life-Style
219 Productive Low
220 Productive thinking
221 moral conscience
222 Behaviour Modification
223 anxiety disorder
224 insomnia
—————

————————————————————

—————

————————————————————