مبانی نظری وپیشینه تحقیق مسئله قومیت و ناسیونالیسم قومی
فصل دوم : پیشینه موضوع و چارچوب نظری آن 8
نگاهی به سابقه تاریخی پان ترکیسم در آذربایجان 9
بحث های نظری درباره مسئله قومیت و ناسیونالیسم قومی 11
مفهموم بندی قومیت و گروههای قومی 12
ظهور و گرایشهای سیاسی در آذربایجان 16
نقش نخبگان سیاسی و فکری در شکل دادن به هویت قومی 16
قوم گرایی و سیاست بین الملل 18
شکل گیری هویت قومی در جریان مبارزه نخبگان برای کسب قدرت 19
تاریخچه رادیو و تلویزیون جمهوری آذربایجان 21
مهمترین شبکه های تلویزیونی جمهوری آذربایجان 21
شبکه تلویزیونی ANS 21
شبکه تلویزیونی Space 22
شبکه تلویزیونی Lider 23
شبکه تلویزیونی اجتماعی جمهوری آذربایجان 23
شبکه تلویزیونی AZ TV 24
تلویزیون آزادلیق 25
شبکه های تلویزیونی که توسط عناصر قوم گرا پان ترکیسم راه اندازی شده است 26
تلویزیون ندای آذربایجان 26
تلویزیون اودلاریوردو 26
تلویزیون آنا یورد 27
تلویزیون گونی آذربایجان(گوناز تی وی) 27
شواهد تحقیق 29
فصل دوم
پیشینه موضوع و چهارچوب نظری آن
نگاهی به سابقه تاریخی پان ترکیسم در ایران
معنای اصطلاح پان ترکیسم :
پان در لفظ یونانی به معنای خدای چوپانان و در لاتین پیشوندی است که معنی و عموم را می دهد.
از اواخر قرن هیجدهم میلادی با پیدایش نهضتهای ناسیونایستی و دین بعضی ها آن را به ابتدای قوم، نژاد و دین خود اضافه کردند که هدف آنان وحدت سیاسی، نژادی، دین و غیره بود مانند پان عربیسم ، پان ژرمانیسم ، پان اسلامیسم ، پان ترکیسم و… این موارد در قرن بیستم رنگ بیشتری به خود گرفت (1) (دایره المعارف دانش بشری)
سابقه تاریخی پان ترکیسم در ایران
نفوذ مکتب ناسیونالیست غیر مذهبی اروپایی در جهان اسلام در اواخر قرن نوزدهم از یک طرف زمینه را برای ظهور پان ترکیسم و در امپراطوری عثمانی و خارج از آن فراهم ساخت به طوری که برخی از نخبگان ترک زبان قفقاز و آذربایجان ایران که تحت تاثیر این اندیشه ها قرار گرفته بودند پیرو ایدئولوژی پان ترکیسم شدند و تلاش کردند مسئله قومیت را در آذربایجان مطرح کنند از طراف دیگر پیروزی انقلاب اکتبر در روسیه و مقبولیت اندیشه مارکسیت – لنینسیتی خود گردانی در میان آذری های ایران و نخبگان ترک زبان قفقاز در باکو اندیشه خود مختاری محلی را در آذربایجان ایران پروراند.
گروهی از روشنفکران عثمانی در قرن نوزدهم به احتمال قوی نخست کسانی بودند که تحت تاثیر گفتمان ناسیونالیست غیر مذهبی غربی قرار گرفتند این گروه که "عثمانی های جوان" نام داشتند اولین محفل ناسیونالیستی را در امپراتوری عثمانی تشکیل دادند .
و مشوق اصلاحات به شیوه کشورهای اروپایی شدند و در نتیجه این اصلاحات فرهنگ سنتی مسلط در امپراتوری عثمانی جای خود را به فرهنگ غرب دادو گروهی جدیدی از روشنفکران عثمانی تحصیلکرده اروپا در اواخر قرن نوزدهم راه عثمانی های جوان را دنبال کردندو این گروه که به "ترکهای جوان" معروف شدند گام در اندیشه های ارنست رنان گذاشتند که می گفت "عامل اساسی ملیت اول در زبان، دوم در مذهب اخلاقیات و رسوم و سوم در تاریخ مشترک، سرزمین پدری و سرنوشت نهفته است" اگر چه ترکهای جوان سعی کردند که به منظور بسیج مسلمانان در حمایت از خلیفه عثمانی در آستانه جنگ جهانی اول برای مدت کوتاهی آن هم به طور نا موفق به اندیشه های پان اسلامی متوسل شوند اما بطور کلی فرهنگ اسلامی را بیشتر محصول سنت های عربی و ایرانی می دانستند تا نتیجه استبداد ترکها و پان ترکها از پیشینه ترکی مغولی بیشتر الهام می گرفتند تا از تمدن اسلامی .
در چنین فضایی بود که برخی از روشنفکران آذری از جمله آقا اوغلی، محمد امین رسول زاده، علی حسین زاده، نصیب یوسف بای علی، محمد هادی و آقایف از روسیه و ایران به قسطنطنیه (استانبول) آمدند تحت تاثیر ایدئولوژی پان ترکی قرار گرفتند و این نخبگان تعلقات و هویت های اسلامی خود را رها کردند و به پان ترکیسم گرایش یافتند آنان پس از بازگشت به باکو اندیشه های پان ترکی را تبلیغ کردند.
رسول زاده پس از بازگشت از استانبول حزب "مساوات" را در باکو بنیان گذاشت و همه تلاش خود را برای استقلال مناطق ترک زبان قفقاز بکار برد.
پس از سقوط روسیه تزاری و امپراتوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول پان ترکهای قفقاز به وعهده های ویلسون رئیس جمهوری آمریکا درباره خود گردانی گروهها امید بستند و سقوط دو امپراطوری روسیه و عثمانی به طور کلی انتظارات این گروه را برای برخورداری از حق تعیین سرنوشت و خود گردانی بالا برد در اوج جنگ جهانی اول در سال 1916 کمیته ای از نخبگان ترک در باکو تلگرافهایی برای ویلسون و سایر رهبران غرب فرستادند و خواستار اعطای حق خود گردانی به مسلمانان روسیه شدند، پس از فرو پاشی امپراتوری عثمانی با آنکه آمال نخبگان پان ترک برای وارد ساختن قفقاز و آذربایجان ایران در یک امپراتوری ترک تحقق نیافت آنها فعالیتهای سیاسی خود را ادامه دادند. نخبگان آذربایجان ایران و نخبگان ترک زبان قفقاز از انقلاب 1905 روسیه به بعد در معرض اندیشه های مارکیستی قرار گرفتند و باکو به دلیل اهمیت صنعتی به یکی از مراکز عمده فعالیت های انقلابی در روسیه تبدیل شد برخی فعالان برجسته مارکیست از جمله استالین بخش عمده ای از دوران جوانی خود را درآنجا گذرانده بود و از آنجا که کارگران آذری ایرانی صنعت نفت باکو در بدترین شرایط اقتصادی به سر می بردند بیش از سایرین تحت تاثیر اندیشه های سوسیالیستی قرار گرفتند .
احزاب سیاسی مانند اجتماعیون عامیون و همت اولین احزاب سوسیالیستی ایران را ایرانیان آذری در باکو تشکیل دادند . همت در آستانه انقلاب اکتبر به حزب کمونیست ایران تغییر نام داد جعفر جواد زاده (جعفر پیشه وری) یکی از بنیانگذاران همت بود. جوادزاده بعنوان نماینده حزب کمونیست ایران در کنگره مردم شرق در سال 1920 شرکت کرد .
در دومین کنگره حزب کمونیست ایران، ایران رسما سرزمینی توصیف شد که در آن ملتهای بسیار زندگی می کنند بنابراین وظیفه حزب کمونیست ایران آن بود که برای آزادی کامل این ملتها مبارزه کند حتی اگر به جدایی آنها از دولت مرکزی منجر شود. 1
آن عده از نخبگان آذری که اندیشه مارکیستی خود گردانی و ملیت را پذیرفته بودند اعتقاد داشتند که آذری ها طبق تعریف ملیت استالین ملتی جداگانه اند و بنابراین حق دارند در قالب یک موجودیت سیاسی خود مختار از حقوق ملی برخوردار باشند و حزب توده (حزب غیر رسمی کمونیست در ایران) که بسیاری از آذری ها عضو آن بودند، تحت تاثیر این اندیشه مارکسیستی قرار داشت و خواستار خود مختاری مبنی بر انجمن های ایالتی برای همه استانهای ایران از جمله آذربایجان و کردستان شد.2
بحث های نظری درباره مسئله قومیت و ناسیونالیسم قومی
در مورد ناسیونالیسم قومی و قومیت دو قلمرو اساسی نظری وجود دارد در یک قلمرو ، مکاتب گوناگون فکری درباره ماهیت قومی و ناسیونالیسم به چشم می خورد و قلمرو دیگر به بحث های نظری در خصوص علل سیاسی شدن مسئله قومیت اختصاص دارد .
بیشتر مباحث مربوط به ماهیت قومی و ناسیونالیسم را می توان در دو مکتب کهن گرایی و ابزار گرای یافت .
محققان در مورد ماهیت قومیت و ناسیونالیسم اختلاف نظر دارند در حالیکه کهن گرایان بر این امر تاکید دارند که قومیت و ناسیونالیسم پدیده های کهن هستند ابزار گرایان معتقدند که این پدیده ها محصول دوران مدرن و به ویژه چند قرن اخیرند . از مفهوم کهن گرایی بیشتر برای توصیف ریشه ها و استحکام وابستگی های قومی استفاده شده است طرفداران مکتب کهن گرایی دو ادعای اساسی دارند اول اینکه ملتها و ناسیونالیسم پدیده های کهن هستند و دوم اینکه طبیعی بنابراین جهان شمول اند . اصطلاح کهن گرایی را نخستین بار ادوارد شیلز به کاربرد و کلیفورد گیرتیز در دهه 1950 میلادی آنرا رواج داد .
کسانی که برجنبه های کهن قومیت تاکید می ورزند به وجود نوعی ارتباط میان قومیت و خویشاوندی و نیز روابط قومی – عاطفی میان مردمی که اجداد مشترک گاه سرنوشت مشترک این جهانی برای خود تصور می کنند اعتقاد دارند (دکتر احمدی حمید 1378 قومیت و قوم گرایی در ایران افسانه و واقعیت تهران نشرنی) .
مفهوم بندی قومیت و گروههای قومی :
مشکل اصلی مفهوم بندی قومیت و گروههای قومی فقدان تعریف یا وجود معیارهای متفاوت در تعریف است لی کدوری می نویسد که در یکی از چاپ های فرهنگ اقلیمی آکسفورد که حدودا در پایان قرن گذشته تدوین شده است فرهنگ نگاران واژه قومیت را کفر یا موهومات کفر آمیز" تعریف کرده اند در حالی که این تعریف حاضر هیچ گونه کاربردی ندارد
واژه "قومی" در فرهنگ بین المللی زبان انگلیسی و بستر دو معنی دارد
1- غیر مسیحیان و غیر کلیمیان، کسانی که به مسیحیت نگرویده اند مثل کفار و بت پرستان که مخالف یهودیت و مسیحیت اند .
2- منسوب به ویژگیهای جسمی و ذهنی نژادها یا مربوط به تمیز دادن گروههای نژادی بشری بر اساس رسوم و ویژگیهای مشترک که
تعریف اول یعنی " ملل گرایش نیافته به مسیحیت " به نفع تعریف دوم یعنی "نژادهای بشری" کاربرد خود را از دست داده است
دانشمندان علوم اجتماعی از اواخر قرن بیستم به معیارهای دیگری از جمله معیارهای فرهنگی در تعریف قومیت یا گروههای قومی توجه کرده اند به گفته لوئین اشنایدر کاربرد مفهوم فرهنگی واژه "قومی" چنان زیاد شده که تدوین کنندگان سومین فرهنگ بین المللی و بسترWebster third internu Dictionary دو تعریف جدید به تعریف قومیت افزوده است.
1- ریشه گرفته از علایق نژادی، زبانی و فرهنگی یک گروه خاص
2- ریشه گرفته از یک فرهنگ اولیه بیگانه
میلتون گوردون ، نژاد مذهب و ریشه ملی را در تعریف خود بکار گرفت تا ثابت کند که گروههای مذهبی و نژادی در جامعه آمریکا تشکیل جوامع فرعی میدهند.
اسکار هندلین فقط از معیار فرهنگ در تعریف خود استفاده کرد. زیرا هدفش تبیین بقای گروههای قومی طی نسل ها از طریق انتقال فرهنگ بود.
کثرت تعاریف و ویژگیهای قومیت یا فقدان تعریف در بسیاری از آثار باعث مخدوش شدن مفهوم عام قومیت و مفاهیم وابسته به آن شده است با توجه به این واقعیت بود که تالکوت پارسونیز جامعه شناس برجسته در پی تلاش برای تعریف این واژه آن را "فوق العاده طفره آمیز " خواند .
واژه قومیمت در اصل برای مطالعه یک چهار چوب تاریخی خاص، یعنی ایالات متحده آمریکا به وجود آمد که در آن گروههای مختلف نژادی، زبانی و مذهبی دارای ملیتهای اولیه گوناگون زندگی می کردند عیسا جیو با بررسی 27 تعریف برگرفته از آثار نظری مربوطه تاکید کرد که اکثر این تعاریف به گروههای قومی، مربوط به مطالعات موردی در آمریکا بوده است این آثار به دوره مقبولیت نظریه "کوره مذاب" مربوط می شود که بر اساس آن گروههای قومی گوناگون در این جامعه سرانجام در فرهنگ و شیوه زندگی آمریکایی حل می شدند. نکته جالب اینجاست که کاربرد واژه "قومیت" زمانی رایج شد که ناتان گلیز رودانیل موینیهان حاصل مطالعه خود در باره گروههای قومی آمریکا را در 1975 منتشر کردند. پس از آن این واژه کاربرد جهانی یافت. اشنایدر می نویسد.
تااین زمان کلمه "قومیت" در هیچ یک از فرهنگهای عمومی زبان وجود نداشت و در هیچ دائره المعارف فرهنگ علوم اجتماعی نیز ذکری از آن به میان نیامده بود در واقع به واژه "قومی" "جوامع قومی" "گروههای قومی" "هدایت قومی" اشاراتی شده بود اما واژه "قومیت" خیر کلمه جدید به سرعت متداول به ویژه در مطالعات مربوط به ناسیونالیسم بارها و بارها ظاهر شد.
برابر دانستن مفهوم قومیت و نژاد سبب شده است که از کاربرد و اژه ناسیونالیسم قومی به عنوان یک واژه گمراه کننده مخدوش که غالبا به تئوری های بی اعتبار نژادی مربوط می شود انتقاد شود واقعیت این است که احساس تعلق به یک نژاد همانند احساس تعلق به یک گروه قومی نیست، همانگونه که آنتونی اسمیت اشاره کرده است تعریف قومیت و بنابراین ملت بر مبنای وحدت نژاد "گروههای قومی را واحد بیولوژیک " مورد توجه قرار میدهند این نگرش عامل به هم ریختگی و آشفتگی بسیار زیادی شده است به طوری که اشنایدر توصیه کرده است "بهترین شیوه ممکن برای دانشمندان علوم اجتماعی آن است که ار بکار بردن واژه "نژاد" در گذرند و آن را برای زیست شناسان بگذارند.
فرهاد کاظمی در مقاله ای بنام "قومیت و روستائیان ایران" به بررسی عامل قومیت در این قشر از جمعیت ایران می پردازد با این همه، روشن نیست که به منظور نویسنده از قومیت و مهم تر از آن قومیت در میان روستائیان چیست . کاظمی در آغاز مقاله خود اظهار میدارد که در تفاوتهای ناشی از معیارهای قومی، مذهبی یا زبانی یکی از ویژگیهای اساسی ثابت خاورمیانه ای است و ایران از این قاعده مستثنی نیست از این عبارت چنین استنباط میشود که قومی بودن با مذهبی و زبانی بودن تفاوت دارد.
حتی در آثار نظری مربوط به مسئله قومیت در ایران واژه قومیت تعریف نشده است. بهترین شاهد در این زمینه مقاله هوشنگ امیر احمدی در مورد ایران است امیر احمدی با پیروی از آثار اخیر مایکل هشتر و سنت نظری "انتخاب حسابگرانه" یک چهار چوب نظری برای تبیین "جنبش های قومی " در ایران ارائه داده است با این همه علیرغم غنای نظری مقاله فاقد مفهوم بندی و تعریفی صریح از گروههای قومی ، قومیت و ناسیونالیسم است.
امیر احمدی با وجود آگاهی از سیاست ها و جامعه ایران محتوا و چهارچوب تاریخی حوزه فعالیت این گروهها را در نظر گرفته است
تعاریف صریح از قومیت نیز گاه اشکالاتی ایجاد میکند که نمونه آن در اثر ایزمن و رابینوویج درباره قومیت در خاورمیانه به چشم می خورد آنها با استدلالات خود قومیت را اینگونه تعریف می کنند در هویت و همبستگی جمعی متکی عوامل انتسابی چون حد مشترک ، زبان، رسوم، سیستم عقاید و اعمال (مذهب) و در برخی موارد نژاد و رنگ"
این تعریف چنان گسترده است که جنبه های عینی و ذهنی قومیت رادر بر می گیرد.
ماحصل مباحث مطرح شده این است که مفاهیمی چون قومیت، گروههای قومی، قبیله و ناسیونالیسم قومی نا روشن است و در مورد تعریف ویژگیهای آنها توافق وجود ندارد در حالی که اصطلاحاتی چون قومیت و گروههای قومی برای توصیف تاریخی ملیت های بومی و غالبا مهاجر آمریکای شمالی پدید آمدند بعدها به مفاهیمی جهان شمول تبدیل و به دور از هرگونه دیدگاههای انتقادی برای تحلیل گروههای مذهبی زبانی متفاوت در خاورمیانه به کار گرفته شدند.
اما در ایران گروههای گوناگون زبانی یا مذهبی ملیتها مشخص نبوده اند که از مناطق دیگر جهان بر این منطقه مهاجرت کرده باشند بر عکس آنها بخش های جدا ناپذیر جامعه بزرگتری بوده اند که در آن گروههای مذهبی زبانی بسیاری طی صدها سال در کنار یکدیگر زندگی می کردند و در طول چنین مدت مدیدی تجربیات و میراث فرهنگی واحدی بدست آورده اند (دکتری احمدی حمید – قومیت و قوم گرایی در ایران افسانه و واقعیت تهران نشرنی 1378)
ظهور گرایشهای سیاسی محلی گرا در آذربایجان :
در فاصله دو دوره کوتاه میان دو جنگ جهانی در قرن بیستم شاهد نا آرامی سیاسی و ظهور یک سلسله تحرکات محلی گرا در آذربایجان ایران بودیم در هر دو دوره شمال غربی ایران تحت اشغال ارتش های خارجی بود.
با آنکه در جنبش شیخ محمد خیابانی (13301-1300) هیچگونه تقاضای صریحی برای خود مختاری مطرح نشد ولی در دوره دوم (25-1324) فرقه دمکرات آذربایجان از تهران تقاضای خود مختاری کرد و با اعلام تشکیل جمهوری دمکراتیک آذربایجان گام روشنی در مسیر جدایی برداشت .
نقش نخبگان سیاسی و فکری در شکل دادن به هویت قومی
برای درک اهمیت نخبگان آذری در ظهور گرایش های سیاسی- قومی در ایران باید نقش ایرانیان و نخبگان ایرانی و غیر ایرانی ساکن قفقاز را بررسی کرد در این جا نیز همانند تجربه کردستان و بلوچستان ایران خواهیم دید که تمایل نخبگان به کسب قدرتها و موقعیت سیاسی، آنها را تشویق کرده است تا در فعالیتهای نخبگان بطور عمده بر مسئله زبان بعنوان عامل اساسی ایجاد هویت قومی تکیه کرده اند از نظر تاریحی قیامها و خیزشهای اجتماعی – سیاسی مختلفی در بیداری سیاسی نخبگان آذری و گرایش آنان موثر بوده است.
حوادث مهمی که ایرانیان آذربایجان بطور مستقیم درگیر آن بوده اند عبارتند از انقلاب 1905 روسیه، انقلاب مشروطه ایران، انقلاب 1908 ترکهای جوان در امپراتوری عثمانی، اشغال آذربایجان ایران توسط روسیه و امپراتوری عثمانی از سال 1909 تا 1918 ، انقلاب اکتبر 1917، سقوط امپراتوری عثمانی و تشکیل دولت ترکیه نوین در 1918 و سرانجام ظهور و سقوط جمهوری مستقل آذربایجان در قفقفاز در 1919 و 1920 .
مرکز فعالیت های سیاسی آذری ایرانی و قفقازی شهر باکو در کرانه غربی دریای خزر بود.
در این شهر بود که گروهی از ایرانیان آذری در فعالیت های فرهنگی و سیاسی در ایران و روسیه در اوایل قرن بیستم شرکت کردند و هسته های تشکلهایی را بوجود آوردند که بعدها حرکت خود مختاری طلبانه – جدایی خواهانه سال 25-1324 را در آذربایجان ایران سازماندهی کرد.
ایرانیان در باکو نه تنها در سازمانهای سیاسی نظیر حزب همت، مساوات شرکت فعال داشتند بلکه احزاب سیاسی خاص خود نظیر حزب اجتماعیون عامیون حزب عدالت را بوجود آوردند.
این احزاب در تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران هواداران زیادی پیدا کردند بسیاری از ایرانیان از طریق این فعالیتهای سیاسی با اصلاحات اجتماعی و ایدئولوژی انقلابی نظیر سوسیال دمکراسی و کمونیسم آشنا سدند برخی از آنها نیز به ایران باز گشتند تا از اندیشه اصلاحات اجتماعی سیاسی یا احزاب سیاسی را سازماندهی کنند.
از جمله کسانی که سهم عمده ای در ظهور گرایشهای قومی در آذربایجان روسیه و ایران ایفا کردند آخوند زاده – رسول زاده – پیشه وری بودند .
فتعلی آخوند زاده ادیب و متفکر برجسته ای بود برای اولین بار در تاریخ معاصر به زبان ترکی آذری مطالبی نوشت و از نخستین تجدد گرایان مسلمانی بود که با نهادها و نخبگان مذهبی در افتاد نوشته های او به زبان ترکی در روزنامه اکنچی بر نخبگان فکری و سیاسی قفقاز تاثیر زیادی گذاشت .
آنچه باعث شهرت آخوند زاده در میان پان ترکیستها در قفقاز شد استفاده او از ترکی آذری در نوشتن آثارش بود.
محمد امین رسول زاده یک شخصیت فعال سیاسی بود و با سایر رهبران مسلمان قفقاز ارتباط داشت وی در آغاز دوران زندگی سیاسی خود سخت تاثیر تبلیغات پان اسلامی سید جمال الدین اسد آبادی بود و وقتی که از آینده سیاسی خود در ایران تحت حکومت قاجار نامیده شد اندیشه های پان اسلامی و پان ایرانی را کنار گذاشت و پس از اخراجش از ایران به پان ترکیست دو آتشه تبدیل شد ( دکتر احمدی حمید 1378 قومیت و قوم گرایی در ایران افسانه و واقعیت تهران نشرنی).
قوم گرایی و سیاست بین الملل
مسئله قومیت را از اواسط قرن نوزدهم تا انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 نیروهای خارجی یعنی روسیه، امپراتوری عثمانی و اتحاد شوروی در آذربایجان شکل داده اند این سه نیروی خارجی در تلاش برای سیاسی کردن مسئله زبان و شکل گیری حرکت سیاسی طرفدار خود مختاری با تجزیه طلبی نقش موثر داشتند.
و روسیه اولین کشوری بود که در مسائل آذربایجان ایران درگیر شد و این درگیری از زمانی آغاز شد که روسیه پس از فتح قفقاز در جنگ ایران و روس تصمیم گرفت با نفوذ و گسترش فرهنگ ایرانی مبارزه کند.
و سیاست فرهنگی روسیه در تشویق استفاده از زبان ترکی برای مبارزه با نفوذ زبان فارسی علی رغم تلاشهای بسیار نتیجه ای به بار آورد که با منافع روسیه سازگاری نبود . علاقه فزاینده به زبان و فرهنگ ترکی در قفقاز با ظهور گرایش های پان ترکی امپراتوری عثمانی تقویت شد .
به این ترتیب نتیجه مبارزه ضد ایرای در قفقاز، گسترش تمایلات پان ترکی درمیان نخبگان سیاسی و فکری قفقاز بود که روسیه به دلیل داشتن خصومت با عثمانی از گسترش این گرایشها نگران شد و محافل پان ترکی را سرکوب و نشریات پان ترکی را ممنوع کرد .
امپراتوری عثمانی دومین کشوری بود که اندیشه تشکیل خود مختاری در آذربایجان ایران را پیگیری می کردند در نخستین گام برای رسیدن هدف با استفاده از تحولات جنگ جهانی خلیل بیگ، یکی از مقامات بلند پایه ترکهای جوان، داوطلبان مسلح را به آذربایجان ایران اعزام کرد که هدف عمده این یورش در سال 1294 ش کمک به پان ترکهای قفقاز برای کسب استقلال و تشکیل محافل پان ترکی در آذربایجان ایران بود که در نتیجه حضور ارتش عثمانی با کمک آنان نشریه ای به زبان ترکی به نام "آذربایجان" در تبریز منتشر شد ( دکتر احمدی حمید 1378 قومیت و قوم گرایی در ایران ، افسانه واقعیت تهران نشر نی ) .
شکل گیری هویت قومی در جریان مبارزه نخبگان برای کسب قدرت
شکل گیری هویت قومی و ناسیونالیسم قومی به عنوان یک ایدئولوژی، از بسیاری جنبه های ناشی از فعالیتهای نخبگان قومی و غیر قومی است .
نخبگان در جریان رقابت و مبارزات خود برای کسب قدرت سیاسی به طرح اختلاف زبانی، مذهبی و فرهنگی می پردازد و از آنها بعنوان منابع جلب حمایت به منظور نیل به اهداف سیاسی خود استفاده می کنند.
به این ترتیب نخبگان ایلی که قدرت نظامی و سیاسی خود را از دست داده و نیز بستگان و پیروان آن ها که دارای تحصیلات جدید بودند و تحت تاثیر ایدئولوژی ناسیونالیسم و به ویژه اندیشه خود گردانی گروههای اقلیت قرار داشتند به منظور بسیج توده های متعلق به گروههای زبانی، مذهبی علیه دولت تمرکز گرا، به تلاش برای خلق هویت های قومی جداگانه دست می زند .
این نخبگان از نابرابریهای موجود میان مناطق استفاده می کنند تا اعضای گروه را به منظور دست یافتن به اهداف سیاسی بسیج کنند.
نخبگان قومی مناطق تحت نفوذ خود را در مقایسه با سایر مناطق، عقب نگه داشته شده عنوان کرده و تلاش می کنند ساکنان آن نواحی را به دنبال خود بسیج کنند.
به گفته پل براساس این گروه نخبگان قومی از این هم فراتر می روند و در رقابت برای کسب قدرت سیاسی " با بزرگ جلوه دادن موارد کوچک تبعیض یا موارد خاص از نابرابری های منطقه ای، تصویری از نابرابریهای و تبعیضات منطقه ای ترسیم می کنند".
نخبگان قومی در جریان مبارزه بر سر قدرت به مسائل قومی و گاه غیر قومی متوسل می شوند.
از سوی دیگر نخبگان غیر قومی نیز در جریان مبارزه خود با دولت مرکزی بر سر قدرت و نفوذ سیاسی، مقولات قومی را دستاویز قرار می دهند تا برای خود منبع حمایت فراهم آورند . مانند فعالیت گروههای چپ گرایی ایرانی مانند فدائیان خلق، پیکار که در مناطق غیر فارس زبان مانند ترکمن صحرا، آذربایجان کردستان فعالیت می کردند و رهبری اعتراضات قومی را بعهده داشتند در حالیکه غیر قومی بودند .
مثلا در روزهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی سازمان چریکهای فدایی خلق حدود سیصد شورای روستایی و یا حدود پانزده هزار عضو روستایی در ترکمن صحرا تشکیل داده بودند در همین زمان بود که این گروههای چپ گرا برای اولین بار مسئله خود مختاری ترکمن های ایران را مطرح کردند. در حالیکه خلق مسائل قومی مانند جدایی یا خود مختاری توسط نخبگان غیر قومی و حمایت شان از این خواستها حاکی از اعتقاد صادقانه آنها به مسائل و مشکلات گروههای قومی خاص نیست بلکه استراتژی ابزار گرایانه در خدمت تحقق منافع و اهداف سیاسی این نخبگان است.( دکتر احمدی حمید 1378، قومیت و قوم گرایی در ایران، افسانه و واقعیت تهران نشر نی) .
تاریخچه رادیو تلویزیون جمهوری آذربایجان
آغاز فعالیت های رادیو در باکو سال 1929 بوده و برنامه هایی به زبان آذری، عربی، روسی، فارسی، ترکی استانبولی ، انگلیسی، ارمنی ، کردی، تالش و لری و لزیک پخش می کرد.
و مرکز تلویزیون باکو نیر در سال 1956 راه اندازی گردید .
که آغاز فعالیت آنها به دوران قبل از فروپاشی شوری سابق بر می گردد این جمهوری بدلیل واقع شدن در مرز جمهوری اسلامی ایران اهمیت زیادی به حکومت مرکزی داشت و حکومت مرکزی از این رسانه ها بیشتر جهت تبلیغ و ترویج فرهنگ کمونیستی و از بین بردن فرهنگهای اصیل مردمی استفاده می گردد بعد از فروپاشی شوروی جمهوری آذربایجان نیز مانند سایر جمهوریهای اتحاد شوروی استقلال یافت و با استقلال آذربایجان تغییرات اساسی و بنیادی در برنامه رادیو و تلویزیون ایجاد شد.
حضور کشورهای غربی در این جمهوری باعث راه اندازی شدن رادیو و تلویزیون غیر دولتی گردید و هم اکنون تعداد 37 مرکز رادیو تلویزیون و 28 مرکز خبر گزاری آزادانه مشغول فعالیت هستند.
کشورهای غربی به ویژه کشور آمریکا به هفت سایت رادیو و تلویزیون این جمهوری پیشنهاد کمک مالی شده است و به شرطی که این شبکه ها در میان برنامه های خود اخبار پخش نمائید .
همچنین کشور آمریکا نیز طرح نقشه پوشش همسایگان ، نقشه تداخل امواج با همسایگان و نقشه پوشش رادیو و تلویزیون با نصب فرستنده های پر قدرت در هفت منطقه اجرا خواهد نمود که در صورت اجرا یک دگرگونی برای رادیو و تلویزیون جمهوری آذربایجان بوجود خواهد آمد . (اسناد و مدارک موجود در مرکز اسناد یگان )
مهمترین شبکه های تلویزیونی جمهوری آذربایجان
1) شبکه تلویزیونی ANS :
آغاز فعالیت این شبکه به زمان اواخر حکومت شوروی سابق باز می گردد که در آن زمان کار خود را در داخل تلویزیون دولتی شوروی سابق شروع کرد که اکنون یکی از بزرگترین شبکه های تلویزیونی جمهوری آذربایجان بوده و علاوه بر خدمات تلویزیونی در زمینه ادامه خدمات اینترنتی نیز فعالیت دارد.
این شبکه که گرایش کامل به غرب به ویژه آمریکا دارد بر روی ماهواره ترک ست که فرکانس 2400H 11800 و به صورت 24 ساعته برنامه پخش می نماید .
علاوه بر کانال تلویزیونی یک کانال رادیو بنام ANSKIM نیز بر روی همین فرکانس راه اندازی شده است که در ضد ایرانی ترین و ضد مذهبی ترین برنامه ها از همین شبکه پخش می شود و این شبکه بر اساس ریاست آمریکا برنامه ریزی شده کلا جو ضد ایرانی دارد . در خصوص پان ترکیسم و قوم گرایانه نیز فعالیت دارد و اهداف جدایی طلبی را دنبال کرده و تبریز را پایتخت ایران معرفی می نماید .
این شبکه با شبکه Gun Az,tv (گوناز تی وی) همکاری کامل داشته و ضمن حمایت و پشتیبانی از شبکه مذکور با پخش برنامه های زنده در ایام خاص این شبکه را یاری می کند.
و از طریق ماهواره n2 درجه تمام آسیا و خاورمیانه و قسمتی از اروپا تحت پوشش داشته و پوشش آن در این مناطق 100 درصد قابل دریافت است و در شهرهای مرزی کشورمان از جمله پارس آباد ، گرمی، بیله سوار به راحتی قابل دریافت میباشد .
2) شبکه تلویزیونی Space ( اس . پی . اس )
یکی دیگر از شبکه های مستقل جمهوری آذربایجان شبکه تلویزیونی space میباشد که اکثرا برنامه های سیاسی، تفریحی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پخش می نماید این شبکه که بصورت شورایی اداره می شود عمده سهام آن متعلق به شخص الهام علیف و خواهرش و همچنین مرتضی علی عسگرف میباشد .
برنامه های این شبکه از طریق فرستنده های زمینی UHF قسمتی از خاک جمهوری آذربایجان و شهرهای مرزی ایران را پوشش می دهد.
و از طریق ماهواره Expres 60 به فرکانس 11059 GH2 ورتیکال 3333MSPS اروپا و آسیا قابل دریافت می باشد موضوع این شبکه در رابطه با ایران و مذهب معتدل تر از سایر شبکه ها است و این شبکه در مقایسه با شبکه های دیگر برنامه های ضد ایرانی آشکار پخش نمی کند و در پخش اخبار پیرامون مسائل ایران جانب احتیاط را رعایت نموده و شیوه تقریبا مناسبی دارد.
3) شبکه تلویزیونی Lider (لیدر) :
شبکه تلویزیونی لیدر در اوایل سال 2000 فعالیت خود را شروع کرده است و این شبکه نیز مثل شبکه space بصورت شورایی اداره می شود و برنامه های آن از طریق ماهواره 36 درجه به فرکانس sesat 12521 H 4340 و ماهواره 13 درجه فرکانس HOTBIRD 12149V 27500 در تمام نقاط آسیا و اروپا قابل دریافت است و شهرهای مرزی کشورمان از جمله پارس آباد، بیله سوار، اصلاندوز، گرمی با فرستنده های زمینی تحت پوشش قرار می گیرد .
مواضع این شبکه در خصوص ایران در آغاز فعالیت کاملاً خصمانه بود و بیشترین خبرهای ضد ایرانی را پخش می کرد و در جهت تخریب وجهه ایران از هیچ کوششی دریغ نمی کرد و کوچکترین حادثه را بزرگنمایی و پخش می کرد .
بعد از سفر الهام علیف به کشورمان از حجم تبلیغات ضد ایرانی این شبکه تقریبا کاسته شد و در حال حاضر تقریبا موضوع متعادلتری نسبت به گذشته اتخاذ شده است.
4) شبکه تلویزیون اجتماعی جمهوری آذربایجان
کانال تلویزیون اجتماعی جمهوری آذربایجان از 29 آگوست 2005 و به دنبال فشار شورای اروپا به دولت آذربایجان جهت راه اندازی یک شبکه تلویزیونی اجتماعی در این جمهوری راه اندازی شده و از طریق ماهواره ترک ست 42 درجه و به فرکانس AZERBAYGAN 11554H2916 برنامه پخش می نماید .
هدف این شبکه ارائه خدمات بیطرفانه به آحاد جامعه میباشد ولی در پخش برنامه ها نسبت به غرب جانبدرانه عمل نموده و نسبت به مسلمانان ایجاد بدبینی می نماید بطوریکه اقدامات و مبارزه ملت مسلمان فلسطین را عملیات تروریستی و حمله آمریکا به افغانستان و عراق قتل و غارت فلسطینیان توسط سربازان اسرائیلی را عملیات مبارزه با تروریستی معرفی می نماید .
و بعضی از فیلمهای این شبکه درست در ضدیت با اسلام و حمایت از سایر ادیان میباشد.
5) شبکه تلویزیونی AZ TV
این شبکه در سال 1956 در زمان حکومت اتحاد جماهیر شوروی تاسیس شده است و از سال 1996 به بعد پروفسور نظامی خودیف مسئولیت آن را بعهده دارد این شبکه شامل دو کانال تلویزیونی AZ TV1 و AZ TV2 میباشد .
این شبکه در زمان شوروی سابق به عنوان یک شبکه محلی برنامه هایی به زبان آذری و روسی پخش می کرد و در زمینه های تفریحی، اجتماعی، سیاسی فرهنگی و ترویج کشاورزی برنامه داشت.
و اکثر فیلمهای پخش شده از این شبکه در راستای تبلیغ فرهنگ برابری و ایده های اصلی کمونیسم بود و بخاطر مقابله با فرهنگ دینی مردم آذربایجان اسلام را آئین بی معنا معرفی می کرد.
قدرت فرستنده آن پایین بود و با دو دسنگاه رله کم وات از کانال پنج روی باند VHF و کانال یازده روی باند UHF برنامه پخش می کرد و علیرغم ضعف بودن فرستنده ها تمام نقاط مرزی کشورمان از آستارا تا خداآفرین را پوشش می داد و موفق شده بود در نقاط مرزی طرفدارانی را جذب نماید .
بعد از فروپاشی نظام کمونیستی و استقلال آذربایجان با روی کار آمدن ابوالفضل ایلچی بیگ پخش برنامه های روسی از این شبکه قطع و پخش برنامه های ضد ایرانی ترویج ایده پان ترکیسم شروع گردید و روز به روز نیز بر شدت آن افزوده شد. و در این راستا اقدام به پخش مراسم سخنرانی ایرانیان مخالف نظام از قبیل اژدر تقی زاده و رحمان اسد الهی می نمود .
موضوع این شبکه از نظر نوع گرایش بیشتر از مواضع حکومت و تبلیغ آنها حمایت می کند و عمده برنامه های تولید شده در زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی بر اساس سیاست داخلی و بین المللی حکومت مرکزی میباشد و بیشتر گرایش به غرب دارد و اما در حال حاضر از حجم انتقادی علیه ایران و روسیه کاسته شده این شبکه از طریق ماهواره ترک ست L2 درجه به فرکانس 11607Hs75 برای آسیای میانه و از ماهواره 36 درجه SESAT به فرکانس L3h درجه 12533H برای اروپا برنامه پخش می کند و قسمتهای مختلف اروپا و روسیه را تحت پوشش خود دارد.
پس از عضویت جمهوری آذربایجان در شورای اروپا و تحت فشار اعضای این شورا در سال 2005 با دستور الهام علی اف شرکت دولتی AZ TV به سهامی تبدیل گشت و قرار است به یک صد سهم تقسیم شده و 51 سهم آن در اختیار دولت قرار بگیرید و 49 سهم بقیه به AZ TV واگذار شود .
6) تلویزیون آزاد آذربایجان :
این شبکه از اول سپتامبر سال 2005 و بر روی ماهواره ترک ست به فرکانس 12692H2800 راه اندازی شده و اغلب برنامه های آن تفریحی بوده و به پخش فیلم و موسیقی می پردازد گرایش عمده آن نیز به غرب بود روی فرکانس آن دو کانال رادیویی نیز موجود می باشد که در حال حاضر یکی از آنها برنامه هایی به صدای آذری پخش نموده و دیگری فاقد صدا می باشد .
7) تلویزیون آزادلیق AZADLIG.TV
این شبکه نیز اخیرا و حدود 4 ماه پیش راه اندازی شده و به پخش فیلم و موسیقی پرداخته و هیچگونه برنامه خبری از آن پخش نمی شود به جز زیرنویس اخبار مختلف فعالیت چند ماهه این شبکه مبین طرفداری آن از رسول قلی اف میباشد
این کانال نیز از طریق ماهواره ترک ست l2 درجه به فرکانس 12602 V 1482 به پخش برنامه خود می پردازد.
شبکه های تلویزیونی که از طرف عناصر قوم گرایان پان ترکیسم راه اندازی شده است
1) تلویزیون ندای آذربایجان
این تلویزیون توسط فردی به نام جمشید شوروی ملقب به ستار بابک راه اندازی شده است نامبرده عضو حزب آذربایجان دمکرات است که در آمریکا پا به عرصه وجود گذاشته است. نامبرده بر خلاف بسیاری از عناصر فعال قوم گرا که در نهایت اتحاد سرزمینهای آذری واقع شده در دو سوی ارس می باشد و دنبال آذربایجان واحد هستند خواستار استقلال آذربایجان ایران بدون اتحاد با جمهوری آذربایجان می باشند و حتی در این زمینه پرچمی نیز برای کشور مورد نظر طراحی نموده است تلویزیون تحت رهبری وی از طریق کانال لحظه به مدیریت "هخا" به پخش برنامه می پرداخت که بدنبال وقوع اختلاف میان آنها عمر تلویزیون ندای آذربایجان بسیار محدود بود و حتی به یکماه نرسیده .
2) تلویزیون اودلار یوردو
این تلویزیون توسط رحمان اسد الهی و همسرش اکرم تباری راه اندازی گردیده بود هدف عمده دست اندرکاران این شبکه فراهم آوردن زمینه های لازم جهت نیل به آذربایجان واحد بود به همین خاطر نیز منابعی از جمهوری آذربایجان این تلویزیون و سایر تلویزیونهای همسو با این جریان را تا اندازه ای از لحاظ مالی تامین می نمودند .
علاوه بر آن شبکه های تلویزیونی جمهوری آذربایجان نیز در تامین برنامه های این تلویزیون چیزی دریغ نمی کردند البته بینندگان نیز به این شبکه کمک مالی می کردند .
تلویزیون اودلار یورد و که دو روز در هفته و هر روز دو ساعت برنامه پخش می کرد پس از چندی فعالیت، تعطیل گردیده که دست اندرکاران آن حکومت جمهوری اسلامی را عامل و بانی اصلی تعطیلی شبکه خود عنوان می نماید.
3) تلویزیون آنایورد
این تلویزیون توسط فردی بنام علیرضا نظمی و اقشار در ماه می 2004 شروع به فعالیت نمود در اوایل راه اندازی به دلیل حمایتهای که از طرف جمهوری آذربایجان از این تلویزیون بعمل آمد عمده گرایش آن نیز به سوی جمهوری آذربایجان بود. ولی پس از رویگردانی آن کشور از تلویزیون آنایورد و ضمن تخطئه جمهوری آذربایجان تمام فعالیتهای خود را متوجه مناطق آذری نشین ایران نمود و با قطع رابطه با دنباله روان آذربایجان واحد به افشاگری علیه آنها پرداخت و سرانجام در 12اگوست 2005 فعالیتهای آن متوقف گردید .
4) تلویزیون گونی آذربایجان (GUN.AS.TV)
تلویزیون گونی آذربایجان از اول ماه می 2005 فعالیت خود را بصورت آزمایشی شروع و مصادف با سالگرد استقلال آذربایجان بصورت رسمی افتتاح گردیده مدیریت این تلویزیون بر عهده فردی به نان احمد اوبالی (احمد یوسفی سادات) رهبر یکی از دو جناح کنگره آذربایجان جهان می باشد. برنامه های آن از طریق ماهواره تلویزیون استار آمریکا و در فرکانس 11495v17469 پخش می شود وگرایش کامل به جمهوری آذربایجان دارد که این امر در پخش برنامه های این تلویزیون با آرم شبکه های تلویزیونی space.tv , lider.tv, Ans.tv, Tv AZ.TV به خوبی مشهود میباشد ضمن اینکه به ترغیب منافع کشور ترکیه می پردازد، ضدیت کامل با نظام جمهوری اسلامی دارد و مقامات نظام را به بازماندگان هیتلر تشبیه و آنها را غاصب حکومت ایران معرفی و حکومت را حق مسلم ترکها عنوان می کند. این شبکه در بین برنامه های خود به تحریک اقلیتهای مختلف قومی ایران مبادرت نموده و کسب استقلال و تجزیه طلبی را دنبال می کند. حتی مبارزات مسلحانه را پیشنهاد کرده در صدد (تحریک اعضای ترک زبان گروهک منافقین برای پیوستن به هواداران آن هستند) تا خلاءهای موجود جهت سازماندهی مبارزات مسلحانه را توسط آنها پر نماید .
لازم به ذکر است این تلویزیون بمدت 14 ماه در تلویزیون استار اجاره شده و 24 ساعت نیز برنامه پخش خواهد کرد .
ولی مدیریت آن ابراز امیدواری کرده که با حمایت فعالان و مبارزات آذربایجانی عمر فعالیتهای این شبکه طولانی تر خواهد شد .
و چنین عنوان نموده که این شبکه به هیچ قدرتی وابستگی ندارد و هیچ قدرتی نیز یارای به تعطیل کشاندن آن را نخواهد داشت .
شواهد تحقیق :
به منظور روشن شدن نحوه فعالیت شبکه های تلویزیونی جمهوری آذربایجان و شبکه های راه اندازی شده توسط عناصر قوم گرا پیرامون تبلیغ پان ترکیسم به نحوه پوشش خبری آنان در رابطه با دومین کنگره آذربایجانیهای جهان در باکو اشاره می نمایم که رسانه ها در انعکاس خبر برگزاری این کنگره فعال بوده اند . (نمونه اخبار پخش شده از شبکه های مذکور در ضمائم موجود می باشد)
منابع و ماخذ
1- دکتر احمدی حمید 1379 قومیت و قوم گرایی در ایران، افسانه و واقعیات ، تهران نشر نی
2- دکتر حافظ نیا – محمد رضا -1380 مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی – تهران سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه (سمت)
3- دایره المعارف دانش بشری
4- مرکز اسناد پلیس امنیت و اطلاعات فرماندهی انتظامی استان اردبیل
5- پروژه تحقیق پایگاه اطلاعاتی 856 در سال 1383
6- آرشیو و منابع موجود در استانداری
7- آرشیو و منابع سازمان ملی جوانان
8- آرشیو و منابع صدا و سیمای مرکز اردبیل
9- آرشیو و منابع اداره کل اطلاعات استان
1 – Atabaki , Azerbaijan.A3
2 – موضوع، حزب توده در این مورد در سال 1352 اعلام شد و در آن "از برابری کامل حقوق همه خلفاها ، گروههای قومی و اقلیت های ملی ساکن ایران حمایت کرد" ایم موضوع گیری بیانگر طرز تفکر شوری در مورد ملیت هاست . نگاه کنید به
Aryeh v. Vodfat, The soviet Union and Revlutionary(iondon:(room Helm, 1984),57-58
—————
————————————————————
—————
————————————————————