مبانی نظری دوستی از دیدگاه قرآن

دوستی از دیدگاه قرآن
سنجری (1391) در پایان نامه تحفه الهی: دوستی از دیدگاه قرآن و سنت، پیامدهای فردی و اجتماعی آن چنین می نویسد:
یکی از نیازهای هر انسانی بعد از رشد جسمانی، رشد روحانی و معنوی اوست که نهایت این رشدروحانی و معنوی تکامل و کمال انسانی می باشد و یکی از عواملی که در کمال هر انسانی دخالت دارد مسئله دوستی و دوستان می باشد چرا که دوستان نقش مهمی را در رساندن انسان به درجات کمال ایفا می کنند. دوستی یعنی ایجاد و ارتباط عاطفی دو فرد، یعنی پیوند دو قلب، انسان هایی که با فشردن دست یکدیگر پیمان می بندند تا در تمامی شرایط همراه و غمخوار هم باشند. دوستی دارای ابعاد و جنبه های مختلفی می باشد که هریک از آنها دارای اهمیت فوق العاده ای می باشند.

صالحی زاده (1386) در پایان نامه ای با عنوان محبت در قرآن:
ابتدا به جایگاه محبّت و اهمیّت آن در قرآن می پردازد و آثار این محبّت را آرامش، فروتنی، نهراسیدن از مرگ و پیروی از پیامبر(ص)ذکر می نماید. وی در فصل بعدی به محبّت به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نیز اشاره می کند و پیامد این محبّت را دوستی خدا و پاداش رسالت پیامبر(ص) میشمرد. و در پایان به محبّت های ناپسند، از جمله دوستی با گمراهان و غضب شدگان و محبّت های پسندیده همچون محبّت به والدین، همسر، فرزند و اقوام و خیرخواهان می پردازد، و نتیجه میگیرد دوستی های سالم در قیامت پایدار، و دوستیهای ناپسند گسسته و تبدیل به دشمنی خواهد شد.

مبانی نظری:
– خصوصیات دوست خوب وشایسته در قرآن:
یکی از مباحث بسیار مهم در مسائل اجتماعی، میزان و نحوه ارتباط انسانها و به عبارتی، دوستی ها و روابط دوستانه با یکدیگر است. انسان از انتخاب دوست ناگزیر و محتاج به دوست است. نکته‎ مهم در این میان، تاثیر بسیار زیاد دوست بر شخصیت انسان است که در آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام، به این موضوع اشاره شده است.
خداوند حال برخی ظالمان را این گونه بیان می‎دارد: وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا (فرقان:28) ؛ روز قیامت روزی است که می‎بینی ظالم (از شدت حسرت) دست خود را می گزد و می‎گوید: یَا وَیْلَتَى لَیْتَنِی لَمْ اَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا(فرقان:28)؛ ای کاش با فلان شخص دوست نمی‎شدم.
بنابراین کسی که شخصیت او بر شما مشخص نیست و از دین او اطلاعی ندارید، باید به دوستانش نگاه کنید؛ اگر آنان اهل دین خدایند، پس آن شخص نیز بر دین خداست، ولی اگر دوستان وی بر غیر دین خدا بودند پس او نیز بهره‎ای از دین خدا ندارد و نباید با چنین شخصی معاشرت و دوستی داشته باشید.
در مورد دوست، در احادیث مطالب زیادی بیان شده، اما در این گفتار به فضل خداوند متعال با استفاده از آیات نورانی قرآن کریم، برخی شرایط و ملاکهای انتخاب دوست را بیان می‎داریم.
الف: ایمان:
از نگاه قرآن کریم میزان شخصیت انسانها رابطه مستقیمی با اعتقادات آنها دارد. کسی که از گوهر با عظمت ایمان بی‎بهره باشد، شخصیت وی در حدی نخواهد بود که ارزش رفاقت و دوستی را داشته باشد تا انسان بخواهد طرح دوستی با چنین کسی بریزد:
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ اَوْلِیاءَ تُلْقُونَ اِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّهِ وَقَدْ کَفَرُوا بِمَا جَاءَکُمْ مِنْ الْحَقِّ (ممتحنه:1) ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت می‎کنید؛ در حالی که آنها به آنچه از حق برای شما آمده، کافر شده‎اند.
ب: احترام به مقدسات و مسائل دینی:
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنْ الَّذِینَ اُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَالْکُفَّارَ اَوْلِیاءَ … وَاِذَا نَادَیتُمْ اِلَى الصَّلَاهِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ( مائده: 57ـ 58) ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! افرادی که ایین شما را به باد استهزا و بازی می گیرند ـ از اهل کتاب و مشرکان ـ ولی خود انتخاب نکنید… آنها هنگامی که (اذان می‎گویید و مردم را) به نماز فرامی‎خوانید، آن را به مسخره و بازی می‎گیرند.
در این دو آیه‎ شریف خداوند به صراحت از دوستی با کسانی که دین مسلمانان را به باد سخریه و استهزا می‎گیرند، نهی فرموده است و به عنوان مثال و ذکر مصداق، بحث اذان را مطرح می‎فرماید.
ج: راستگویی:
یکی از مصادیق مهم اخلاق در زندگی انسان، صداقت و راستگویی است؛ چرا که در حقیقت دروغ خود نوعی نفاق است و در آیات و روایات بسیار مذموم شمرده شده است و حتی در برخی از روایات کلید تمامی گناهان، دروغ بیان شده است. در رفاقت و دوستی نیز انسان یکی از ملاکهایی که باید در نظر داشته باشد، صداقت و راستی دوست است:
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (توبه:119) ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.
در تفسیر این آیه شریف آمده است: "صداقت شرط و ملاک اساسی دوستی است و اگر به دوست و همراه انسان، صدیق گفته شده است، به خاطر صداقت او در رفتارش با دوست خود است".
د: دوستی دوطرفه:
اگر انسان قصد دوستی با کسی را دارد، باید ببیند که آیا طرف مقابل هم متمایل به این دوستی هست یا نه؟
هَا اَنْتُمْ اُوْلَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا یحِبُّونَکُمْ ( آل عمران: 119) ؛ شما کسانی هستید که آنها را دوست می‎دارید، اما آنها شما را دوست ندارند.
آری، اگر دوستی یک طرفه باشد، باعث ذلت و خواری می‎گردد و هرگز برای انسان سودمند نخواهد بود.
ه: هماهنگی ظاهر و باطن:
همیشه افرادی در جامعه وجود دارند که هزار رنگ‎اند؛ یعنی با هر کسی همان گونه سخن می‎گویند وبرخورد می‎کنند که او می‎پسندد و هیچ هدف خاصی را دنبال نمی‎کنند و به هر رنگی که منافع مادی‎شان اقتضا کند، درمی‎آیند که خطر این افراد نیز بسیار زیاد است.
وَاِذَا لَقُوکُمْ قَالُوا آمَنَّا وَاِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیکُمْ الْاَنَامِلَ مِنْ الغَیظِ ( آل عمران: 119) ؛ و هنگامی که شما را ملاقات می‎کنند، (به دروغ) می‎گویند: ایمان آورده‎ایم، اما هنگامی که تنها می‎شوند، از شدت خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان می‎گزند.
و: طرح دوستی با جنس مخالف ممنوع:
یکی از نیازهای انسان که در دوران جوانی ظهور و بروز پیدا می‎کند، ازدواج است که در قرآن کریم از جنبه‎های متفاوتی مورد بحث قرار گرفته است. در این زمینه یکی از موضوعاتی که قرآن کریم تاکید زیادی بر آن دارد، پاک بودن پسر و دختر قبل از ازدواج است: مُحْصَنَاتٍ غَیرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ اَخْدَانٍ ( نساء:25) ؛پس آنها (زنان پاکدامن از بردگان) را با اجازه‎ صاحبان آنان تزویج نمایید و مهرشان را به خودشان بدهید، به شرط آنکه پاکدامن باشند، نه به طور آشکار مرتکب زنا شوند و نه دوست پنهانی بگیرند.
مُحْصِنِینَ غَیرَ مُسَافِحِینَ وَلَا مُتَّخِذِی اَخْدَانٍ ( مائده:5)؛ و زنان پاکدامن از مسلمانان و زنان پاکدامن از اهل کتاب حلال اند، هنگامی که مهر آنان را بپردازید و پاکدامن باشید، نه زناکار و نه دوست پنهانی و نامشروع گیرید.
در این دو آیه خداوند از طرح دوستی با جنس مخالف نهی فرموده است. در آیه‎ اول سخن از ترک دوستی دختران با پسران است و در آیه‎ دوم ممنوع بودن دوستی پسران با دختران مطرح شده است.
در مورد این دو آیه 3 نکته قابل دقت است:
1. "اخدان" جمع خِِدن، به معنی دوست است؛ اما دوستی هایی که دو ویژگی دارند: یکی اینکه پنهانی هستند و دیگری اینکه منشا این نوع دوستی ها شهوت و هوای نفس است.
2. علت جمع آمدن کلمه "اخدان" در آیه این است که وقتی کسی برای فحشا و از روی شهوت دوست برمی‎گزیند، به یکی یا دوتا قانع نخواهد بود؛ چرا که نفس انسانی وقتی به دنبال شهوات و خواسته‎های خود برود، حد توقف ندارد"
3. در این گونه دوستی ها صداقت نیست؛ چرا که قرآن دوستی هایی را که بر اساس صداقت باشد، "صدیق" می‎نامد و تعبیر به خدن فقط در این دو آیه آمده است.(مکارم شیرازی،168:1374).
ز: سربلندی در آزمایشها:
همیشه گفتار انسانها و ظاهر آنان با عمل و باطن آنها مطابق نیست و برای کشف حقیقت یکی از بهترین راهها امتحان و آزمایش است؛ همان گونه که خداوند در برخی موارد به مومنان دستور به امتحان و آزمایش داده است تا زمینه برای تصمیم‎گیری صحیح فراهم شود:
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِذَا جَاءَکُمْ الْمُوْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ اَعْلَمُ بِایمَانِهِنَّ فَاِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُوْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ اِلَى الْکُفَّارِ ( ممتحنه:10)؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! هنگامی که زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما آیند، آنها را آزمایش کنید ـ خداوند به ایمانشان آگاه‎تر است ـ هرگاه آنان را مومن یافتید، آنها را به سوی کفار بازنگردانید.
ح: خیرخواه بودن:
خداوند متعال در قرآن کریم مومنان را از دوستی با برخی گروه‎ها همانند اهل کتاب، کفار و منافقین برحذر می‎دارد و تعدادی از خواسته‎ها و انگیزه‎های شوم و پست آنان را اینگونه بیان می‎فرماید:
یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَهً مِنْ دُونِکُمْ لَا یَاْلُونَکُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ (آل عمران:118)؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نکنید آنها از هر گونه شر و فسادی درباره‎ی شما کوتاهی نمی‎کنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید.
بنابراین با توجه به حساس بودن بحث دوستی، وظیفه‎ای که انسان در موضوع انتخاب دوست بعد از احراز شرایط فوق دارد، این است که با آزمودن دوستِ خویش، صداقت و واقعی بودن و ساختگی نبودن آن شرایط را به دست آورد.
– ویژگیهای دوستان شایسته:
1. داشتن ایمان و پرهیز کاری:
دوست خوب باید در همه ی امور، خدا و رضایت خدا را مد نظر داشته باشد. رسول خدا ( صلی الله علیه و اله ) می فرمایند : خیر اخوانک من اعانک علی طاعه الله و صدک عن معاصیه و امرک برضاه (نهج البلاغه: حکمت 136)؛ بهترین برادرانت کسی است که تو را به پیروی از خدا یاری کند، از نافرمانی او باز دارد و به خشنود ساختن او فرمان دهد.
2. مودب بودن به آداب اجتماعی و متخلق بودن به اخلاق نیک و پسندیده:
رفتار و کردار انسان در جامعه و برخوردهای اجتماعی نشانگر زمینه های تربیتی بوده واز معیارهای مهم و اجتناب ناپذیر در انتخاب دوست می باشد چرا که یک قانون را در ارتباطات با دوستی نباید فراموش کرد و آن اینکه انسان همرنگ دوست خود می شود.
3. داشتن آگاهی و بینش صحیح در همه امور، بهویژه در امور سیاسی:
آگاهی و بینش چراغ راه و جهت دهنده حرکت است و چه زیباست که دو همراه در مسیر زندگی از پرتو فیض وجود یکدیگر بهرمند شده و پا به پای یکدیگر گام بردارند و در این مسیر خود را از انحرافات مصون و وجودشان را از آفات بیمه سازند. گرایش سیاسی و اجتماعی افراد در انتخاب آنها به عنوان یک دوست نقش مهمی را ایفا می کند.
امام زمان ( علیه السلام ) جهت گیری سیاسی و اجتماعی و رفتاری یک مومن را با این حدیث مشخص فرموده اند : وَ اَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَهُ فَارْجِعُوا فِیهَا اِلَى رُوَاهِ حَدِیثِنَا فَاِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ اَنَا حُجَّهُ اللَّهِ ( حرالعاملی ،1384: 99) ؛ در هنگام بروز مشکلات به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ همانا آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا هستم.
همانطور که می دانید راویان احادیث در دوران غیبت، فقهای جامع الشرائط و در راس آنها ولایت فقیه است، بنابر این انسان معتقد و مومن در هیچ مساله ای از احکام دین و مشکلات روزمره بن بست برخورد نمی کند. بهعنوان مثال وقتی مقام معظم رهبری(دامت برکاته) در انتخابات اخیر دستور به اطاعت از قانون و پرهیز از درگیری و ریختن در خیابانها را می دهند، پیرو حقیقی امام زمان ( علیه السلام ) از دستور رهبری اطاعت کرده ، با این کار موجبات سعادت خویش را فراهم می کند و از هر کس که در خلاف جهت اطاعت از رهبری گام بردارد، دوری می کند.
در انتخاب دوست نیز باید دید چه کسی از این ویژگی برخوردار است؟ و چه کسی در زمان غیبت تابع فقیه جامع الشرائط است؟ با برگزیدن کسی که چنین ویژگی را دارد موجبات رشد و تعالی و پیشرفت خود را فراهم کند.
4. یار و مددکار بودن در هر زمان:
امام علی ( علیه السلام ) می فرمایند : لا یَکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّى یَحْفَظَ اَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ فِی نَکْبَتِهِ وَ غَیْبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ دوست, دوست نیست مگر آنکه حقوق برادرانش را در سه جایگاه نگهبان باشد : در روزگار گرفتاری،آن هنگام که حضور ندارد و پس از مرگ. ( نهج البلاغه، حکمت 134 ).
5. اهل دنیا نبودن:
همانطور که در حدیث شریف آمده است : حُبُّ الدنیا رَاسُ کلّ خطیئهٍ ( دوستی دنیا منشا همه ی گناهان است ) بر ما لازم است که از دنیا پرستی و کسانی که چنین ویژگی دارند اجتناب کنیم.(کلینی،1388: 315).
6. آینه یکدیگر بودن و عیب یکدیگر را دوستانه متذکر شدن:
امام علی ( علیه السلام ) می فرمایند : دوست راستین کسی است که نیک خواهانه عیب تو را به تو بگوید, در نبودنت حافظ آبروی تو باشد و تو را بر خود مقدم بدارد.( نهج البلاغه ، حکمت 246).
8. اهل عفو و گذشت بودن:
امام حسن عسگری ( علیه السلام ) می فرمایند : بهترین برادرانت کسی است که خطایت را فراموش کند و از نیکوکاریت در حق خودش یاد کند.(ری شهری،1362: 163).
با ذکر یک حدیث از امام صادق ( علیه السلام ) به مهمترین نشانه های دوست خوب اشاره می کنیم : دوستی مرزهایی دارد که هر کس همه یا برخی از آنها را داشته باشد، دوست است و گر نه او را اصلا دوست مشمار : نخست این که ظاهر و باطنش با تو یکی باشد؛ دوم این که آبروی تو را آبروی خودش داند و عیب و بی آبرویی تو را عیب و بی آبرویی خودش؛ سوم این که مال و منصب، او را نسبت به تو عوض نکند؛ چهارم اینکه هر کمکی از دستش بر می آید از تو دریغ نکند و پنجم، که در بر دارنده ی همه ی این خصلتهاست, این که در هنگام گرفتاریها تو را تنها نگذارد.(همان164 ).
– راههای آزمایش دوست:
روایات متعددی از ائمه اطهار علیهم السلام در اصول شریف کافی ودیگر کتب روایی شیعی وسنی چند معیار برای تشخیص حقیقی بودن اعمال و رفتار دوست بیان شده است که به تعدادی از آنها اشاره می‎کنیم:

الف: حساسیت نسبت به نماز اول وقت؛
ب: امانتداری؛
ج: مضایقه نکردن از داراییهای خود و دوست را شریک مالی خود دانستن؛
د: سه بار عصبانی کردن او (اگر در اوج عصبانیت از حدود دوستی تجاوز نکرد، شایسته‎ی دوستی است)؛
ه: میزان همراهی با دوست هنگام بروز سختیها و مشکلات(سجادی، 1389: 58).
دوست شمار آنکه در نعمت زند لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن باشد که گیرد دست دوست در پریشان حالی و درماندگی
(بوستان سعدی)
نکته‎ای که در این قسمت شایان ذکر می باشد، این است که این آزمایش در مراحل اولیه‎ انتخاب دوست باید انجام شود تا انسان از دارابودن شرایط دوستی به اطمینان برسد و این گونه نیست که انسان همیشه و در همه‎ حالات و موقعیتها در صدد آزمایش دوستش باشد. بنابراین وقتی به اطمینان دست یافت، دیگر نیازی به آزمودن دوست نیست.

– اهمیت دوستی در قرآن:
یکى از خویشاوندان حضرت سجاد(علیه السّلام) نزد آن حضرت آمد و به آن بزرگوار جسارت کرده و ناسزا گفت؛ و حضرت ، در جواب او چیزى نفرموده و سکوت کرد.
بعد از آنکه او از مجلس حضرت بیرون رفت ، پیشواى چهارم به اطرافیان خود فرمود: گفته هاى این شخص را شنیدید؟ حالا دوست دارم همراه من بیائید، تا جواب مرا بشنوید.گفتند: یا بن رسول الله ! ما مى آئیم ، ولى دوست داشتیم جواب دشنامهاى او را همین جا مى فرمودید.امام علیه السّلام نعلین خود را پوشیده و در حالى که این آیه شریفه را زمزمه مى کرد: وَالْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَالْعافِینَ عَنِ النّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ(آل عمران:134)؛ انسانهاى نیکوکار خشم خود را فرو مى برند و از خطاى مردم می گذرند و خداوند نیکوکاران را دو ست دارد.
راوى مى گوید: از تلاوت این آیه فهمیدم که حضرت به او نیکى خواهد کرد، وقتى به در منزل آن مرد رسیدیم ؛ حضرت او را صدا زده و فرمود: باو بگوئید که على بن الحسین است . چون او صداى آقا را شنید، فوراً براى دفاع از خود آماده شد و در اینکه حضرت جسارتهاى او را پاسخ خواهد داد، تردیدى برایش باقى نماند.
وقتى چشم حضرت به او افتاد، اظهار داشت : اى برادر! تو پیش ما آمدى و چنین و چنان گفتى ، هرگاه آن بدیهائى که به من نسبت دادى ، اگر در من هست ، از خدا مى خواهم مرا بیامرزد و اگر نیست از خدا مى خواهم ترا بیامرزد. آن مرد، وقتى چنین رفتارى را مشاهده کرد، حالش دگرگون شد و بعد از آنکه میان دیدگان حضرت را بوسید، گفت : آنچه من گفتم در شما نیست و من به این صفات سزاوارترم .آنچه بیان شد ذکر یکی از آداب بسیار مهم در آیین دوست یابی بشمار می رود ودرواقع با این رفتارها می توان دوستان بسیار زیادی را جذب نموده و زمینه برای تربیت آنان هم فراهم آید (رضایی،1382: 36).
– اهمیت دوستی وبرادری در احادیث و روایات:
در این بخش به تعدادی از احادیث که در خصوص اهمیت دوستی و برادری بیان شده است اشاره می نماییم.
1- قَالَ الصَّادِقُ (ع) : ان لله تبارک و تعالی حرمات حرمه کتاب الله و حرمه رسول الله (ص) و حرمه بیت المقدس و حرمه المومن: برای خدامند تبارک وتعالی اموری محترم است حرمت قرآن و حرمت پیامبر و حرمت بیت المقدس و حرمت مومن. ( مجلسی، ج 71: 232).
2- ابان بن تغلب در کنار امام طواف می کرد و یکی بیرون طواف با ابان کار داشت، امام به او فرمود: آیا با تو کار دارد؟ گفت: بله. فرمود: برو. گفت: در طوافم. فرمود: طواف را قطع کن (البته در طواف واجب نیاز به بررسی فقهی دارد). (مجلسی ج 74، 48 ).
3- اِنَّمَا الْمُومِنُونَ اِخْوَهٌ (حجرات:10 )؛ در حقیقت مومنان با هم برابر هستند.
4- قال الصادق (ع) : مَوَدَّهُ یَوْمٍ صلَهٌ وَ مَوَدَّهُ شَهْرٍ قَرابَهٌوَ مَوَدَّهُ سَنَهٍ رَحِمٌ ماسَّهٌ مَنْ قَطَعَها قَطَعَهُ اللَّهُ: محبت یک روز وصل ورسیدن است و محبت یک ماه نزدیکی و محبت یک سال خویشاوندی است و هر کس قطعش کند خدا هم رحمتش را از او قطع می کند. (فیض کاشانی، 338 ).
5- قَالَ اَمِیرُ الْمُومِنِینَ (ع) : الغریبُ مَنْ لیس لَهُ حبیبٌ: غریب کسی است که برای او دوستی نیست. (التمیمی الآمدی ،1366: 414 ).
6- قَالَ اَمِیرُ الْمُومِنِینَ (ع) : الاخ المکتسب فی الله اقرب الاقرباء و ارحم من الامهات و الاباء: برادری که در راه خدا به دست می آید نزدیکترین نزدیکان است و از مادرها و پدرها مهربانتر است. (التمیمی الآمدی ،1366: 423).
7- قَالَ اَمِیرُ الْمُومِنِینَ (ع) : من فقد اخا فی الله فکانما فقد اشرف اعضائه، کسی که برادر دینیش را ازدست بدهد گویا شریف ترین اعضای بدنش را از دست داده است. (التمیمی الآمدی ،1366: 414).
8- یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ اَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلا : ای کاش با فلان شخص دوست نمی شدم.(فرقان/28) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) : انْظُرُوا مَنْ تُحَادِثُونَ فَاِنَّهُ لَیْسَ مِنْ اَحَدٍ یَنْزِلُ بِهِ الْمَوْتُ اِلا مُثِّلَ لَهُ اَصْحَابُهُ اِلَی اللَّهِ اِنْ کَانُوا خِیَاراً فَخِیَاراً وَ اِنْ کَانُوا شِرَاراً فَشِرَاراً وَ لَیْسَ اَحَدٌ یَمُوتُ اِلا تَمَثَّلْتُ لَهُ عِنْدَ مَوْتِهِ: دقت کنید برخودتان که با دوست چگونه می باشید اگر او بمیرد شما هم می میرید اگر برخوردتان با او خوب باشد برخورد دیگران هم با تو خوب می باشد و اگر بد باشد برخورد دیگران بد خواهد بود وهیچ کس نمی میرد مگر اینکه اعمالش در مقابل او مجسم می شود. (کلینی، 1388: 638)
9- قَالَ اَمِیرُ الْمُومِنِینَ (ع) : رب اخ لم تلده امک، بسا برادری که مادرت او را به دنیا نیاورده است دوست خوب است.( التمیمی الآمدی ،1366: 424).
10- قَالَ الصَّادِقُ (ع) : الْمُومِنُونَ اِخْوَهٌ تَتَکَافَاُ دِمَاوهُمْ وَ هُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ اَدْنَاهُمْ: مومنان با هم برادرند و خونشان در مقابل هم می باشد و اینها ید واحده هستند بر غیر خودشان. (کلینی، 1388: 403).
11- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) : مَنْ جَدَّدَ اَخاً فِی الاسْلامِ بَنَی اللَّهُ لَهُ بُرْجاً فِی الْجَنَّهِ مِنْ جَوْهَرَهٍ: هر کس فردی را مسلمان کند خداوند برای او قصری در بهشت از جواهر بنا میکند (سجادی،1389: 64)
12- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) : اقل ما یکون فی آخر الزمان اخ یوثق به او درهم من حلال: کمترین آنچه در آخرالزمان است برادر وثیق و مورد اطمینان و یا درهم و پولی حلال است (سجادی،1389: 70).
13- قَالَ الصَّادِقُ (ع) : اِنَّ الْمُومِنَ لَیَسْکُنُ اِلَی الْمُومِنِ کَمَا یَسْکُنُ الظَّمْ آنُ اِلَی الْمَاءِ الْبَارِدِ: به راستی که مومن با برادر مومنش آرامش پیدا می کند چنان که تشنه با آب خنک آرامش می یابد(کلینی، 1388: 247).
14- قَالَ الصَّادِقُ (ع) : من لم یرغب فی الاستکثار من الاخوان ابتلی بالخسران: کسی که میل و رغبت در زیاد کردن برادر و دوستان مومن نداشته باشد خداوند او را به خسران و از دست دادن سرمایه مبتلا می کند (حیدری،1383: 119).

توان ز ظاهر هر کس به باطنش پی برد زآب، شوری و شیرینی زمین پیداست
به امتحان نبود اهل هوش را حاجت عیار عالم و جاهل زهمنشین پیداست (صائب تبریزی)

به خاطر نقش مهمی که یک دوست در سرنوشت انسان دارد و موجبات سعادت یا شقاوت انسان را فراهم می کند باید در انتخاب آن کمال دقت نظر را به خرج داد.
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه واله ) در اهمیت گزینش دوست خوب می فرمایند : الرجل علی دین خلیله , فلینظر احدکم من یخالل انسان به دین دوستش است ؛ پس هر یک از شما بنگرد که با چه کسی دوستی می کند. (ری شهری،1362: 163 ) یک دوست خوب باید از ویژگیهای اخلاقی و رفتاری و فکری خاصی برخوردار باشد تا سزاوار محبت ورزیدن و دوستی نمودن باشد. و این شرائط فراوان و شرح و بسط آن فراتر از حوصله یک مکاتبه است و لذا ما فقط به برخی از ویژگیهای یک دوست خوب اشاره می کنیم.
البته از این نکته نباید غافل شد که آنچه به عنوان ویژگیهای دوست خوب مطرح است, مطلق و صد در صد نیست چه اینکه انسانها کم و بیش دارای نواقصی نیز هستند کما اینکه خود ما وقتی به کارنامه زندگی خود نگاهی می افکنیم آن را بی نقص و عیب نمی بینیم. بنابر این به طور نسبی دوست خوب باید این خصوصیات را داشته باشد و جهت کلی زندگی او نیز به سمت و سوی این ویژگیها و جنبه های مثبت باشد.

– مهمترین راههای شناخت دوست عبارت است از:
1- در هنگام گرفتاری و نیاز:
بهترین زمان ارزیابی دوست خوب, هنگام مشکلات و گرفتاریهاست. در این چنین مواقعی دوستان حقیقی و وفادار و دلسوز از افراد دوست نما مشخص می شوند. امام علی علیه اسلام می فرمایند : در کشاکش روزگار افراد با ارزش و دوستان خوب شناخته می شوند.(نهج البلاغه،حکمت:208).
2- در هنگام خشم و ناراحتی:
امام صادق ( علیه السلام ) می فرمایند : اگر کسی سه مرتبه بر تو خشم گرفت یعنی تو موجبات عصبانیت و ناراحتی او را فراهم کردی و او خشمگین شد اما سخن زشتی نگفت, او شایستهی رفاقت است. ( امالی, ص 532, ح 7 ).
3- از دست رفتن قدرت:
برخی از افراد به نام دوستی و به طمع پست و مقام و مال شخص، گرد او را می گیرند. امام علی ( علیه السلام ) می فرمایند : در هنگام از دست رفتن قدرت است که دوست از دشمن، شناخته می شود ( محمدی ری شهری،1362: 92 ).
4- هنگام سفر:
یکی از بهترین راههای شناخت افراد, سفر کردن با آنها است. در سفر بسیاری از رفتارهای ناپیدای انسان, آشکار میشود. فراز و نشیبهای سفر, عکس العملهای درست یا نادرست انسان را در برابر مشکلات, نمایان می کند و از طرفی ارتباط شبانه روزی که در سفر ایجاد می شود, بهترین زمان برای شناخت اخلاق و روحیات دوست است. امام صادق ( علیه السلام ) می فرمایند : هیچ کس را به دوستی مشناس, مگر آنکه در سه چیز او را بیازمایی : او را به خشم آوری و ببینی که آیا این خشم او را از حق به باطل می کشاند؛ در درهم و دینار و در سفر با او( محمدی ری شهری،1362: 90 ).
منابع و ماخذ :
1. قرآن کریم .(1387)، ترجمه مکارم شیرازی ، ناصر ، چاپ اول ، قم، نشرتابان.
2. ابن منظور، جمال الدین محمد ابن مکرم. (1387)، لسان العرب، قم، انتشارات دارالمعارف.
3. اراکی، مجتبی (1403 ه ق)، عوالی اللالی، قم، انتشارات سیدالشهداء.
4. بابایی، پرویز (1381)، دیوان حکیم سنایی غزنویی، تهران، نشر آزادمهر.
5. پاینده، ابوالقاسم (1385)، نهج الفصاحه، قم، نشر طلوع.
6. اشعث، محمدبن محم (1370)، الجعفریات، تهران، کمیته نینوی الحدیثه.
7. الحرانی، الحسین. (1394ق)، تحف العقول، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.
8. التمیمی الآمدی، عبدالواحد(1366)، غررالحکم و دررالکلم، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
9. الکلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، 1388قمری، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
10. الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی(1385)، الامالی، تهران، نشر معروف
11. الصدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن الحسین بن بابویه القمی، 1389ق، الخصال، تهران، مکتب الصدوق.
12. حر العاملی، محمد ابن حسن (1384)، وسایل الشیعه، قم، انتشارات نشر اسلامی.
13. خوانساری، جمال الدین (1360)، شرح غررالحکم و دررالکلم، با مقدمه و تصحیح و تعلیق میر جلا الدین حسینی ارموی، چاپ سوم، دانشگاه تهران.
14. حاجیان، مظفر (1379)، راهنمای انتخاب دوست، اصفهان‏ ، انتشارات همای رحمت‏ .
15. حیدری ، علاء .(1383)، نقش دوستان در زندگی انسان ، قم ، انتشارات نور النور .
16. دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغتنامه دهخدا، چاپ اول، تهران، سازمان لغتنامه دهخدا.
17. رضایى، حسن رضا (1382) ، بررسى شبهات قرآن و فرهنگ زمانه ، نشر انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه
18. زمانی، کریم (1374)، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران، انتشارات اطلاعات.
19. زواری نسب ، سلمان دوستی (1383)، از منظر اسلام ، تهران، انتشارات سازمان اوقاف.
20. سجادی، سید ضیاءالدین،(1389). انسان در قرآن کریم،، قم، انتشارات دارالحدیث.
21. سلطانی، محمدعلی(1388)، امالی، قم، انتشارات ارمغان طوبی.
22. طباطبایی، سیّد محمد حسین(1360)، شرح نهایه الحکمه، قم، بوستان کتاب
23. طباطبایی، سید محمد حسین، 1350، ترجمه تفسیر المیزان، ج18، ترجمه سید باقر موسوی همدانی، چاپ دوم، تهران، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
24. علاقه مند ، محمدعلی.(1381). آیین دوست یابی از دیدگاه امام علی (ع)، مشهد ، انتشارات جلیل.
25. فیض کاشانی، ملا محسن. (1091ق)، محجه البیضاء، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ هشتم، تهران، دفتر انتشارات اسلامی.
26. قهرمان، محمد (1371)، گزیده اشعار صائب تبریزی، تهران، انتشارات سخن.
27. قمی، عباس(1387)، فرهننگ لغات القران، قم، نشر بین الملل.
28. موسوی همدانی ، محمد باقر.(1374). ترجمه تفسیر المیزان علامه طباطبائی ، قم‏ ، انتشارات دفتر انتشارات اسلامی
29. مصلح بن سعدی .(1385). کلیات سعدی ، تهران ، انتشارات موج ادب
30. محمدی ری شهری، محمد، 1362، میزان الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی
31. مجلسی، محمدباقر، 1403ق، بحارالانوار الجامعه لعلوم الائمهِ الاطهار، چاپ دوم، بیروت، داراحیاء التراثِ العربی.
32. مسعودی، سعید(1391)، فرهنگ زمانه، قم، بوستان کتاب.
33. مکارم شیرازى، ناصر.(1374). تفسیرنمونه‏ ،تهران ، انتشارات دار الکتب الاسلامیه
34. نهج البلاغه. (1383)، ترجمه دشتی، محمد، قم، انتشارات زهد.
35. نفیسی، سعید (1391)، دیوان رودکی، تهران، انتشارات نگاه.
36. ‏‏والترز ، دونالد.(1382). رازهای دوستی، تهران ، انتشارات اندیشه عالم.
پایاننامهها:
1. آهکی، طیبه (1389)، راهکارهای گسترش دوستی در جامعه با تکیه بر آیات و روایات معصومین(ع)، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات.
2. ابراهیمی، محمد (1391)، تاثیر دوستی های نامشروع بر تصمیم گیری اخلاقی، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه معارف.
3. دستورانی، احمد (1389)، اخلاق دوستی از دیدگاه آیات و روایات، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه تهران.
4. سنجری، زهره (1391)، اخلاق دوستی از دیدگاه آیات و روایات، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه آزاد اسلامی .
5. شهریاری، مریم (1391)، دوستی از منظر قرآن و سنت، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه باقرالعلوم.
6. صالحی زاده، اسماعیل (1386)، محبت در قرآن، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه آزاد اسلامی.
7. گرامیان نیک، محمد (1388)، رابطه ناب و تغییرشکل صمیمیت و دوستی در بین جوانان شهر تهران، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
8. نادری گرگری، وحیده (1387)، دوستی و مهرورزی از دیدگاه امیرالمومنین در نهج البلاغه، پایان نامه برای دریافت کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه تهران.