فصل دوم: پیشینه و ادبیات تحقیق
مقدمه
تعریف دلواپسی و پریشانی
علل پیدایش دلواپسی و پریشانی
تجربه دلواپسی و پریشانی
تاریخچه دلواپسی و پریشانی
مفهوم دلواپسی و پریشانی از دیدگاه نظریه واقعیت درمانی [گلاسر]
مفهوم دلواپسی و پریشانی از دیدگاه نظریه رفتار درمانی
انواع دلواپسی و پریشانی
دلواپسی و پریشانی بهنجار و نابهنجار
علایم و نشانه های اختلالات اضطراری
پنج قاعده برای مقابله با دلواپسی و پریشانی
عوامل موثر در زمینه های دلواپسی و پریشانی
کنترل صفات دلواپسی و پریشانی زا
نحوه مدارا با دلواپسی و پریشانی
فهرست مهارتهای مقابله با دلواپسی و پریشانی
دلواپسی و پریشانی در چه کسانی بیشتر است
روشهای درمانی برای دلواپسی و پریشانی
دلواپسی و پریشانی امتحان
علایم و نشانه های دلواپسی و پریشانی امتحان
شیوع دلواپسی و پریشانی امتحان
راه های شناسایی دلواپسی و پریشانی امتحان
راه های کاهش دلواپسی و پریشانی امتحان
پیشینه تحقیق
جمع بندی
منابع
تعاریف و مفاهیم دلواپسی و پریشانی
مقدمه
دلواپسی و پریشانی مکانیزمی است که بدن را در موقع خطر آماده کرده و موجود زنده را برای دفاع، حمله، یا فرار مهیا می کند. به عنوان مثال با تپش قلب خون بیشتری به اندامها رفته و انرژی فرد را افزایش می دهد که در این حد دلواپسی و پریشانی مفید و لازم است.
مقادیری از دلواپسی و پریشانی برای هر کسی لازم است زیرا فرد را در مقابل هشیارانه با خطرات راهنمایی کرده او را به قبول الگوهای رفتاری مطلوب تشویق می کند.
دلواپسی و پریشانی را در فارسی با واژه هایی چون دلهره، نگرانی، تشویش، التهاب، دلشوره، تنش، فشار و … بیان کرده اند. دلواپسی و پریشانی هیجانی را در بر می گیرد که در درجات بالا بسیار ناخوشایند بوده و اغلب دستپاچگی، بی قراری، هراس، بی تابی را به دنبال دارد (تقریباً هر کس در طول عمر خود موارد زیادی از دلواپسی و پریشانی را تجربه نموده است. لذا همه ما تصور کم و بیش مشترکی از دلواپسی و پریشانی داریم. این حالت با بروز نگرانی و اینکه اتفاق ناگواری در آینده به وقوع خواهد پیوست همراه است که توام با تغییراتی در عملکرد بدن می باشد مانند تپش قلب، خشکی دهان، رنگ پریدگی، لرزش در اندامها، تاری دید، تعرق، سردرد، تنگی قفسه سینه، احساس خالی شدن سر دل و مور مور شدن بدن.
تعرف دلواپسی و پریشانی
سازمان بهداشت جهانی – (به نقل از صادقی جانبهان، 1376، ص 104) دلواپسی و پریشانی را چنین تعریف می کند: "مجموعه ای از تظاهرات عضوی و روانی که نتوان به خطر شخصی نسبت داد و علایم آن به صورت حمله و یا حالت مداومی دامه یابند".
اغلب اصطلاح ترس و دلواپسی و پریشانی بصورت مترادف بکار می روند. تمایزی که می توان بین دو اصطلاح قایل شد آن است که ترس اغلب به ارزیابی اولیه از یک خطر واقعی بر می گردد. در حالی که دلواپسی و پریشانی بیشتر به حالت هیجانی و نگرانی و دلواپسی به علت خطری نامعلوم اطلاق می گردد، می شود فوبیا (هراس ها) ترس های اغراق آمیز و غالباً فلج کننده از رویدادها یا اشیای خاص هستند. هراس ها با میل به اجتناب از محرکات ترس انگیز مشخص می شود. وحشت زدگی، ترس شدید و ناگهانی همراه با تلاشهای عجولانه و دیوانه وار برای یافتن امنیت است. (بک وامری، 1990، مارکس 1994)
مفهوم دلواپسی و پریشانی از نظر سالیون به قرار زیر می باشد:
دلواپسی و پریشانی ممکن است در پاسخ به آنچه که موجب تحدید "اعتماد به نفس" می شود و یا از پیدایش موقعیتی که شخص در آن وضعیت از انجام کاری که خارج از حدود توانایی اوست احساس فشار می کند، وجود آید.
جورج کلی دلواپسی و پریشانی را چنین تعریف می کند، دلواپسی و پریشانی عبارت است از:
"تشخیص این نکته که رویدادهایی که انسان با آنها روبروست، خارج از دایره ی نظام استنباطی او قرار دارد و زمانی خود مضطرب می شود که فاقد استنباط است وقتی که کنترل خود بر رویدادها را دست داده است که در چهارچوب استنباط های خود گرفتار است". (کرمی، ص 29)
علل پیدایش دلواپسی و پریشانی
برخی پیدایش دلواپسی و پریشانی را در اثر عوامل زیر دانسته اند:
فردی که مرتکب عملی است و ارزشهای دینی را پذیرفته است، اگر برخلاف آن ارزشها عمل نماید، دچار دلواپسی و پریشانی می گردد و هر چه این تخلفات و گناهان افزایش یابد دلواپسی و پریشانی درونی او نیز افزایش می یابد و آنگه که توبه گند و روی از گناهان برتابد دلواپسی و پریشانی او رو به کاهش و نقصان می گذارد و اگر کاملاً توبه نماید آرامش را باز خواهد یافت.
گاهی نیز دلواپسی و پریشانی بر اثر مسائل و شرایط محیطی پدید می آید و این حالت بیشتر در مواقعی پیدا می شود که فرد بوسیله دیگران مورد ارزشیابی قرار می گیرد مثلاً در دلواپسی و پریشانی توسط مادری که از طریق وضع صورت، لحن صدا و نظایر آن از خود دلواپسی و پریشانی نشان می دهد، به کودک منتقل می شود یکی از وظایف اصلی روان شناسی مطالعه ی آسیب پذیریهای اساسی به دلواپسی و پریشانی در روابط افراد است.
به نظر هنری سالیون: "دلواپسی و پریشانی تجربه تنشی است که از تهدیدات واقعی نیست به امنیت فرد حاصل می شود. دلواپسی و پریشانی زیاد، کارایی شخص را کاهش می دهد و میزان کم آن ممکن است، مفید باشد.
(هال، 1369، ص 1228) بال (1373، ص 103) دلواپسی و پریشانی را چنین تعریف می کند:
دلواپسی و پریشانی را می توان در گسترده ترین معنای آن، به حالت عاطفی و فیزولوژیکی گوناگونی ارتباط داد و هنگامی که کودکی در بامداد امتحان، تمایلی به مدرسه رفتن نشان نمی دهد ممکن است بی میلی او را به احساس دلواپسی و پریشانی نسبت به کارکرد وی در امتحان نسبت دهیم.
پورافکاری (1373، ص 89) در تعریف دلواپسی و پریشانی چنین می نویسد:
دلواپسی و پریشانی اصطلاحی است که در ر.ان پزشکی خیلی وسیع به کار گرفته شده و در شرح خیلی از پدیده های بالینی جزء همیشه حاضر و ثابت است. این حالت به طور کلی با انتظار وقوع یک پیشامد ناگوار مشخص است.
فرجاد (1374 ، ص 176) در تعریف دلواپسی و پریشانی چنین می نویسد:
هنگام برگزاری مسابقه فوتبال و یا شرکت در یک امتحان درسی، دلواپسی و پریشانی بیشتری در بازیکنان دیده می شود و یا در هنگام پاسخ دادن به سوالات شفاهی یک مربی و در حضور جمع تشدید دلواپسی و پریشانی مشهود می گردد. گاهی نیز دلواپسی و پریشانی معلول توجه زیاد فرد به تواناییهای خویش در ارضای انگیزه ها و یا کنترل موقعیتها و یا ترکیبی از این دو می باشد. دلواپسی و پریشانی شدید امتحان با لرزش دست و بدن، عرق کردن، شدت ضربان قلب و تنفس و سایر واکنش های فیزیولوژیک و نیز احساس ترس و افسردگی مبهم بروز می کند. درمان دلواپسی و پریشانی روشهای متنوعی دارد در روان پزشکی داروهای ضد دلواپسی و پریشانی مانند دیازپام، اگزاس پام، و غیره بیشترین کاربرد را دارد، درمان روانشناسی دلواپسی و پریشانی روشهای رفتار درمانی، روان درمان شناختی، آرامش عضلانی، بیوفیدبک، مراتبه و غیره را در بر می گیرد. (کریس ال کلینه، ص 58)
تجربه دلواپسی و پریشانی
اولین قدم در مقابله با دلواپسی و پریشانی شناخت علایم دلواپسی و پریشانی و چگونگی اثر این علایم بر خود است. دلواپسی و پریشانی هم می تواند به ما نیرو بخشد و ما را برای برخورد با مشکلات آماده کند و هم می تواند عملکرد طبیعی ما را مختل سازد وجود مجموعه ای از علایم بدنی، فکری و روانی ما متوجه می کند که مضطرب هستیم (بک وامری 1990)
بدن وقتی مضطرب هست؟ بدنشان با تپش قلب، تنگی نفس، از دست دادن اشتها، تهوع و بی خوابی، تکرار ادرار، چهره برافروخته، تعرق، اختلال گفتار، و بی قراری واکنش نشان می دهد.
تفکر: دلواپسی و پریشانی موجب سردرگمی، اختلال در حافظه و تمرکز، حواس پرتی، ترس از دست دادن کنترل، کمروی، گوش به زنگی و افکار تکرار شونده می شود.
روان: وقتی مضطرب هستید، عصبی، بی طاقت، نگران، هوشیار، وحشت زده، دلواپس، افسرده، تنیده، ترسناک یا هیجان زده می شوید. (همان منبع)
تاریخچه دلواپسی و پریشانی
در پژوهشی که سیفی (1378) به عمل آورده است بیان می کند که در طول قرن بیست، و ابتدای قرن بیست و یک انسان پیش از تمام تاریخ از تمام شیوه های زندگی روابط اجتماعی و وسایل بهداشتی و پزشکی دستخوش دگرگونی شده است.
تلاش شتاب زده برای صنعتی شدن و گسترش شهرنشینی و زندگی ماشینی که از لازمه آن قبول شیوه های نوین برای زندگی است اثر معکوس بر سلامت انسان گذاشته وسایل بهداشتی و تازه ای را به بار آورده است.
اوضاع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و فرهنگی نابسامان جهان و بار مشکلات اجتماعی و محیطی و روانی واکنش های بیمارگونه ای بسیاری در افراد و جوامع موجود آمده است که خود سبب مخیم شدن اوضاع و نامساعد شدن شرایط محیط زیست شده است.
گذشته نشان داده است که بسیاری از بیماری های شایع غیر واگیر بیماریهای روانی زاییده عواملی هستند خود انسان آنها را خلق کرده و گرفتار آن شده است.
بیماری های روانی مفهوم وسیع و گسترده دارد "پروفسور کلاین استاد دانشگاه شیکاگو معتقد است 75 تا 15% کسانی که به پزشک مراجعه می کنند از ناراحتی های روانی در اعزابند تا بیماریهای جسمانی.
بر اساس آمارهای بین المللی حدود 5 الی بیست درصد از مردم ممکن است از دلواپسی و پریشانی حاد یا مضمن ناراحت باشند و زن ها دو برابر بیشتر از مردها از این اختلال در اعزابند.
همچنین بر اساس آمارهای بین المللی 25% از افراد جامعه در طول زندگی خود به گونه ای دچار افسردگی می شوند که به درمان نیاز دارند شاید به توان گفت این ایام در مقابل سالهای بعد از جنگ جهانی دوم که سالهای دلواپسی و پریشانی نامیده شده سالهای افسردگی نیز باشند (همان منبع).
مفهوم دلواپسی و پریشانی از دیدگاه نظریه واقعیت درمانی (گلاسر)
در واقعیت درمانی، واژه "بیماری روانی" اصولاً به کار نمی رود، و در نتیجه، تشخیص و طبقه بندی اختلالات روانی، به آن صورتی که در مکاتب سمتی رایج است، در این مکتب جایی ندارد. آنچه که اصطلاحاً بیماری روانی خوانده می شود با توجه به سه مسئله واقعیت، مسئولیت و درست و نادرست مورد توجه قرار می گیرد. کسی بیمار به حساب می آید که نتواند دو نیاز اساسی خود را در حیطه واقعیت و پذیرش مسئولیت و تشخیص موترد درست و نادرست ارضا کند. شدت بیماری هم به درجه عدم توانایی فرد در ارضای نیازهایش بستگی دارد. بیماران به اصطلاح روانی کسانی هستند که دارای هویت ناموفقی هستند و از احساس تنهایی و بی ارزشی رنج می برند. از نظر تشخیص، آنها به دو صورت با جهان خارج مواجه می شوند. یا واقعیت را انکار می کنند، و یا آن را نادیده می گیرند. به عبارت دیگر، آنچه که اصطلاحاً بیماری روانی خوانده می شود در حقیقت اشکال مختلف انکار واقعیت است که به صورت متنوعی ظاهر می شود. کسانی که واقعیت را نادیده می گیرند، از آن آگاهند ولی برای فرار از درد و رنج حاصل از احساس بی ارزشی و مهم نبودن، بدان متوسل می شوند. کسانی که منحرف، بزهکار، جانی، ضد اجتماعی و مبتلا به اختلالات شخصیتی هستند از جمله افرادی هستند که واقعیت را نادیده می گیرند و قوانین اجتماعی را نقض می کنند (گلاسر 1965، پاپن 1974، کریسنی 1973).
درباره مسئله مسئولیت و رابطه آن با زندگی بیمار، گلاسر معتقد است که ناخشنودی و افسردگی نتیجه عدم مسئله مسئولیت است و نه علت آن. به عبارت دیگر، رفتار غیر مسئولانه افراد باعث بروز دلواپسی و پریشانی و ناراحتی روانی است و نه علت آن. به عبارت دیگر، رفتار غیر مسئولانه افراد باعث بروز دلواپسی و پریشانی و ناراحتی روانی است، نه اینکه دلواپسی و پریشانی و ناراحتی روانی باعث غیر مسئول بودن فرد بشود. فرد غیر مسئول نه برای خود ارزش قائل است و نه برای دیگران، و در نتیجه خود را رنج می دهد و یا دیگران را آزرده خاطر می کند. تمرکز بر بعد مسئولیت هسته اساسی کار تعلیم و روان درمانی است و پذیرش مسئولیت به مثابه نشانه بارز سلامت روانی تلقی می شود. از نظر گلاسر، اکثر بیماران به انحراف و بیماری خود آگاهند، زیرا می دانند که مانع از ارضای نیازهایشان می شود و آنها درصددند که به علت نادرستی رفتارشان پی ببرند.
بنابراین، قضاوت بیمار درباره درست و نادرست بودن رفتارشان الزامی است و تا چنین قضاوتی صورت نگیرد، مهم در رفتار پدیدار نخواهد شد (گلاسر، 1965؛ کریسنی 1973).
مفهوم دلواپسی و پریشانی از دیدگاه نظریه رفتار درمانی
رفتار درمانگریان دلواپسی و پریشانی را واکنشی می دانند که بر اساس قوانین یادگیری قابل توجه توجیه است. به مشکلات رفتاری به منزله الگوهایی از پاسخ های نامناسب نگریسته می شود که احتمالاً در ارتباط با شرایط محرکهای بیزار کننده آموخته می شوند و به علت آنکه در زمینه کمک به فرد برای اجتناب از پیامدهای نامطلوب کارایی دارند، حفظ می شوند. از دیدگاه رفتار درمانگران بسیاری از حالات غیر عادی روانی، به خصوص حالات افراد روان نژند، پاسخ های شرطی هستند که به نحوی تقویت می شوند و ادامه می یابند. در این شیوه اعتقاد بر آن است که علایم مرضی معادل با بهبودی است. از نظر ولپی، رفتار روان نژندی هر نوع عادت پایدار از رفتار ناسازگار است که در ارگانیزمی که از نظر فیزیولوژی طبیعی است از راه یادگیری حاصل می شود. دلواپسی و پریشانی جزء سازنده معمولی و یا هسته ای رفتار روان نژندی به شمار می آید. دلواپسی و پریشانی یا ترس، نامطبوع است و فرد را از انجام فعالیتهای روزمره باز می دارد و یا او را به سوی رفتاری محدودتر و ناسازگارتر سوق می دهد. گرچه دلواپسی و پریشانی رفتار روان نژندی در نظر بعضیها رفتاری آموخته شده به حساب می آید، عده ای از رفتار درمانگران معتقدند که علاوه بر آن دلواپسی و پریشانی و رفتاری مناسب زیر باشد و فرد اصولاً پاسخ های لازم را نیاموخته باشد (کریسنی، 1973 ؛ آزیپو؛ بریمر و شاستروم 1968).
از نظر سالتر، ریشه مشکلات مردم منع است، و نوروز ماحصل ممانعت از تحریکهای طبیعی است که به وسیله اطرافیان، والدین و اقوام انجام می گیرد. دولارد و میلر، که سعی کرده اند نظریه روانکاوی را در قالب واژه های یادگیری به کار گیرند، معتقدند که رفتار نوروتیک بریک کشمکش عاطفی ناآگاه مبتنی است که معمولاً از دوران کودکی سرچشمه می گیرد. به اعتقاد آنها کشمکشهای روان نژندی به وسیله والدین آموزش داده می شود و کودکان آن را فرا می گیرند. از این رو، تجربیات دوره کودکی را در پیدایش رفتار نوروتیک موثر می دانند. نوروز را معمولاً محصول نوروز معمولاً محصول کشمکش و تعارض کششهایی می دانند که از موقعیتهای و تغذیه، آموزش نظافت، آموزش جنسی و موقعیتهای خشم و دلواپسی و پریشانی ناشی می شود. نوروز را در اصل یک کشمکش و گرایش و پرهیز می دانند که در آن معمولاً تمایل به اجتناب و پرهیز شدیدتر از تمایل به گرایش است. فرد روان نژند فردی است که تمایلات شدیدی به پرهیز دارد فرد روان نژند از حل مشکلات عاطفی عاجز است زیرا به وضوح از آن آگاه نیست و از علائم و نشانه های مرزی زیاد رنج می برد. به اعتقاد دولارد و میلر، در درمان، بجای آنکه سعی شود تمایلات گرایشی بیمار افزایش داده شود، باید سعی شود که تمایلات او به پرهیز کاهش یابد. (پاترسن 1966).
انواع دلواپسی و پریشانی
اگرچه در تعریف دلواپسی و پریشانی مشکلاتی وجود دارد که به سادگی نمی توان آنها را حل کرد اما در تقسیم بندی دلواپسی و پریشانی تقریباً توافق نظر همگانی وجود دارد. در واقع روان شناسان و دیگر متخصصان علوم رفتاری دلواپسی و پریشانی و سایر حالات را به دو نوع خفیف و شدید یا طبیعی و بیمارگونه تقسیم می کنند.
هر چند بعضی از این تقسیم های دوگانه مجدداً به زیر مجموعه های تقسیم می شود. همچنین، متخصصان مذکور عقیده دارند که حالت خفیف هر یک از هیجانهای انسان نه فقط الزاماً بد و مخرب نیست، بلکه می تواند سودمند باشد. برای مثال گفته اند: "هیجانها در زندگی آدمی دارای اهمیت فراوانی می باشند به این جهت وظیفه اصلی پرورشگاران آموختن واکنش های هیجانی به یادگیرندگان است با توجه به نکته اخیر، باید گفت که: بندرت می توان باور کرد کسی هیچ وقت دچار دلواپسی و پریشانی نشود، زیرا زندگی در هر مرحله و دوره و مکان و زمانی سرشار از انواع فراز و نشیب و مملو از تجربیات تلخ و شیرین و انتظارات مطلوب دلواپسی های متعدد است که هر کدام به دلیلی یا به طریقی می تواند از دلواپسی و پریشانی شود و رفتارهای گاه نامعقول از او سر بزند. "اما همیشه به این رفتارها نابهنجار نمی گویند و چنین کسی ناسازگار نمی خوانند" بنابراین آنچه مسئله ساز باقی می ماند نوع شدید و دیرپای دلواپسی و پریشانی است وگرنه حالت خفیف و زودگذر آن تقریباً برای ادامه حیاط و بهزیستی انسان ضرورت دارد با این حال، چنانچه دلواپسی و پریشانی شدید باشد و تا مدتها ادامه پیدا کند، به طور معمول "حالت خاص عصبی ایجاد می کند و در فعالیت طبیعی و روزمره زندگی اخلال ایجاد می کند زیرا افراد مضطرب خطاهای بیشتری مرتکب می شوند."
فروید دلواپسی و پریشانی را به سه دسته تقسیم کرد:
اول: دلواپسی و پریشانی ناشی از واقعیت دنیای خارج یا از دلواپسی و پریشانی عینی، که در آن منشاء خطر در دنیای خارج قرار دارد و ادراک این خطر موجب حالت رنج آور عاطفی می شود.
دوم: دلواپسی و پریشانی روان نژندی است که منشاء آن ادراک خطری است که از غرایز ناشی می شود. دلواپسی و پریشانی روان نژندی از تعارض و کشمکش میان نهاد و "خرد" سرچشمه می گیرد. کودک خیلی زود متوجه می شود که برخی از خواستهای عزیزی نهاد از طرف والدین و اجتماع باعث مجازات او می شود تصادم بین کشمکش های عزیزی و محدودیتهای واقعیت دنیای خارج علامت خطری ایجاد می کند که همان تجربه دلواپسی و پریشانی است.
سوم: دلواپسی و پریشانی اخلاقی است، که در آن منشاء تهدید وجدان اخلاقی دستگاه فراخود است. دلواپسی و پریشانی اخلاقی به صورت احساس گناه یا شرم ساری بروز می کند و ناشی از ادراک خطر از ناحیه وجدان اخلاقی است.
دلواپسی و پریشانی بهنجار و نابهنجار
دلواپسی و پریشانی به هیچ روی فقط به دانش آموزان و یا حتی بیماران عصبی و روانی اختصاص ندارد بلکه یک مشکل جهانی و همگانی است.
دلواپسی و پریشانی طبیعی و بهنجار
شامل آن لحظات دلواپسی و پریشانی آوری است که برای مثال شخص قبل از ورود به جلسه امتحان تجربه می کند. یک احساس درماندگی که هیچ کس قادر نیست برای مشکل پیچیده و مبهم راه حلی بیابد. مقدار بهنجاری از دلواپسی و پریشانی مانند دیگر تنش های عاطفی، می تواند خود یک انگیزه برای رفتار باشد مثلاً دانش آموزی که درس را خوب یاد نگرفته است ممکن است با دلواپسی و پریشانی واکنش نشان دهد و همین دلواپسی و پریشانی مانع از داوطلب شدن او برای پاسخگویی به درس در کلاس باشد، در عین حال این دلواپسی و پریشانی می تواند او را برانگیزد تا درس را بخوبی یاد بگیرد تا بر آن حالت خویش غلبه کند.
دلواپسی و پریشانی نابهنجار
دلواپسی و پریشانی نابهنجار به درجات مختلف و فراوانیهای متفاوت تجلی می گردد. اما در نهایت شامل احساسات و رفتاری است که از کارایی عملی شخص، جلوگیری به عمل می آورد و در دلواپسی و پریشانی شدید و مزمن، شخص در یک حالت فشار و تنیدگی ناشی از تعارضات درونی قرار می گیرد که با وجود به کار گرفتن انواع مکانیزم های دفاعی نیز قادر به تخفیف آن نخواهد بود. چنین فردی معمولاً از سردرد، پشت درد، بهم خوردگی شکایت دارد همه اوقات احساس خستگی می کند و احساس شدیدی از ناکامی دارد بدون آنکه بداند از چه می ترسد این حالت ترس می تواند از چند دقیقه تا چند روز و ماه دوام یابد.
علائم اختلالات دلواپسی و پریشانیی
در کل می توان، علائم دلواپسی و پریشانی را به چهار گروه شناختی، عاطفی، رفتاری و فیزیولوژی تقسیم کرد. این عناصر چهارگانه از همدیگر مستقل نیستند، بلکه عملکرد آنها با کل ارگانیزم هماهنگ می باشد. عملکرد اصلی این علائم، بوجود آوردن پاسخهای تطابقی در موقعیت های خطرزا است. (بک و امری 1985)
الف) علائم شناختی شامل مشکلات حسی – ادراکی (مانند احساس غیر واقعی و گوش به زندگی)، مشکلات تفکر (مانند حواس پرتی و اشکال در بخاطر آوردن مطالب) و اشکالات مفهومی (مانند تحریف شناختی) می شود.
ب) علائم عاطفی شامل بی حوصلگی، ناآرامی، تنش، زودرنجی، مضطرب بودن، ترس، هراس و وحشت می گردد.
ج) علایم رفتاری شامل بارداری، پرش، اجتناب، اشکال کلامی، ناهماهنگی، ناآرامی و نفس نفس زدن می شود.
د) علائم فیزیولوژیکی شامل علائم قلبی – عروقی (مانند تپش قلب، افزایش یا کاهش فشار خون و ضعف) اشکالات تنفسی مانند (تنفس سریع و سطحی و احساس خفگی) علائم عصبی – عضلانی (مانند افزایش بازتابهای و لرزش معده ای، روده ای) مانند درد شکم، تهوع و سوزش معده) و علائم پوستی (مانند تعریق، برانگیختگی چهره) می گردد.
ارزیابی و سنجش پاسخ های فیزیولوژیکی دلواپسی و پریشانی کودکان و نوجوانان زمینه جدیدی از ارزیابی رفتاری است. با توجه به تحقیقات انجام شده آشفتگی معده، بهم خوردن ساعتهای خواب و آرامش، تغییراتی در میل غذا، ضعف و سرگیجه، تغییر در فشار خون، میزان نبض و …) در افرادی دارای دلواپسی و پریشانی امتحان در ایام امتحانات و به ویژه هنگام امتحان کودکان مستعد افزایش می یابد. همچنین در دانش آموزان دارای دلواپسی و پریشانی امتحان، در امتحان شفاهی، تپش قلب، پریدگی رنگ صورت، لکنت زبان، حرکتهای غیر ارادی دست و پا و تغیی صدا و…
ممکن است دانش آموزی برخی از علائم فوق را همراه با علائم شناختی داشته باشد و دانش آموز دیگر، علائم متفاوت دیگری داشته باشد.
همبستگی مثبت معنی داری بین نمره های دلواپسی و پریشانی امتحان آزمودنیها و واکنش تعریق پوست به هنگام امتحان به دست آمده است. شاکلاوتاندون (1994 نقل از ابوالقاسمی 1374) دانشجویان پسر و دختر را از نظر میزان نبض و ضربان قلب و فشار خون 6 ماه قبل از امتحان و 10 دقیقه پیش از امتحان مورد ارزیابی قرار داده اند. نتایج افزایش معنی داری در میزان نبض و فشار خون در قبل از امتحان نشان داد؛ ولی در ضربان قلب دو گروه تفاوت معنی داری بدست نیامد.
در این زمینه بارون وبرن (1994) در پژوهش مشابه از بزاق دهان دانشجویان در سه مرحله زمانی قبل از امتحان، حین امتحان و بعد از امتحان نمونه برداری کردید، دیده شد که کمترین سطح ترشح گلوبولین ایمنی بخش (ماده ای در بزاق دهان که به مبارزه با عفونتها می پردازد) به هنگام امتحان وجود دارد. این یافته بیانگر آن است که فشار روانی و دلواپسی و پریشانی با سطح ایمنی بدن تداخل می یابد و در نتیجه در ایام امتحانات، عفونت های دستگاه تنفسی در دانشجویان و دانش آموزان افزایش می یابد.
به طور کلی تحقیقات و مطالعات زیادی در مورد دلواپسی و پریشانی امتحان دانش آموزان صورت گرفته و تبیین های برای سازه روانشناسی ارائه گردیده است. به عنوان مثال میچنبام و همکاران (1980 نقل از کیوی ماکی 1995) معتقدند که کیفیت عملکرد امتحان، ضرورتاً تنها به نقایص و کمبودها توجهی مربوط نمی شود بلکه نقص در رفتار مطالعه یا کمبود در مهارتهای انجام امتحان می تواند به شایستگی و صلاحیت انجام امتحان مربوط باشد و تا حدودی هم ناشی از عملکرد گنجایش پایین و تفکر نامربوط به تکلیف باشد.
و این (1971) نظریه توجهی را برای تبیین چگونگی تاثیر دلواپسی و پریشانی امتحان بر عملکرد مطرح ساخت. افراد دارای دلواپسی و پریشانی امتحان، توجه خود را معطوف به فعالیتهای نامربوط به تکلیف، اشتغال های فکری همراه با نگرانی، انتقاد از خود و نگرانیهای جسمی نموده و در نتیجه توجه کمتری بر تلاش و کوششهای تکلیف جهت یافته داشته که موجب کاهش عملکرد آنان می گردد. (همبری، 1988)
بدون تردید شرکت در امتحانات مهم و حساس مانند کنکور سراسری که فرد زندگی و سرنوشت آینده اش را در گرو قبولی در آن می داند بسیاری از افراد را دچار دلواپسی و پریشانی و تشویش می کند، و آوردن مبحثی تحت عنوان علائم اختلالات دلواپسی و پریشانیی در این پژوهش ضروری به نظر می رسد، چرا که اکثر قریب به اتفاق داوطلبان بروز برخی از اختلالات دلواپسی و پریشانیی از قبیل حواس پرتی و تپش قلب، ضعف و ناآرامی را در حین امتحان گزارش می کنند و اینکه بسیاری از آنان مجبورند که برای از بین بردن یا کاهش دلواپسی و پریشانی خود از برخی قرص های آرامبخش و ضد دلواپسی و پریشانی استفاده کنند و برای مدتی بس کوتاه خود را از دلواپسی و پریشانی رها سازند.
پنج قاعده برای مقابله با دلواپسی و پریشانی
قبل از پرداختن به روشهایی مه می توانند در کنار آمدن با دلواپسی و پریشانی به ما کمک کنند، یادگیری پنج قاعده اساسی ارزشمند است: اجتناب نکردن، استفاده از رویارویی مثبت، تسلط گرا بودن، یادداشت کردن، علاقمند بودن به تمرین.
اجتناب کردن
در مورد مقابله با دلواپسی و پریشانی، اجتناب یکی از سبکهای مقابله ای مشکل زا است. اجتناب در کوتاه مدت دلواپسی و پریشانی را کاهش می دهد ولی چون مساله یا موضوع را کاملاً برطرف نمی کند بنابراین در طولانی مدت موجب مشکلاتی می شود. به بیان دیگر چون اجتناب موجب تسکین موقت می شود، روش وسوسه انگیزی برای مقابله با دلواپسی و پریشانی است.
راه دیگر برای پی بردن به معایب اجتناب توجه به سبک مقابله ای سرکوب گر است. سرکوب گرها از دلواپسی و پریشانی رنج می برند ولی آن را انکار می کنند آنها خود را منطقی، مسلط و غیر مضطرب نشان می دهند.
متاسفانه با اینکه انکار در کوتاه مدت پاسخ مقابله ای مفیدی است اما پیامدهای منفی زیادی دارد. افراد سرکوب گر سعی می کنند خود و دیگران را متقاعد سازند که مشکلات زندگی آنها ناراحت و آشفته نمی کنند و به همین دلیل انرژی زیادی برای لذت بردن از چیزهای خوشایند برایشان باقی نمی ماند. با توجه به این که افراد احساسات خود را کاملاً تجربه و بیان نمی کنند اغلب روابط اجتماعیشان با دیگران سطحی است. افراد سرکوب گر کمتر به فعالیتهای برانگیزنده و خلاق دست می زنند. این افراد سلامتی خود را به عنوان تاوان رفتار خود از دست می دهند. افراد سرکوب گر در مقابل علایم استرس از قبیل فشار خون بالا، درد و ناراحتی آسیب پذیر هستند.
استفاده از رویارویی مثبت
اگر اجتناب روش خوبی برای مقابله با دلواپسی و پریشانی نیست پس روش خوب کدام است؟ شما در نتیجه تجارب زندگی پاسخ این سوال را می دانید. چطور شنا کردن، یا اولین ارائه سخنرانی در حضور دیگران را یاد گرفتید؟ دانه های خود را به هم فشردید، نفس عمیقی کشیدید و این کار را انجام دادید. شاید هم متوجه شدید آنقدرها هم که فکر می کردید سخت نبود.
یکی از دوستانم با رئیس خود مشکل است. واکنش او واقعاً مرا متعجب می کرد. او به جای اجتناب از رئیس از هر فرصتی استفاده می کرد و در مقابل دید رئیس قرار می گرفت. او کار خود را چنین توجیه می کرد "می خواهیم خود را درون آتش بیفکنم تا بر آن تسلط یابم." استفاده از رویارویی مثبت برای مقابله با دلواپسی و پریشانی دو دلیل خوب دارد: اول اینکه مواجهه و رو در روی راهی است برای حساسیت زدایی خود نسبت به افراد، مکانها و تکالیفی که زندگی را برای ما دشوار می کنند. دوم: رویارویی مثبت با مسائل بر خود پنداره شما تاثیر می گذارد، تصور کنید وقتی به جای اجتناب از دلواپسی و پریشانی به کار درستی دست می زنید چقدر احساسات شما متفاوت است، تحقیقات روان شناختی زیادی این واقعیت را که همه ما در اثر تجربیات خود به آن رسیده ایم تاکید کرده است. (بک و امری 1990 ؛ کلینکه 1978): اگر می خواهی موفق باشی، طوری عمل کن که انگار موفق هستی و موفق خواهی شد.
تسلط گرا بودن
تسلط گرا بودن مستلزم دو چیز است: اول باید به کاری که پیش دارید توجه کنید و از خود تردیدی ها و سایر عقاید منفی که مزاحم عملکرد بهتر شما هستند اجتناب کنید. دوم توام ساختن خود آرام بخشی و خودگویی به شما کمک می کند تا تمرکز خود را حفظ کنید. (گ.وی. کالینز، دانسیرو، گارفندهالی و مگ دونالد، 1981)
یادداشت کردن
هنگامی که شما دارید روی دلواپسی و پریشانی خود کار می کنید، یادداشت کردن روش خوبی است. اطلاعات زیر باید در این یادداشتها گنجانده شوند. (1) تاریخ، ساعت، روز و موقعیت؛ (2) درجه بندی دلواپسی و پریشانی خود بر اساس مقیاس 1 (خفیف) تا 5 (شدید)؛ (3) ارزیابی های خود از موقعیت (4) مهارت های مقاله ای که بکار بردید؛ (5) درجه بندی مجدد دلواپسی و پریشانی بر اساس همان قیاس (5) درجه ای.
یادداشت برداری چند نتیجه مفید دارد: اول آنکه از زمان و مکانی که مضطرب می شوید آگاهی دقیق می یابید و این اطلاعات در طرح ریزی مهارتهای مقابله ای که شما کمک می کند. دوم اینکه یادداشت برداری به شما کمک می کند تا مهارتهای مقابله ای مفید و اثربخش را از مهارتهای مقابله ای بی ثمر تشخیص دهید. از طریق باز نگری پیشرفت خود می توانید روش های دلواپسی و پریشانی زدایی مورد استفاده به دقت تنظیم و هماهنگ می کنند و سرانجام اینکه وقتی از پیشرفت های خود یادداشت بر می دارید می توانید از موفقیت های خود لذت ببرید. وقتی انتظارات بالای دارید، پیشرفتهای کوچک همیشه به چشم نمی آیند. بخاطر داشته باشید که اهداف بزرگ با گام های کوچک به دست می آیند.
علاقه مند بدون به تمرین
اگر همه چیز در زندگی آسان بود خوب ولی خسته کننده می شد. اگر میل دارید به طرز موثری با دلواپسی و پریشانی مقابله کنید باید روی آن کار کنید و هر روز مهارتهای مقابله با دلواپسی و پریشانی را تمرین کنید.
عوامل موثر در زمینه های دلواپسی و پریشانی:
از جمله عوامل موثر در زمینه دلواپسی و پریشانی، علل زیستی، روانی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و انضباطی را می توان نام برد که در ذیل به شرح آنها پرداخته می شود.
علل زیستی: عدم تعادل جسمی که در مواردی ناشی از ترشح ناموزون غدد است. ضربان شدید قلب بیماری های پی در پی که تدریجاً یاس و زمانی هم، دلواپسی و پریشانی از مرگ را در افراد پدید می آورد.
علل عاطفی: کمبود محبت، عدم توان جلب نظر، حسادت و احساس، محرومیت و ناکامی ترسها، خشم سرکوب شده و احساس گناه شدید را می توان نام برد.
علل روانی: به جمع شدن عقده های گوناگون در درون به گونه ای که فرد احساس می کند با سنگینی بر دوش اوست، احساس قرار گرفتن در یک بن بست، خیال بافی ناشی از حالت عاطفی، وسواسی یا وسوسه های گوناگون می توان اشاره کرد.
علل فرهنگی: نگرانی از امتحانات و دلواپسی و پریشانی های ناشی از این موارد که در یادگیری کند است و یا از این جهت که آبروی او در خطر است، احساس پدید آوردن اختلال در امر تحصیل به گونه ای که راه فرار برای خود نیابد، بدآموزی ها ناشی از روش غلط در تربیت توسط والدین و مربیان و نوع در کل فرهنگ خانواده عامل دیگری از راه شرطی شدن و موجب دلواپسی و پریشانی گوناگون است.
عدم آگاهی از یک مسئله یا وجود جهل نسبت به امری به ویژه آنگاه که آینده او به خطر افتد، احساس قرار گرفتن در یک بن بست مثل کودکی که از سویی خواستار دستیابی به مسئله ای است و از سوی دیگر این احساس را دارد که اگر به آن دست یابد عنایت ها را از دست می دهد. (قایمی 1368 ، ص 182)
علل اجتماعی: وجود اختلال یا عدم هماهنگی در زندگی، قرار گرفتن طفل در معرض خوردگیری انتقاد دایم، احساس جدای و فراغ مخصوصاً در کودکانی که خردسالند، اختلالات درگیریها، تنازعات و کشمکش های والدین که اندرون را آشفته تر می سازد، عدم آشنایی با مهارتهای اجتماعی و در نتیجه احساس عدم لیاقت در اجرای نقش های اجتماعی می باشد.
علل سیاسی و انضباطی: ضوابط سخت و خشن در خانواده، وجود مقررات دست و پاگیر که آدمی احساس کند راه و چاره ای ندارد، دیدن یک صفحه ی خطر و یافتن اثر نامطلوب آنکه این خود باعث می شود کودکان بار دوم از آن صحنه گریزان شده و یا از دیدن آن دچار دلواپسی و پریشانی شوند. (قایمی 1367 ، ص 273)
کنترل صفات دلواپسی و پریشانی زا
از صفات دلواپسی و پریشانی زا هستند مانند: کمالگرایی، نیاز شدید به تایید شدن، بی توجهی به علایم جسمی و ترس نیاز شدید به کنترل (بورون 1995). می توان با مهارت این صفات دلواپسی و پریشانی خود را بیشتر کنترل کنید کمال گرا نباشید.
افرادی که مضطرب می شوند که انتظاراتشان به طور نامعقولی بالا است و بیش از اندازه نگران اشتباهات کوچک و جزئی هستند وقتی در مورد چیزهای زیادی نگران هستید به سختی می توانید از زندگیتان لذت ببرید با عمل پیشنهادات زیر می توانید کمال گرایی خود را مهار کنید ( بورون 1995).
ارزشمند بودن خود را در گروه پیشرفت هایتان ندانید.
سبک تفکر کمال گرای خود را شناسایی و کنترل کنید.
در اهمیت خطاهای کوچک خود را اغراق نکنید.
به جنبه های مثبت توجه کنید.
اهداف واقع بینانه ای انتخاب کنید.
زمانی را صرف تفریخ خود بکنید.
رویکردی تسلط گرا نسبت به زندگی داشته باشید.
خویشتن پذیری
الیس بارها در سخنرانی ها و مقالات خود بیان کرده است که اگر ما ارزشمند بودن خود را مبتنی بر دیگران بدانیم اشتباه بزرگی مرتکب شده ایم اگر مردم با ما خوب برخورد نکنند احساس افسردگی و خشم می کنیم و اگر آنها با ما خوب باشند احساس دلواپسی و پریشانی می کنیم. چرا؟
ما مضطرب هستیم زیرا فکر می کنیم اگرچه آنها در حال حاضر با ما خوب هستند ولی ممکن است در آینده این طور نباشند. همان طور که آلیس می گوید تنها راه بیرون آمدن از این دام خویشتن پذیری است. همه ما ترجیح می دهیم دیگران ما را دوست بدارند و با ما خوب رفتار کنند ولی نمی توانیم ارزشمند بودن خود را در گرو اعمال آنها نیز کاملاً غیر قابل پیش بینی است بدانیم.
توجه کردن به علایم استرس
بخش مهمی از کنترل دلواپسی و پریشانی آگاهی از وضعیت روانی و جسمی خود است. وقتی احساس دلواپسی و پریشانی یا ناراحتی می کنید برای اینکه از مهارتهای مقابله ای خود استفاده کنید خویشتن دار باشید و احساسات و تجربیات خود را بر اساس پرسشنامه دلواپسی و پریشانی یک کنترل کنید.
انعطاف پذیر بودن در مورد کنترل
راههایی که برای رهایی از میل شدید به کنترل ارایه می شوند:
پذیرش: این حقیقت را بپذیرید که اگر قرار است چیزی اتفاق بیفتد، حتی اگر شما طالب آن نباشید رخ خواهد داد . توجه داشته باشید که با پذیرش واقعیتها است که دنیا اداره میشود هر چند ممکن است پذیرش واقعیتها به اندازه کنترل آنها خویشایند نباشد.
شکیبایی: بدون داشتن کنترل شاید کارها خیلی کارآمد انجام نشود اما بالاخره اداره می شوند.
اعتماد کردن: مطمئن باشید که اکثر مسایل حل خواهند شد. آرام و امیدوار بودن به رویدادهای خویشایند زندگی بهتر از ناراحت و مضطرب بودن درباره خطر رویدادهای منفی و غیرقابل پیش بینی است.
شوخ طبعی: از شوخ طبعی به عنوان یک از مهارتهای مقابله ای استفاده کنید، دست برداشتن از تلاش برای کنترل مسایل زندگی احتمالاً وحشتناک است، اما استفاده از شوخ طبعی به شما کمک می کند نا نسبت به این وحشت حالتی پذیر او صمیمانه پیدا کنید.
نحوه مدارا با دلواپسی و پریشانی
علاوه بر 5 قاعده توصیف شده می توانید از دو راهبرد کلی برای کنار آمدن با دلواپسی و پریشانی استفاده کنید راهبرد اول جسمی است و شامل روشهای خود آرام بخشی 1، حساسیت زدایی منظم 2، غرقه سازی 3، غرق سازی تجسمی 4 است. راهبرد دوم بر قدرت مغز 5 تمرکز دارد و شامل ارزیابی ادراکات، ارزیابی تفکر و حرف زدن با خود هنگام مواجهه با چالشها است.
کنترل بدن
خود آرام سازی: با توجه به اینکه دلواپسی و پریشانی به احساس تنیدگی و برانگیختگی کلی در شما منجر می شود طبیعی است که اگر آرام شوید راحت تر می توانید با دلواپسی و پریشانی مقابله کنید. به دو طریق می توانید از خود آرام بخشی برای مقابله با دلواپسی و پریشانی استفاده کنید. یکی از روشهای موثر متمرکز کردن توجه بر بدن خود است. تنفس ، ضربان قلب و سایر علایم برانگیختگی بدنی مانند تنیده شدن عضلات و تعرق کف دست خود در امور توجه قرار دهید. هر وقت در بدنتان علایم دلواپسی و پریشانی را مشاهده کردید وقت آن است که از مهارت خود آرام بخشی استفاده کنید. به عنوان مثال فرض کنید در حال سخنرانی یا انجام دادن کاری در مقابل یک جمعیت هستید که بدنتان علایم دلواپسی و پریشانی را نشان می دهد به جای اینکه وحشت کنید و کنترل خود را از دست بدهید به خودتان بگویید "خوب لازم است نفس عمیقی بکشم و آرام بکشم"، مزیت استفاده از واکنشهای بدنی به عنوان علامتی برای شروع آرام بخشی این است که احساس می کنید در هر شرایطی آماده مقابله با دلواپسی و پریشانی هستید. بدین ترتیب مهارت مقابله در همه جا همراهتان است. روان شناسان این کار را خود آرام بخشی زنده در زندگی روزانه می نامند.
(دیفن بیکر، سویین ، گلدفراید، 1971)
حساسیت زدایی منظم: شما همچنین میتوانید با استفاده از خود آرام بخشی از پیش، خود را برای مقابله با موقعیتهای دلواپسی و پریشانی زا آماده کنید. فرض کنید می خواهید از رئیس خود درخواست مرخصی یا افزایش حقوق کنید. در این صورت با استفاده از مهارتهای خود آرام بخشی در روز ملاقات بر دلواپسی و پریشانی خود چیره شوید و یا با استفاده از حساسیت زدایی منظم از پیش ، خود را برای مقابله با این موقعیت دلواپسی و پریشانی زا آماده کنید. این تکنیک که توسط جوزوف ولپی 2 (1988) ارایه شده است به شیوه زیر انجام میشود. فهرستی از رویدادهایی که به ملاقات بارییستان منتهی می شود تهیه کنید. بعد از تهیه فهرست رویدادها، هر رویداد را بر حسب میزان دلواپسی و پریشانیی که ایجاد می کند بر اساس یک مقیاس صفر تا 100 درجه بندی کنید. با استفاده از این فهرست می توانید خود را برای ملاقات با رییس آماده کنید. اول، آنقدر خود را آرام سازید تا دلواپسی و پریشانیتان نزدیک به صفر شود سپس تصور کنید.
که یک ماه قبل از ملاقات است و شما در حال رفتن به سرکار هستید، در این لحظه احتمالاً احساس می کنید که دلواپسی و پریشانیتان تا درجه 10 بالا رفته است. در حالی که این خود را این گونه تصور می کنید مجدداً به آرام کردن خود بپردازید، تا دلواپسی و پریشانیتان به صفر برسد. سپس این رویداد را چندین بار در ذهن خود تجسم کنید تا اینکه بتوانید دلواپسی و پریشانی خود را در این مورد در سطح صفر نگهدارید. سپس به رویداد بعدی فهرستتان بپردازید. این بار تصور کنید یک هفته قبل از ملاقات است و شما در حال رفتن به سرکار هستید. ممکن است دلواپسی و پریشانی شما تا 20 درجه افزایش یابد، باز هم در حالی که رویداد در در ذهن خود تجسم می کنید به آرام کردن خود بپردازید تا دلواپسی و پریشانیتان به صفر برسد. به این ترتیب روی فهرست خودکار کنید تا اینکه خودتان را واقعاً در حال ضربه زدن به در اتاق رییس و وارد شدن به دفتر رییس ببینید، در حالی که دلواپسی و پریشانی شما در سطح پایین 20 یا 30 قرار دارد. مرور همه رویدادها و نگه داشتن دلواپسی و پریشانی خود در ممکن است مدتی طول بکشد. اما اگر به خودتان فرصت کافی برای تمرین بدهید، احساس می کنید آمادگیتان بیشتر می شود.
و غرقه سازی تجسمی: راهی دیگر برای حساسیت زدایی خود از رویدادهایی که شما را ناراحت کند مواجه شدن با این رویدادهاست، تا زمانی که دیگر این رویدادها شما را ناراحت نکند روش غرقه سازی گفته می شود. منطق حاکم بر روش غرقه سازی این است که وقتی مجبور به مواجهه با تکالیف ، افراد و مکانهایی که قبلاً از آنها دوری می کردید بکنید، در می یابد آنقدرها هم که فکر می کردید وحشتناک نیستد. از طریق تجربه مستقیم رویدادها در می یابید که برای دلواپسی و پریشانی اغراق آمیز بوده است. با این حال هنگام به کاربردن روش غرقه سازی باید توجه کنید که آن را ادامه دهید و در مقابل وسوسه فرار از موقعیت مقاومت کنید. اگر قبل از انجام کارهای کامل نسبت به محرک از آن اجتناب کنید آرامش موقت به سراغ شما می آید که میل به آن را در شما تقویت می کند.
مواجهه با رویدادهای عینی دلواپسی و پریشانی زا می توان حساسیت زدایی را از طریق تجسم ذهنی نیز که روش حساسیت زدایی از طریق افکار و تصور ذهنی غرقه سازی تجسمی خوانده می شود. غرقه سازی تجسمی این است که می توانید با استفاده از آن خود را برای روبرو شدن با واقعیت اعتماد به نفس خود را تقویت کنید.
قدرت مغز
خود: یکی از روشهای خوب ارزیابی تفکر تهیه یادداشتهای روزانه است.
روزانه چیزی که اتفاق افتاده (رویداد زندگی)، فکری که به ذهنتان آمده (ارزیابی اولیه) و اثبات شده را ثبت می کنید. همچنین برگه گزارش روزانه ستونی دارد که در آن منطق حاکم بر تفکر خود را ارزیابی کنید اگر تفکر شما نادرست و معیوب است باید ارزیابی معقول و منطقی تری از رویداد را ثبت کنید و در نهایت احساس جدید خود را که در نتیجه تفکر صحیح ایجاد شده است در گزارش بیاورید.
ارزیابی ادراکات خود: شما می توانید با استفاده از نیروهای فکری خود دلواپسی و پریشانی را به گونه ای ارزیابی کنید که به جای غلبه بر شما فعالیت روانیتان را بالا ببرد. هیچ چیز خوب یا بدی وجود ندارد بلکه فکر ماست که خوبی یا بدی را ایجاد می کند (دیفن، بیکر، سویین 1985؛ گلدفراید ، دستنکو واینبرگ 1974)
حرف زدن با خود هنگام چالشها: شما می توانید با استفاده از نیروی فکر خود از اول تا آخر یک رویداد چالش انگیز خود را تعلیم دهید.
تکنیک به خود تعلیم دادن در طول تجارت تنش زا توسط دونالد مایکن بام ] 1977 و 1985[ ارایه شده است . این تکنیک مصون سازی در مقابل استرس خوانده می شود، زیرا برای ایجاد حس آمادگی طراحی شده است.
به دو طریق می توان از جملات مصون سازی در مقابل استرس استفاده کرد: اول، تعلیم دادن که به خود در جریان مقابله با رویداد چالش انگیز؛ دوم، استفاده از این جملات قبل از مواجهه با یک رویداد زندگی از طریق آرام کردن خود و مرور ذهنی حادثه. هر چه بیشتر تمرین کنید بیشتر برای مقابله با مشکلات زندگی آماده خواهید بود.
کنترل رژیم غذایی و ورزش
اگر از دلواپسی و پریشانی شدید رنج می برید بهتر است که توسط پزشک معاینه شوید. علاوه بر معاینه پزشکی که خود می تواند دلواپسی و پریشانی را افزایش دهد، مشورت با یک متخصص در مورد رژیم غذایی نیز بسیار مفید است.
مواردی که باید مورد توجه قرار گیرد نیکوتین و کافئین است. این دو ماده شیمیایی محرک هستند و احتمالاً دلواپسی و پریشانی را افزایش می دهند. به خاطر داشته باشید که علاوه بر قهوه و چای بسیاری از نوشیدنیهای غیر الکلی نیز دارای کافیین هستند. حفظ تعادل در مصرف قند نیز بسیار مهم است.
بعد از یافتن یک رژیم غذایی مناسب بهتر است یک ورزش مناسبی را هم در نظر داشته باشید. ورزش مهارت مقابله ای خوبی است، زیرا در سلامتی جسم و روان نقش مهمی دارد.
خود درمانی
اگر دلواپسی و پریشانی باعث اخلال در امور مهم زندگی می شود تا آنجا که امکان دارد سعی کنید به پزشکی متخصص جهت معالجه مراجعه کنید و جدا از درمان خود با دارو و یا الکل خودداری کنید. گاهی اوقات استفاده از مشروب یا دارو در هنگام بروز مشکل به شما آرامش می دهد، اما این نوع خود درمانیها غالباً باعث کاهش توانایی مغزی شما می شود و کارکرد شما را پایین می آورد. به علاوه الکل هشیاری فرد را در همکاری با دیگران کاهش می دهد و مهارتهای اجتماعی را شدیداً تضعیف می کند و احساس خودکارآمدی شما را تضعیف می کند. خوددرمانی اغلب وسوسه انگیز است، زیرا از یادگیری، تمرین و به کار بستن مهارتهای مقابله ای مطرح شده در مباحث ذکر شده بسیار راحت تراست، اما در درازمدت تحمل زحمت و تسلط یافتن بر مهارتهای مقابله ای بیشتر از آرامش موقت ناشی از دارو یا الکل به عزت نفس شما می کند.
فهرست مهارتهای مقابله با دلواپسی و پریشانی
مهارت مقابله ای 1: شناخت علائم اظطراب
مهارت مقابله ای 2: اجتناب از تنبیه و سرزنش بیهوده خویشتن
مهارت مقابله ای 3: ارزیابیهای اولیه منطقی
مهارت مقابله ای 4: جلوگیری از غلبه دلواپسی و پریشانی
مهارت مقابله ای 5: اجتناب نکردن از مشکلات
مهارت مقابله ای 6: استفاده از رویاروی مثبت
مهارت مقابله ای 7: تسلط گرا بودن
مهارت مقابله ای 8: یادداشت برداشتن
مهارت مقابله ای 9: آمادگی برای عمل و تمرین
مهارت مقابله ای 10: کنترل صفات دلواپسی و پریشانی زا
مهارت مقابله ای 11: کنترل بدن
مهارت مقابله ای 12: ارزیابی
مهارت مقابله ای 13: نامگذاری مجدد ادراکات
مهارت مقابله ای 14: حرف زدن با خود در جدال چالشها
مهارت مقابله ای 15: کنترل رژیم غذایی و ورزش جسمی
مهارت مقابله ای 16: اجتناب از خرد درمانی
دلواپسی و پریشانی در چه کسانی بیشتر است؟
بررسی ها نشان می دهد که دلواپسی و پریشانی به شرایط و عواملی مربوط است که اهم آنها به شرح ذیل می باشد:
1- عامل سن: دلواپسی و پریشانی در همه سنین وجود دارد ولی عملاً در بین افرادی که در سنین بالاتری هستند بیشتر است در نوجوانان بیشتر از کودکان و در بالغان بیشتر از نوجوانان و بزرگسالان به مراتب بیشتر است. با توجه به تفاوتهایی که بین دلواپسی و پریشانی و ترس است باید بگوییم که ترس عکس دلواپسی و پریشانی بیشتر در کودکان است.
2- عامل جنسیت: بررسیها نشان می دهد که دلواپسی و پریشانی در دختران به مراتب بیشتر از پسران، زنان بیشتر از مردان است، این امر بدان خاطر است که خصوصیت جنس مذکر، تفکر و اندیشه است و خصوصیت جنس مونث، عواطف طبق نظر "یونگ" خصایص روانی زن و مرد با هم فرق دارد. (قایمی 1367 ، ص 225)
3- عامل رشد: دلواپسی و پریشانی با رشد و شرایط آن در ارتباط است به خصوص رشد در سنین نوجوانی و بلوغ نگرانی و دلواپسی و پریشانی مربوط به رشد جنسی است، هنگامی که غد جنسی، ترشحی در خون دارند خود، زمینه ساز تحول و دگرگون در رفتار و فعالیت ها می شوند.
4- عامل عاطفی: عامل عاطفی در این زمینه بسیار موثر است. مثلاً طفلی که دچار حسادت شود، دلواپسی و پریشانی در او شدیدتر است. هم چنین افراد ترسو، مضطرب تر از افراد شجاعند، افراد خسته، بیشتر از افراد عادی مضطرب اند و افرادی که ذهن خسته دارند، بیشتر از دیگران دلواپسی و پریشانی دارند.
5- اختلال روانی: تحقیقات مختلف نشان داده است، افرادی که دچار اختلال روانی هستند بیشتر از دلواپسی و پریشانی رنج می برند، وسایل و مشکلات خود را بزرگتر می بینند هم چنین اگر دچار تعارض قوی شوند، زمینه های دلواپسی و پریشانی در آنها منفی خواهد شد.
6- عامل سابقه ی اضطراری: بر اساس پاره ای از بررسیها، آنان که در دوران کودکی زمینه ای برای دلواپسی و پریشانی شان فراهم بوده است بیشتر از دیگر کودکان، دچار دلواپسی و پریشانی می شوند و آنهایی که در محیط ناامن رشد و پرورش یافته اند و در خانواده ها مواجه با طرد دوره ها بوده اند یا آنهایی که در خانواده ی عصبی زندگی می کردند یا خانواده شان نابسامان بوده، بیشتر دچار دلواپسی و پریشانی می شوند. (قائمی 1368 ، ص 138)
7- زود رنجی: افرادی که حساس و زودرنج بوده اند و آنهایی که در خانواده ی خود لوس و ننر بار آمده و زیاد از آنها نازکشی شده، دچار دلواپسی و پریشانی می شوند، هم چنین، کسانی که از همان دوران خردسالی در دامان مادر نبوده اند و مهدها و مربیان، آنها را بزرگ کرده اند. اینان در شرایط و موقعیتی هستند که نمی توانند از ثبات عاطفی مناسبی، برخوردار باشند و در امور زندگی، بیش از اندازه، دچار هیجان می شوند. (رحیمی، 1377 ص 50)
8- منتظران عقوبت: اطفالی که مادران ضعیف داشته که توان کاری را نداشته اند هر آنگاه که کودک تخطی می کرد او را منتظر می گذاشتند که پدر بیاید، او را تنبیه کند و طفل از ترس کتک پدر قبل از آمدن او با دلهره و دلواپسی و پریشانی می خوابید، این گونه اطفال در شرایط غیر عادی هستند و دلواپسی و پریشانی در آنها سخت و شدید است. (همان منبع)
9- افراد بیمار: آنها که دچار اختلالاتی هستند خواه اختلالات جسمانی و خواه روانی یا عاطفی دلواپسی و پریشانی بیشتری دارند، آنها که ترشح برخی از غددشان متعادل نیست، آنها که بخشی از زندگی خود را در بستر بیماری گذرانده اند و آنها که اختلالاتی در دستگاه هضم و گوارش دارند آنها مضطرب اند. (قایمی 1376 ص 225)
روشهای درمانی برای دلواپسی و پریشانی
روان شناسان و روانکاوان بطور کلی پزشکان، روشهای متفاوتی جهت درمان دلواپسی و پریشانی بکار می برند که عبارتند از:
1- روان درمانی: در شروع بسیاری از پزشکان، داروهایی را برای بهبود بیماری تجویز می کنند، زیرا نسبتاً ارزان و موثر بوده و هم چنین بیمار در حالیکه در خانه به صورت یک زندانی زندگی می کند، همیشه به سهولت به آنها دسترسی داشته باشد و به علت وجود دلواپسی و پریشانی مفرط، تجویز انواع آرام بخش ها را در ابتدا ترجیح می دهند. یک آرام بخش می تواند بیمار را بدون ایجاد خواب آلوده شدید که عوارضی استفاده از ممکن های در طی روز است، آرام سازد.
بعضی از داروهای آرام بخش عبارتند از:
لیبریوم (کلرویازوپوساید) و والیوم (دیازپام) که از هام شناخته تر بوده و در مدت زمان زیادی در دسترس بوده اند. از انواع دیگر قرص های آرام بخش می توان انیرال یا (پروپرانول 3) را نام برد که عملکرد آن، صورت پایین آوردن اثرات جانبی دلواپسی و پریشانی از قبیل تعرق زیاد، لرزش دست، افزایش ضربان قلب و غیره می باشد (رزمیشل، ترجمه بهرامی و راستر، 101-100) البته این نکته را باید در نظر داشت که اگر کسی می خواهد از طریق دارو، درمان شود باید تحت پزشک متخصص باشد.
رفتار درمانی (آرامش درمانی):
هدف درمان روانی این است که فرد از قضیه تضادها رها سازد. دلواپسی و پریشانی او را تقلیل دهد و در جریان سازگاری او را راهنمایی کند برای تامین این هدف ها باید به فرد کمک کرد تا سطح لیاقت خود را بالا ببرد، از مشکلات نهراسد، خود را با دیگران سازش دهد، خصوصیات خود را هم تلقی کند، هدفهای با ارزش را انتخاب نماید و در زندگی واقع بین باشد. (شریعتمداری 1378 ، ص 521)
دلواپسی و پریشانی، محصول فعالیت سمپاتیک در سیستم عصبی غیر ارادی است چیزی که متضاد آن عمل می کند، فعالیت پاراسمپاتیک است که اطراب را خنثی می کند. آرامش درمانی فعالیت اعصاب پارسمپاتیک را افزایش می دهد. بسیاری از مردم معتقدند که آرامش یک رفتار طبیعی و خودکار است، اما بعضی افراد مشوق فراموش کرده اند که چگونه آرامش لازم را بدست آورند.
بایستی این مهارت از دست رفته را به آنها آموخت. تعداد زیادی از روش های آرامش درمانی وجود دارند ولی همه ی آنها در حقیقت جلوه های گوناگون یک مهارت و من اساسی هستند که اکثر مردم می توانند مهارت اصلی را یاد گیرند. (از شیل، ترجمه بهرامی و راسترو ص 112)
3- شوک الکتریکی تشنجی (IECS)
این روش بیشتر در درمان افسردگی کاربرد دارد ولی رای درمان دلواپسی و پریشانی نیز بکار برده می شود. (کرباسی، وکیلیان 1377 ص 49)
4- جراحی روانی: جراحی روانی، روش دیگری است که در کاهش میزان دلواپسی و پریشانی، افسردگی وسواس به هنگام درماندگی که بکار گرفته می شود. در این روش، رابطه ی بین سیستم لیمبیک که مرکز هیجانات است با کرتکس مغز قطع می شود. (همان منبع)
از جمله روش های دیگر درمان دلواپسی و پریشانی می توان ورزش را نام برد. ورزش تنها فواید زیادی برای جسم دارد، بر روح و روان انسان نیز اثر می گذارد.
بررسی نشان داده است که ورزش های هوازی، دلواپسی و پریشانی و افسردگی را کاهش می دهند در ارتباط دلواپسی و پریشانی با ورزش، معلوم شده است که به علت کاهش اسید لاستیک، یعنی اسیدی که معلوم شود نقش مهمی در نشانه های دلواپسی و پریشانی داراست، عضله، حالتی آرام بخش پیدا می کند. (فوجی، 1375 ص 103)
ورزش مرتب و از روی قاعده، به هر شکل که باشد، مفید است، اما با توجه به اطلاعات موجود برای رفع دلواپسی و پریشانی و نگرانی بهترین تمرینات ورزش، از نوع اروبیک 1 است. هدف، بالا بردن ضربان قلب در یک شخص مشخصی برای تقویت عضلات قلب سیستم عروق است که از شدت و تفاوت بیماریهای قلبی می کاهد، اما تمرینات اروبیک برای شخص مضطرب دو کار انجام می دهد، نه تنها قلب را تقویت می کند، بلکه به بدن امکان می دهد تا از اکسیژن به شکل موثرتری استفاده کند. کشیدن نفس های عمیق، به حفظ تعادل پ – هاش (ph) کمک می کند.
(مندلی وتف، ترجمه تراچی داغی، 1375 ص 197)
دلواپسی و پریشانی امتحان
در تمام زندگی، ما در معرض انواع امتحان قرار داریم، از جمله امتحانات ورودی دانشگاه ها، امتحانات دانش آموزان در مقاطع مختلف، امتحان به منظور ادامه تحصیل، امتحانات استخدامی برای احراز شغل، امتحان برای کسب مجوز رانندگی و غیره.
تجربه نشان داده است که عوارض دلواپسی و پریشانی و فشار روحی حاصل از امتحان در عده زیادی از امتحان دهندگان ظاهر می شود تقریباً همه افرادی که با امتحان سروکار دارند و در نوعی از امتحانات شرکت کرده اند، کم یا زیاد طعم و مزه نگرانی، فشار روانی و وحشت ناشی از امتحان را چشیده اند. (غلامرضا گرشاسبی، ص 35)
بطور کلی انسان دوست ندارد رفتارهایش همواره مورد ارزیابی و نقادی دیگران واقع شود و به همین دلیل هر زمان که در موقعیت امتحان قرار می گیرد بگونه ای دچار دلواپسی و پریشانی می شود. البته وجود دلواپسی و پریشانی به خودی خود امری غیر عادی نیست، اما آنچه می توان به عنوان یک منبع آزار دهنده و بازدارنده مورد توجه قرار گیرد شدت هیجان زدگی و دلواپسی و پریشانی فوق العاده ای است که به هنگام حضور در محافل اجتماعی یا شرکت در آزمون های مختلف دامن گیر بعضی از افراد می شود.
زمانی که افراد در موقعیت های مختلف دچار دلواپسی و پریشانی می شوند چنین دلواپسی و پریشانیی می تواند آثار زیستی و روانی زیانباری به همراه داشته باشد. دلواپسی و پریشانی شدید بر غدد درون ریز و بیرون ریز اثر گذاشته، با متاثر نمودن ذهن انسان، زمینه فراموشیهای زودگذر و خطای ادراک را فراهم می آورد به همین دلیل در بسیاری از موارد، نتایج حاصل از آزمونهای انجام شده از دانش آموزانی که شدیداً دچار دلواپسی و پریشانی می شوند بیانگر فراموشیهای آنی و خطاهای ادراکی آنهاست.
بنابراین ما احتیاج داریم توانایی و آمادگی رو به رو شدن با امتحانات را در خود افزایش دهیم یکی به این دلیل که آزمونها بخش بزرگی از زندگی ما هستند دیگر اینکه تمامی جنبه های زندگی حال و آینده ما را تحت تاثیر قرار می دهند. (همان منبع 37)
دلواپسی و پریشانی، قابل توجه، می تواند موجب اختلال در تواناییهای ذهنی افراد گردد. دلواپسی و پریشانی ناشی از امتحان نه تنها باعث می شود که فرد نتواند با مهارت و سرعت مناسب و بصورت واضح فکر کرده و پاسخ های مطلوب را ارائه نماید بلکه آرامش روانی اش نیز به مخاطره، بسیاری از اختلالات روانی و بیماریهای جسمانی در نزد افراد ناشی از یک منبع قوی دلواپسی و پریشانی است. (غلامرضا گرشاسبی، ص 35)
تعاریف دلواپسی و پریشانی امتحان
سارسون و دیویدسون دلواپسی و پریشانی امتحان را اینگونه تعریف می کنند، دلواپسی و پریشانی امتحان نوعی خود اشتغالی ذهنی که با خود کم انگاری و تردید درباره تواناییهای خود مشخص می شود و غالباً به ارزیابی شناختی منفی، عدم تمرکز حواس و واکنشهای جسمانی نامطلوب و افت عملکرد تحصیلی فرد منجر می گردد.
گیوداولودلو Gidaludlow دلواپسی و پریشانی امتحان را نوعی واکنش ناخوشایند و هیجانی نسبت به موقعیت ارزیابی در دانشگاه و کلاس درس تعریف کرده اند. این حالت هیجانی معمولاً با تنش، تشویق، نگرانی، سردرگمی، برانگیختگی سیستم اعصاب خودمختار همراه است.
از نظر کالو Kaolw دلواپسی و پریشانی امتحان عبارت است از نگرانی فرد در مورد عملکرد (انتظار شکست) استعداد و توانایی خویش به هنگام امتحان و موقعیتهای ارزیابی.
علائم و نشانه های دلواپسی و پریشانی امتحان:
علائم و نشانه های دلواپسی و پریشانی امتحان همانند علائم و نشانه های دلواپسی و پریشانی است. با توجه به تحقیقات انجام شده، آشفتگی معده، بهم خوردن ساعتهای خواب و آرامش، تغییراتی در میل به غذا، ضعف، سرگیجه، تغییر در فشار خون، میزان نبض و ترشح هورمونهای آدرنالین و نور آدرنالین در افراد دارای دلواپسی و پریشانی امتحان و یا در ایام امتحانات و در نتیجه هنگام امتحان در افراد مستعد به دلواپسی و پریشانی را افزایش میابد. همچنین در افراد دارای دلواپسی و پریشانی امتحان در امتحانات شفاهی، تپش قلب، پریدگی رنگ صورت، لکنت زبان، حرکتهای غیر ارادی دست و پا، تغییر صدا، لرزش بدن و صدا، تغییر دمای بدن، خشکی دهان و عرق کردن بارز است.
همچنین دلواپسی و پریشانی امتحان باعث ضعف ایمنی بدن می شود و در نتیجه در ایام امتحانات عفونت دستگاه تنفس در دانشجویان و دانش آموزان افزایش میابد.
شیوع دلواپسی و پریشانی امتحان
در مورد شیوع سنی و کلامی دلواپسی و پریشانی امتحان باید گفت که با زیاد شدن سن و بالا رفتن پایه تحصیلی دلواپسی و پریشانی امتحان افزایش می یابد و به نظر می رسد دلواپسی و پریشانی امتحان بین سنین 10 تا 11 سالگی شکل گرفته و ثبات پیدا می کند و تا بزرگسالی ادامه داشته باشد به نظر می رسد دختران بیش از پسران دلواپسی و پریشانی امتحان را تجربه می کنند. تفاوتهای جنسی در دلواپسی و پریشانی به خوبی با نقش پذیری جنسیتی تبیین می شود. زیرا در دختران تشویق به پذیرش دلواپسی و پریشانی و قبول آن به عنوان یک ویژگی زنانه دیده می شود و آن را ویژگی زنانه ادراک می کنند و یا به عبارتی دختران یاد می گیرند که به هنگام دلواپسی و پریشانی به طور منفعلانه تسلیم شوند. در حالی که پسران در مورد پذیرش دلواپسی و پریشانی دفاعی برخورد کرده، آن را تهدیدی برای احساس مردانگی خود به حساب می آورند. پسران می آموزند که با دلواپسی و پریشانی کنار آمده یا آن را انکار کننده و یا راههایی برای مقابله و تسلط بر آن پیدا کنند.
موریز و همکاران او میزان شیوع دلواپسی و پریشانی امتحان را بین 10 تا 30% همه دانشجویان ذکر کرده است.
سبب شناسی دلواپسی و پریشانی امتحان
در سبب شناسی دلواپسی و پریشانی امتحان می توان نقش سه عامل شخصیتی، خانوادگی و آموزشگاهی در ایجاد و شدت دلواپسی و پریشانی اشاره کرد.
1- عوامل شخصیتی: در بین عوامل می توان به دلواپسی و پریشانی عمومی، عزت نفس پهیین، استناد درونی شکستها، خود کفایتی پایین، الگوی رفتاری تیپ A (کمال گرا) هوش متون و کم بودن انگیزه موفقیت اشاره کرد.
2- عوامل خانوادگی: توجه بیشتر خانواده ها به وضع درسی بدون توجه به راه و رسم توجه صحیح، چه بسا همین توجه می تواند عامل ایجاد دلواپسی و پریشانی امتحان شود. بنابراین انتظارات نامعقول و بیش از حد توان افراد می تواند در آن ایجاد دلواپسی و پریشانی کند طبق اصل پیتر Peter افراد تا حدی که صلاحیت دارند می توانند از پیشرفتهای اجتماعی بهره جویند.
به جز انتظارات بیش از حد والدین، الگوهای خشک و غیر قابل انعطاف فرزند پروری، تنبیه و سرزنش، عدم ارائه تشویق و وضعیت اجتماعی و اقتصادی پایین نیز در بین عوامل خانوادگی با دلواپسی و پریشانی امتحان بستگی دارند.
3- عوامل آموزشگاهی: این عوامل مربوط به محیط مدرسه و دانشگاه و موقعیت امتحان است که در این رابطه می توان به انتظارات نابجای استاد و معلم، دروس و امتحانات مشکل، مراقبین امتحان، محدودیت زمانی در جلسه امتحان، محیط نامناسب امتحان و وجود عوامل فراهم مثل سروصدا، نور و تهویه نامناسب اشاره نمود. به نظر می رسد هنگامی که دلواپسی و پریشانی از حد معینی افزایش یابد باعث کاهش عملکرد فرد می شود در حالی که دلواپسی و پریشانی خفیف یا مقطعی ممکن است موجب افزایش کار و فعالیت شود.
راههای شناسایی دلواپسی و پریشانی امتحان
رویکرد رفتاری، شناختی برای شناسایی و تشخیص دلواپسی و پریشانی امتحان:
یکی از ابزارهای عمده که برای شناسایی و تشخیص دلواپسی و پریشانی امتحان به کار گرفته می شود، مقیاس دلواپسی و پریشانی امتحان بچه ها است. این مقیاس یک تست مداد کاغذی گروه مشتمل بر 30 سوال است که بچه ها به آن پاسخ بله یا خیر می دهند …
مشاهده رفتار
مشاهدات رفتاری، به ندرت در بررسی و شناسایی دلواپسی و پریشانی امتحان به کار برده می شود. اما با این وجود، مشاهدات رفتاری می توانند شناسایی و تشخیص کودکان پیش دبستانی پر دلواپسی و پریشانی که مقیاس های خود سنجی را نمی شود بر اینها که کار گرفت، بسیار مفید می باشد.
گزارش فعالیت های شناختی
"ثراندایک" "چاسین" مقیاس خودسنجی را برای بچه ها در خلال امتحان گرفتن ساختند که به پرسشنامه شناخت بچه ها معروف است …
افراد پر دلواپسی و پریشانی در شرایط که تحت ارزیابی قرار می گیرند، احساس یک نوع تهدید و خطر می کنند و نسبت به این گونه موقعیتها، یک سری واکنشهای عاطفی – هیجانی از خود نشان می دهند.
این گونه واکنش های هیجانی به نوبه خود، باعث بروز یک سری پاسخها، در فرد می شود که هیچ گونه ارتباطی با تکلیف در دست انجام ندارد، نتیجه اینکه با عملکرد فرد کاهش پیدا می کند.
"اسپید برگر" دلواپسی و پریشانی و امتحان را به عنوان یک صفت موقعیتی در نظر می گیرند یعنی شرایط و موقعیتهای خاص، بروز آن متفاوت خواهد بود. حجم و اندازه دلواپسی و پریشانی و موقعیتهای امتحانی، بستگی به ادراک دانش آموزان دارد، این که وی امتحان را یک تهدید و خطر مشخص ببیند یا خیر؟ (کمزرین 1374 ص 30-31)
راههای کاهش دلواپسی و پریشانی امتحان
روش حساسیت زدایی تدریجی
یکی از راههای بسیار مطلوب و تجربه شده، جهت کاهش دلواپسی و پریشانی امتحان، روش حساسیت زدایی است "مورین" (Morrin) و "کراتوچ ویل" (Kratochwill) شرح داده اند که این روش دارای سه مرحله است:
1- بین 3 تا 4 جلسه طول می کشد، به کودک یاد می دهند که چگونه از طریق انبساط و انقباض ماهیچه ها بدن خود را سست و Relax نماید.
2- در مرحله دوم، به کودک یاد داده می شود که چگونه سلسله مراتبی از آنچه را که در مورد دلواپسی و پریشانی قبول دارد در ذهن خود ایجاد نموده و بیان نماید.
3- در مرحله سوم، روش مقتضی رفع حساسیت با توجه به حفظ حالت آرامش جسمی کودک و تصور صحنه هایی از سلسله مراتب دلواپسی و پریشانی به طور مکرر تا زمانی که هر گونه دلواپسی و پریشانی یا تنش مربوط به آن صفحه از بین برود، اعمال می گردد، تاثیر این روش، بوسیله محققین مختلف طی تحقیقاتی که انجام داده اند، حمایت گردیده است.
روش دیگری که در کاهش دلواپسی و پریشانی امتحان به کار گرفته می شود تحت عنوان "سرمشق" یا مدل سازی می باشد. در این روش دانش آموزانی که دلواپسی و پریشانی شدید امتحان دارند را، همراه با آنهایی که دلواپسی و پریشانی کمی از امتحان دارند، به صورت تصادفی انتخاب نموده و به سه گروه حمایت کنند، کنترل و گواه تقسیم می کنند سپس به گروه کنترل، فیلمی را نشان دادند که در آن یک پسر و دختری وانمود می کردند که دچار دلواپسی و پریشانی شدید امتحان هستند و یک نفر به عنوان گیرنده آزمون که نقش حمایت کننده داشت، شرکت کرده بودند، به گروه سوم، همان فیلم را نشان دادند منتها، گیرنده آزمون ضمن تشریح حالت دلواپسی و پریشانی دانش آموزان در فیلم راهها و تکنیک هایی برای انجام موثر آزمون را نشان می داد. پس کلیه اعضاء گروهها را در معرض یک آزمون واقعی قرار دادند، ملاحظه شد که ابتدا کلیه بچه ها دچار نوعی از دلواپسی و پریشانی اولیه گردیدند ولی پس از آن بتدریج اظهار اعتماد به نفس نسبت به عملکرد خود نمودند.
آقای افروز در کتاب چکیده ای از روانشناسی تربیتی، روشهای کاهش دلواپسی و پریشانی را به شکل زیر عنوان می کند.
دلواپسی و پریشانی قابل توجه می تواند موجب اختلال در توانایی ذهنی کودکان شود. یکی از مهمترین مسئولیتهای اولیاء و مربیان تلاش در کاهش دلواپسی و پریشانی کودکان و نوجوانان، بخصوص در ایام امتحانات است. دلواپسی و پریشانی ناشی از امتحان نه تنها باعث می شود که دانش آموزان نتوانند با مهارت و سرعت مناسب و بطور کاملاً واضح فکر کرده، پاسخ های مطلوب را ارائه دهند، بلکه آرامش روانی آنها را نیز به مخاطره می اندازند، بسیاری از اختلالات روانی و بیماری و بیماریهای جسمانی در کودکان و نوجوانان ناشی از یک منبع قوی دلواپسی و پریشانی است.
دلواپسی و پریشانی ناشی از امتحان در نزد کودکان و نوجوانانی که تجارب ناخوشایندی از شکستهای پی در پی داشته، یا همواره به دلایل عدیده انتظار کسب بهترین نمرات را دارند فوق العاده چشمگیر است. همچنین آن دسته از کودکان و نوجوانانی که به لحاظ شیوه خاص تربیتی و نظام ارزش حاکم بر خانواده و محیط زندگیشان احساس خود را ارزشمندی و عزت نفس آنها صرفاً ناشی از موفقیتهای آموزشگاهی است، عمدتاً با دلواپسی و پریشانی بیشتری مواجه هستند. در حقیقت، سطح انتظارات خانواده، زمانی که تناسبی با توان واقعی فرزندان نداشته باشد، خود می تواند زمینه ساز دلواپسی و پریشانی و نگرانی مستمر آنان باشد.
آنچه که می بایست بیشتر مورد توجه اولیاء و مربیان قرار گیرد، میزان تلاش کودکان و نوجوانان است و نه صرف نتایج حاصل از انجام آزمونهای مختلف، همواره شایسته است، درک صحیح از ماهیت تفاوتهای فردی و شناخت درست از ویژگیهای ذهنی، روانی و جسمی دانش آموزان از مقایسه بی مورد کودکان با یکدیگر اجتناب ورزیده، رقابتهای فردی، گروهی را صرفاً در شرایط عادلانه و با در نظر گرفتن تفاوتهای فردی و فراهم ساختن محیطی صمیمی و دوست داشتنی ایجاد کرد. برای کاهش دلواپسی و پریشانی ناشی از امتحان، علاوه بر داشتن انتظارات معقول از کودکان و نوجوانان تشویق نقاط مثبت و توانمندیهای آنها، تقویت اعتماد به نفس ایشان و سرانجام فراهم آرامش خاطر آنان شایسته است به تلاش هر چه بیشتر کودکان و نوجوانان در حد توانشان تاکید کنم تا تسلط بیشتری بر موضوع مورد نظر داشته باشند بدیهی است هر قدر انسان با تسلط بیشتری بر موضوع درسی آمادگی ذهنی و روانی بیشتری برای آزمون داشته باشد، دلواپسی و پریشانی او کمتر خواهد بود. به عبارت دیگر آنگاه که دانش آموز تصویر روشنی از آینده خویش دارد در حد توان تلاش می کند و به تسلط نسبی بر موضوعات درسی دست می یابد و در این شرایط انتظاری که دانش آموز از نتیجه احتمالی آزمون دارد معقول است و لذا دچار دلواپسی و پریشانی کمتری می شود.
پیشینه تحقیق
در مورد موضوع مورد مطالعه تحقیقات گسترده ای انجام یافته که به برخی از آنها اشاره می گردد.
تحقیقی تحت عنوان بررسی میزان دلواپسی و پریشانی در بین دانشجویان دانشگاه پیام نور توسط (فرج پور1381) انجام یافته است ایشان در این تحقیق به این نتیجه رسیده است که نمره های دلواپسی و پریشانی دانشجویان دختر با توجه به نمره های دانشجویان پسر بیشتر بوده است و علل و عواملی از قبیل والدین و هم چنین درآمد خانواده و پیشرفت تحصیلی تاثیر زیادی در میزان دلواپسی و پریشانی دانشجویان دانشگاه پیام نور ؟؟ نداشت.
تحقیق دیگر تحت عنوان بررسی میزان دلواپسی و پریشانی تحصیلی دانشجویان دانشگاه پیام نور توسط زینب اصغرزاده و شیما رحیمی 1383 انجام یافته است آنها در این تحقیق به این نتیجه رسیده اند که:
1- هیچ گونه رابطه معنی داری بین افسردگی و افت تحصیلی وجود ندارد.
2- هیچ گونه رابطه معنی داری بین دلواپسی و پریشانی و طبقه اجتماعی وجود ندارد.
3- هیچ گونه رابطه معنی داری بین دلواپسی و پریشانی و تحصیلات والدین وجود ندارد.
در مطالعه ای که به صورت قطعی و خود اجرایی بر روی 82 کودک 8 تا 11 ساله بستری در بخش کودکان 6 بیمارستان کالیفرنیا انجام شد، نقش متغیرهایی چون جنس، درآمد سالانه خانواده و حاد یا مزمن بودن بیماری کودک در میزان ترس و دلواپسی و پریشانی کودکان بررسی گردید. ارزیابی دلواپسی و پریشانی با استفاده از آزمون "Spiel berger" و ارزیابی ترس با آزمون "CMFS" انجام شد. نتیجه مطالعه نشان می دهد کودکانی که دلواپسی و پریشانی پنهان بیشتری داشته از ترس بیشتری نیز برخوردار بودند. سن و حاد و مزمن بودن بیماری نقش معنی داری در شیوع دلواپسی و پریشانی و ترس نداشت، ولی میزان درآمد سالانه خانواده و میزان معلولیت با ترس و دلواپسی و پریشانی در کودکان ارتباط نداشت.
در پژوهشی که بر روی 76 کودک بستری در بخش های روانی با متوسط سنی 10 سال با تشخیص اختلالات دلواپسی و پریشانیی عاطفی و رفتاری انجام شد. مشاهده گردید که کودکان با اختلالات دلواپسی و پریشانیی ضریب هوشی کمتری نسبت به کودکان غیر مضطرب داشتند ولی در کودکان ناسازگار و مضطرب اختلال شناختی مشاهده نشد.
در بررسی دیگری بررسی 1314 نفر از دانش آموزان دختر و پسر دبیرستانهای مناطق 1 تا 14 آموزش و پرورش تهران که در پایه های اول و سوم مشغول به تحصیل بودند، نتایج زیر بدست آمد: شیوع دلواپسی و پریشانی و افسردگی از لحاظ تحولی در پسران و دختران تفاوت معنی داری ندارد. حالت دلواپسی و پریشانی (دلواپسی و پریشانی آشکار) و افسردگی در نوجوانان عادی بیشتر از نوجوانان تیزهوشی است. ولی تفاوت معنی داری بین آنها از لحاظ صفت دلواپسی و پریشانی (دلواپسی و پریشانی پنهان) وجود ندارد. دلواپسی و پریشانی و افسردگی در پایه اول کمتر از پایه سوم تحصیلی (P<%5) میانگین صفت دلواپسی و پریشانی در دانش آموزان پسر کمتر از دانش آموزان دختر بود و میانگین آن در دو جنس، با افزایش سن افزایش پیدا می کرد.
جمع بندی
دلواپسی و پریشانی که با احساس تنش و ناراحتی همراه است حالتی هیجانی یا فیزیولوژیکی است که نمی توان آن را مدت زیادی تحمل کرد. افراد در شرایط متفاوتی دچار دلواپسی و پریشانی می شوند مثل: روانی، عاطفی، محیطی دلواپسی و پریشانی با پیشرفت جامعه بشری و گسترش شهرنشینی و صنعت و قبول شیوه های نوین برای زندگی اثر معکوس بر سلامت انسانها گذاشته است. در مفهوم دلواپسی و پریشانی از دیدگاه نظریه واقعیت درمانی واژه بیمار روانی بکار نمی رود و آنچه که اصطلاحاً بیمار روانی خوانده می شود در حقیقت اشکال مختلف انکار واقعیت است که بصورت متنوعی ظاهر می شود اما مفهوم دلواپسی و پریشانی از دیدگاه رفتار درمانی، رفتار درمانگرایان دلواپسی و پریشانی را واکنش می دانند که بر اساس قوانین یادگیری قابل توجیه است. دلواپسی و پریشانی از این دیدگاه جزء سازنده معمولی یا هسته ای رفتار نژندی بشمار می آید. متخصصان علوم رفتاری دلواپسی و پریشانی را به دو نوع خفیف و شدید یا طبیعی و بیمارگونه تقسیم می کنند. فروید دلواپسی و پریشانی را به سه دسته تقسیم می کنند:
1- دلواپسی و پریشانی ناشی از دنیای خارج یا دلواپسی و پریشانی عینی
2- دلواپسی و پریشانی روان نژندی که منشاء آن ادراک خطری است که از غرائز ناشی می شود.
3- دلواپسی و پریشانی اخلاقی
دلواپسی و پریشانی بهنجار شامل آن لحظات دلواپسی و پریشانی آوری است که هیچ کس قادر نیست برای مشکل پیچیده و مبهم راه حلی بیابد. دلواپسی و پریشانی نابهنجار به درجات مختلف و فراوانیهای متفاوت تجلی می گردد علائم اختلالات دلواپسی و پریشانیی را می توان به چهار گروه شناختی، عاطفی، رفتاری و فیزیولوژیکی تقسیم کرد که این عناصر از همدیگر مستقل نیستند، بلکه عملکرد آنها با کل ارگانیزم هماهنگ می باشد.
پنج قاعده برای مقابله با دلواپسی و پریشانی ذکر شده است از جمله اجتناب نکردن، استفاده از رویارویی مثبت، تسلط گرا بودن، یادداشت کردن، علاقمند بودن به تمرین.
عوامل موثر در زمینه دلواپسی و پریشانی علل زیستی، روانی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و انضباطی را می توان نام برد و از صفاتی که دلواپسی و پریشانی زا هستند می توان به کمال گرایی، نیاز شدید به تایید شدن، بی توجهی به علائم جسمی و ترس و نیاز شدید به کنترل که می توان با مهار این صفات، دلواپسی و پریشانی خود را بیشتر کنید. نحوه مدار با دلواپسی و پریشانی نیز خود شامل روشهای خود آرام بخش، حساسیت زدایی منظم، غرقه سازی، غرقه سازی تجسمی است که راهبرد اول جسمی است و راهبرد دوم بر قدرت مغز تمرکز دارد و شامل ارزیابی ادراکات، ارزیابی تفکر و حرف زدن با خود هنگام مو اجه شدن با چالشها است. بررسیها نشان داده است که دلواپسی و پریشانی به شرایط و عوامل مربوط است مثل:
1- عامل سن که ممکن است دلواپسی و پریشانی در هر سنی بروز کند.
2- عامل جنسیت، دختران بیشتر از پسران دچار دلواپسی و پریشانی می کردند.
3- عامل رشد دلواپسی و پریشانی در سنین نوجوانی به مراتب بیشتر از دوره های بعدی است. 4- عامل عاطفی 5- اختلال روانی 6- سابقه اضطراری 7- زود رنجی 8- منتظران عقوبت 9- افراد بیمار
روانشناسان از جمله روشهایی که برای درمان دلواپسی و پریشانی پیشنهاد کرده اند: 1- روان درمانی که در این روش داروهایی به افراد داده می شود.
2- رفتار درمانی که هدف آن این است که بیمار از قید تضادها رها سازد و دلواپسی و پریشانی او را کم کند و در جریان سازگاری او را راهنمایی کند.
دلواپسی و پریشانی امتحان از جمله عواملی است که باعث موفقیت یا عدم موفقیت فرد می شود. انسانها دوست ندارند رفتارهایشان مورد ارزیابی قرار گیرد به همین دلیل در زمان امتحان دچار دلواپسی و پریشانی می شوند وجود دلواپسی و پریشانی امتحان به خودی خود امری غیر عادی نیست اما آنچه که به عنوان یک منبع بازدارنده مورد توجه قرار می گیرد هیجان زدگی یا دلواپسی و پریشانی فوق العاده ای است که به هنگام حضور در محافل اجتماعی یا شرکت در آزمونها دامنگیر افراد می شود. دلواپسی و پریشانی امتحان با بالا رفتن سن و پایه تحصیلی شروع پیدا می کند و سبب آن می تواند سه عامل شخصیتی، خانوادگی و آموزشگاهی باشد که هر کدام به نوعی در ایجاد شدت دلواپسی و پریشانی موثر هستند. از جمله راه های شناسایی دلواپسی و پریشانی امتحان رویکرد رفتاری، شناختی است.
که از طریق 1- مقیاس دلواپسی و پریشانی امتحان 2- مشاهده رفتار 3- گزارش فعالیت شناختی امکان پذیر می گردد و راه های کاهش دلواپسی و پریشانی روش حساسیت زدایی تدریجی است که مورین و کراتوچ ویل آن را در مدرسه ارائه داده است و روش دیگر سرمشق دهی یا مدسازی می باشد.
منابع
1- خدایاری فرد، محمد: مسائل نوجوانان و جوانان، شرکت گیتی خودکار، چاپ اول بهار 1371
2- دلاور، علی: روشهای آمار در روانشناسی و علوم تربیتی، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ دهم، اردیبهشت 1370
3- رحیمی، فاطمه: بررسی علل دلواپسی و پریشانی دانش آموزان دوره های متوسطه و پیش دانشگاهی (دختر و پسر) پایان نامه، شهریور 1379
4- شاملو، سعید، بهداشت روانی، انتشارات شرکت سهامی چهر، چاپ چهاردهم
5- شریعتمداری، علی؛ روانشناسی عمومی، تهران، انتشارات دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران
6- شعاری نژاد، علی اکبر: روانشناسی رشد، تهران، چاپ هفتم
7- شفیع آبادی و ناصری: نظریه مشاوره و روان درمانی، مرکز نشر دانشگاهی 1336
8- فیغمی، محمدجواد: بررسی تحلیلی، مقایسه وضعیت روانی (دلواپسی و پریشانی و افسردگی) دانش آموزان پایه سوم متوسطه و پیش دانشگاهی شهر قم، پایان نامه سال 78-1377
9- عظیمی، سیروس: روانشناسی عمومی، تهران، انتشارات صفار
10- فوجی، ذبیح اله: انگیزش، هیجان و واکنش های روان تنی، نشر میترا چاپ دوم، زمستان 1375
11- قایقی، علی: ترس، دلواپسی و پریشانی در کودکان، انتشارات امیدی چاپ هما، 1368
12- قایقی، علی: شناخت، هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان، چاپ نهم، 1370
13- کاپلان، هارولد و ساروک، بنیامین و برگ، جک: خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری، ترجمه دکتر نصرت اله پور افکاری، جلد اول، انتشارات شهر آب، پاییز 1376
14- کریس. آل. کلنیکه، مترجم شهرام محمد خانی "مهارت های زندگی" تهران سپند هنر، چاپ اول سال 1380
15- کرباسی، منیژه و وکیلیان، منوچهر: مسایل نوجوانان و جوانان، انتشارات پیام نور، چاپ اول اسفند 1377، چاپ چهارم، اسفند 1380
16- کرم گشتی، مریم: بررسی عوامل موثر بر ایجاد دلواپسی و پریشانی و تاثیر آن بر میزان یادگیری ریاضی دانش آموزان دختر مقطع راهنمایی منطقه عالو، پایان نامه سال تحصیلی 78-1377
17- مندلی، رابرت و تف، پایین: نگرش بر علل نگرانی و تشویش، ترجمه قراچه داغی، نشر حدی، چاپ دوم 1375
18- مورسل، آلبرت و میرز آسینلی: تقویت حافظه، مهار دلواپسی و پریشانی، ترجمه هوشیار رزم آرا، انتشارات آرمان، چاپ سوم، دی ماه 1365
19- مشیل، رز: روانشناسی ترس، ترجمه برای راسترو، انتشارات راهنما
20- مجله تربیت "ماهنامه آموزش و پرورش" سال دهم، شماره سوم آذرماه 73
21- مجله تربیت "ماهنامه آموزش و پرورش" سال دهم، شماره هفتم، فروردین ماه 78
22- نوابی نژاد، شکوه: رفتارهای بهنجار و نابهنجار، تهران انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، چاپ سوم سال 1372
23- نیکوپسند، کاظم: بررسی میزان دلواپسی و پریشانی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دختر و پسر مقطع تحصیلی پیش دانشگاهی شهرستان فومن، پایان نامه، بهار 1381
24- هال، ورنون: روانشناسان بزرگ، ترجمه رمضان دوستی، چاپ آرین، 1369
11