نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: علوم تجربی
پایـه: هفتم (دوره ی اول متوسطه)
فصل6 : سفر آب روی زمین
برای درک بهتر مطالب توسط دانش آموزان این درس به صورت زمینه محور (سفر آب روی زمین) طراحی شده است. مفاهیم این درس از طریق فعالیت های زمینه محور و انجام آزمایش ها با شرکت فعال دانش آموزان در کارهای گروهی کسب می شود. با توجه به اینکه آب ماده ای بسیار ارزشمند است، علاوه بر مفاهیم علمی به مسائل زیست محیطی، فرهنگی و اجتماعی آن نیز پرداخته شده است. هدف کلی و پیامد محور درس مذکور این است که دانش آموزان به اهمیت آب کره (دریاها، دریاچه ها، رودخانه ها، نزولات جوی و …) در زندگی خود و سایر موجودات زنده پی ببرند و با آگاهی از میزان آب های شیرین با راه های استفاده درست از آنها آشنا شوند.
** نکات آموزشی و روش تدریس **
* توضیحاتی در مورد این فصل
هدف های فصل:
در پایان این فصل انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:
– تاثیر و کاربرد آب را در زندگی روزمره خود بیان کنند.
– میزان متوسط بارندگی محل سکونت خود ومتوسط بارندگی کشور را با هم مقایسه کنند.
– اهمیت وجود رودخانه ها را از نظر کشاورزی، صنعتی و اجتماعی توضیح دهند.
– پیامدهای ناشی از آلودگی رودخانه ها، دریاها و دریاچه ها رابیان کنند.
– اهمیت خلیج فارس و دریای خزر را برای کشورمان بیان کنند.
دانستنی های فصل:
آب در طبیعت به شکل های مختلفی (گاز، مایع و جامد) دیده می شود. به مجموعه آب های موجود در طبیعت، آب کره گفته می شود. آب کره شامل بخش های زیر است. در اثر تابش خورشید، آب های موجود در سطح زمین تبخیر می شوند و به صورت بخار آب و ابر در می آیند. بخار آب موجود در هوا در ارتفاعات متراکم می شود و به صورت بارش های جوی به سطح زمین برمی گردد. بخشی از آنها به صورت آب های زیرزمینی در زمین فرو می روند. بخشی تبخیر می شوند و بخشی به صورت آب های جاری در سطح زمین جریان پیدا می کنند.
آب های جاری در زندگی انسان نقش بسزایی دارند. این آب ها از نظر تامین آب آشامیدنی، تولید الکتریسیته، حمل و نقل، کشاورزی، مرزهای طبیعی و… اهمیت زیادی دارند. آب های جاری در یک حوضه آبریز از ارتفاعات به سمت نواحی پست تر و حوضه های رسوبی جریان دارند و باعث فرسایش سنگ های مسیر خود می شوند و رسوبات حاصل از فرسایش را به صورت مخروط افکنه در نواحی پایکوهی ته نشین می کنند. مخروط افکنه به صورت بادبزنی شکل است و اندازه ذرات آن در قسمت راس به طرف قاعده ریزتر می شوند. مخروط افکنه ها از نظر ذخیره آب های زیرزمینی، زمین های حاصلخیز کشاورزی و تشکیل معادن شن و ماسه ارزشمند می باشند.
آب های جاری ممکن است به دریاچه ها بریزند. دریاچه ها حوضه های رسوبی اند که روی خشکی ها واقع شده اند و آنها ممکن است در ارتفاع های مختلف از سطح آب های آزاد تشکیل شده باشند. دریاچه ها به روش های زیر تشکیل می شوند:
1- باقی مانده دریای قدیمی مانند دریاچه خزر که دریای تتیس است.
2- شکستگی قسمتی از سنگ کره و فروافتادگی قسمتی از زمین مانند دریاچه ارومیه واقع در استان آذریایجان غربی و یا دریاچه بایکال در روسیه
3- دهانه آتشفشانی مانند آتشفشان سبلان واقع در استان اردبیل
4- بالاتر بودن سطح ایستابی از کف غار، مانند دریاچه واقع در غارعلی صدر همدان
5- ریزش کوه و مسدود شدن مسیر رودخانه مانند دریاچه های ولشت (توابع کلاردشت) و لاسم (توابع فیروزکوه)
6- مسدود شدن مسیر رودخانه به وسیله گدازه های آتشفشان ها مانند دریاچه لار (اطراف کوه دماوند)
7- احداث سد در مسیر رودخانه مانند دریاچه پشت سد امیر کبیر و…
8- دریاچه های مصنوعی اطراف برخی شهرها مانند دریاچه مصنوعی شهدای خلیج فارس در منطقه چیتگر تهران.
برخی رودخانه ها به دریاها و اقیانوس ها می ریزند. دریاها از نظر حمل و نقل، تامین پروتئین های دریایی، تامین انرژی جزر و مدی، ذخایر نفت و گاز و… دارای اهمیت اند. کشور ما از طریق خلیج فارس و دریای عمان به آب های آزاد ارتباط دارد که این امر در توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشورمان موثر است. سواحل جنوبی کشورمان در برخی نقاط مسطح و هموار است؛ مانند سواحل خوزستان و در برخی نواحی به صورت پرتگاهی و صحرایی است؛ مانند سواحل چابهار.
جریان های دریایی:
جریان هایی دریایی (اقیانوسی) به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) جریان های سطحی: عامل اصلی پیدایش این نوع جریان ها، بادهای عمومی کره زمین اند البته عواملی مانند شکل بستر، اختلاف چگالی و حرکت وضعی زمین نیز بر آن تاثیر می گذارد. جریان های سطحی به دو دسته تقسیم می شوند:
1- جریان های گرم: این جریان ها از عرض های جغرافیایی کم (نواحی استوایی) به عرض های جغرافیایی زیاد (نواحی قطبی) می روند؛ مانند جریان دریایی گلف استریم که باعث تعدیل دمای هوا و ایجاد امکان کشتیرانی در نواحی قطبی شده است.
2- جریان های سرد: این جریان ها از نواحی قطبی (عرض های بالا) به سمت نواحی استوایی (عرض های پایین) جریان دارند؛ مانند جریان دریایی لابرادور.
ب) جریان های عمیق: عامل اصلی پیدایش این جریان ها، اختلاف چگالی آب دریا است. البته عواملی مانند اختلاف دمای آب، اختلاف درجه شوری و وجود مواد معلق باعث ایجاد تغییرات چگالی در آب می شوند. در این نوع جریان، آب های با چگالی بالا و سنگین به اعماق دریا فرو می روند و آب های پایین را به سمت بالا می رانند؛ مانند جریان عمیق تنگه هرمز که در آن، آب های شورتر و سنگین تر خلیج فارس در امتداد بستر به زیر آب های سبک تر دریای عمان فرو می رود.
یخچال ها:
یخچال ها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند:
1- یخچال های قطبی: این نوع یخچال ها در عرض های جغرافیایی بالا تشکیل شده اند؛ مانند یخچال های نواحی شمال سیبری و یا یخچال های قاره قطب جنوب که حدود 13 میلیون کیلومتر مربع وسعت و حدود یک کیلومتر ضخامت دارند.
2- یخچال های کوهستانی: این نوع یخچال ها در نواحی مرتفع کوهستانی سطح خشکی ها تشکیل شده اند که در برخی از موارد تحث تاثیر نیروی جاذبه در داخل دره های کوهستانی به سمت پایین حرکت می کنند و باعث فرسایش دیواره و بستر دره می شوند. به رسوبات حاصل از فرسایش یخچال ها، مورن می گویند. این رسوبات اگر در زیر یخچال تشکیل شوند، به آن مورن زیرین و اگر در جلوی یخچال انباشته شوند، مورن جبهه ای و چنانچه در حاشیه و کناریخچال ایجاد شوند، به آن مورن کناری و در صورتی که داخل یخچال به صورت معلق قرار گیرند، به آن مورن سرگردان می گویند. در کشور ما یخچال های کوهستانی در علم کوه، قله های دماوند، سبلان، زردکوه و دنا وجود دارد
.
*** آموزش صفحه به صفحه این فصل ***
برای تدریس صفحه عنوانی و صفحه اول درس (آب: فراوان اما کمیاب) پیشنهاد می شود از روش تدریس بارش فکری استفاده شود؛ به این ترتیب که معلم از گروه ها می خواهد با مشاهده تصویر عنوانی و مطالعه متن کتاب برداشت خود را در گروه مطرح کنند واطلاعات خود را جمع بندی کنند. سپس معلم از نماینده گروه ها می خواهد که به صورت چرخشی جمع بندی های خود را در کلاس مطرح نمایند و در نهایت یکی از دانش آموزان در پای تابلو حاضر می شود و نکات مهم مطرح شده توسط سرگروه ها را به ترتیب اهمیت با راهنمایی معلم ثبت می کند.
برای تدریس باران چگونه تشکیل می شود پیشنهاد می شود که از الگوی کاوشگری استفاده شود؛ به این ترتیب که انجام آزمایش توسط دانش آموزان با نظارت و هدایت معلم انجام شود. در حین انجام آزمایش معلم با دخالت های مثبت و تقویت کننده مانند آیا همه گروه ها آماده تشکیل باران هستند جهت ادامه کار آنان را همراهی می کند.
در این آزمایش فعالیت های ذهنی(تفکر) و مهارت های فرایندی دانش آموزان تقویت می شود. در حین انجام آزمایش معلم از دانش آموزان می خواهد که دو لیوان را به خوبی و با دقت مشاهده کنند و در مورد پرسش های احتمالی زیر که در ذهنشان ایجاد می شود، فکر کنند.
1- چرا در قسمت زیر پوشش لیوان حاوی آب گرم قطرات آب تشکیل می شود؟
2- آیا مقدار یخ روی پوشش لیوان بر میزان تشکیل قطرات آب تاثیر دارد؟
3- آیا در لیوان خالی هم قطرات تشکیل می شود؟
معلم دانش آموزان را هدایت می کند تا پاسخ سوالات خود را پیدا کنند.
معلم از دانش آموزان می خواهد نمونه هایی از این پدیده را در زندگی روزمره خود بیان کنند (مانند تشکیل قطرات آب بر روی جداره خارجی پارچ آب سرد در تابستان یا تشکیل قطرات آب بر روی جداره داخلی شیشه ماشین و یا پنجره آشپزخانه در زمستان) در پایان یکی از گروه ها، مراحل مختلف آزمایش چگونگی تشکیل باران را بر روی تابلوی کلاس ثبت می کنند.
در مبحث باران کجا می رود؟ نیز می توان از روش انجام آزمایش به صورت کاوشگری مطابق آنچه در قسمت قبل بیان شد، استفاده کرد و مفاهیم درس که شامل تبخیر، جریان آب و نفوذ آن به داخل زمین است، از طریق انجام آزمایش توسط دانش آموزان کسب شود.
در فعالیت مربوط به آب های جاری معلم قسمتی از حیاط مدرسه را که شیب داراست، انتخاب می کند، سپس به اتفاق دانش آموزان کلاس فعالیت را انجام می دهد و از آنها می خواهد که مسیر حرکت آب را نقاشی و با شکل حوضه آبریز مقایسه کنند. برای ارائه مطلب مربوط به مخروط افکنه در صورت امکان از گردش علمی، تصاویر و فیلم های آموزشی استفاده کنید.
در جمع آوری اطلاعات این درس؛ در استان های کشور حوضه های آبریز مختلفی وجود دارد؛ مانند حوضه آبریز رودخانه کرج در استان البرز، حوضه آبریز سفید رود در استان گیلان و…
در فعالیت این درس، آب پشت سد دارای انرژی پتانسیل است که در هنگام ریختن روی پره های توربین به انرژی جنبشی تبدیل می شود و باعث حرکت توربین می گردد. انرژی جنبشی نیز به انرژی الکتریکی تبدیل می شود. این انرژی پس از انتقال به خانه ها و کارخانه ها بر اساس نوع وسیله برقی مورد استفاده به صورت های دیگر مانند نورانی، گرمایی و… تبدیل می شود.
فکر کنید: اندازه ذرات تشکیل دهنده رسوبات مخروط افکنه در نقطه الف درشت تر از نقطه ب است.
در گفت و گو کنید این درس، سرعت آب رودخانه به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از جمله:
1- شیب زمین: با افزایش شیب زمین سرعت آب رودخانه نیز افزایش می یابد.
2- مقدار آب: با افزایش مقدار آب سرعت آب رودخانه نیز افزایش می یابد.
3- سطح مقطع آب: با افزایش سطح مقطع آب، سرعت آب رودخانه کاهش می یابد.
البته عوامل دیگری مانند نفوذپذیری، پوشش گیاهی و… در مقدار آب رودخانه تاثیر دارند.
خود را بیازمایید این درس: از مهمترین منابع آلوده کننده رودخانه می توان به آلودگی های صنعتی، فاضلاب های شهری، آلودگی ناشی از سموم کشاورزی و … اشاره نمود. ( آلودگی رودخانه باعث به خطر افتادن حیات جانداران آبزی و آلودگی سفره آبهای زیرزمینی می شود. )
در تدریس موضوع دریاچه ها پیشنهاد می شود معلم از دانش آموزان بخواهد درباره اهمیت و کاربرد دریاچه های احتمالی موجود در استان محل سکونت خود تحقیق کنند و به صورت روزنامه دیواری به کلاس ارائه دهند؛ سپس معلم با توجه به پیش دانسته هایی که دانش آموزان کسب کرده اند، به روش پرسش و پاسخ، دانش آموزان را جهت دریافت مفهوم دریاچه و چگونگی تشکیل آن هدایت کند.
هدف از آزمایش کنید این درس، آشنایی دانش آموزان با مفهوم جریان های دریایی است. برای انجام این آزمایش از روش کاوشگری می توان استفاده کرد. به این ترتیب که پس از تمهید مقدمات از دانش آموزان بخواهیم که مسیر حرکت قطره جوهر را داخل ظرف آب مشاهده کنند و سوالات احتمالی را که در ذهنشان ایجاد می شود، مطرح کنند و با کمک معلم پاسخ خود را بیابند. سپس نمونه هایی از این پدیده را در محیط زندگی خود معرفی کنند. (مانند جریان های همرفتی دما و… )
در جمع آوری اطلاعات این درس، پدیده جزر و مد منظم است و در زمان های معین انجام می شود؛ بنابراین هنگام مد که سطح آب بالا می آمد، رزمندگان ما با استفاده از قایق از عرض اروند عبور می کردند.
ارزشیابی
ارزشیابی، جزئی از فرایند آموزش است که به طور مستمر انجام می شود. برای ارزیابی دانش آموزان می توانیم به صورت عملکردی و کتبی اقدام کنیم. برای نمونه در ارزشیابی عملکردی به صورت جدول زیر می توان عمل کرد.
مراحل آزمایش
مهارت های کسب شده
امتیاز
پیش از کاوشگری
آماده کردن وشرکت در انجام آزمایش
حین آزمایش
مشاهده و ثبت نتایج
حین آزمایش
طرح سوالات
مرحله نهایی
ارائه فرضیات
مرحله نهایی
نتیجه گیری
** طرح درس(چگونگی تدریس) **
* هدف کلی
آشنایی با نقش و اهمیت آب در زندگی
* اهداف جزئی و رفتاری
در مورد مقدار توزیع آب در سطح کره زمین تفکر کند. (حیطه تعقل)
در مورد نفوذ پذیری در شهر های مختلف کشور را مقایسه کند. (حیطه تعقل)
میزان بارش در شهر های مختلف کشور را مقایسه کند. (حیطه تعقل)
از میزان اثرگذاری آب در زندگی درک درستی پیدا کند. (حیطه تعقل)
نقش و اهمیت ایستگاه های هواشناسی را در زندگی درک کند. (حیطه تعقل)
در مورد نقش چرخه ی آب مورد نیاز کشور تفکر کند. (حیطه تعقل)
به نقش آب به عنوان عامل حیات باور پیدا کند. (حیطه ایمان)
با توجه به اصول دینی به قبیح و مضر بودن اسراف در مصرف آب باور پیدا کند. (حیطه ایمان)
به نقش چرخه آب در تامین آب مورد نیاز کشور بصیرت و باور پیدا کند. (حیطه ایمان)
به پیشرفت های علمی کشور علاقه نشان دهد و به تولید علم توسط دانشمندان ایرانی ایمان داشته باشد. (حیطه ایمان)
مقدار توزیع آب در سطح کره زمین را فهرست کند. (حیطه علم)
نحوه تشکیل باران، برف و تگرگ را بیان کند. (حیطه علم)
آب کره زمین را تشریح کند. (حیطه علم)
اهداف کلی ایستگاه های هواشناسی را بیان کند. (حیطه علم)
آب باران پس از بارش را بیان کند. (حیطه علم)
با بالا بردن سطح آگاهی خود سعی در کاهش میزان مصرف آب در منزل داشته باشد. (حیطه عمل)
با انجام آزمایش به نحوه تشکیل باران پی ببرد. (حیطه عمل)
سواد رسانه ای داشته باشد و به سایت های معرفی شده مراجعه کند. (حیطه عمل)
نسبت به سوالات معلم واکنش نشان دهد. (حیطه عمل)
به نوشتن گزارش آزمایش علاقه نشان دهد. (حیطه عمل)
به کتابخانه برای کسب اطلاعات بیشتر مراجعه کند. (حیطه عمل)
دانش آموز نظم را رعایت کند و با اعضای گروه همکاری کند. (حیطه اخلاق)
به اعضای گروه و معلم احترام بگذارد. (حیطه اخلاق)
ابراز عقیده کند و از عقیده خود دفاع کند. (حیطه اخلاق)
دانش آموزان به صرف جویی در مصرف آب علاقه نشان دهند. (حیطه اخلاق)
* روش تدریس
تلفیقی: تدریس اعضای تیم، نمایشی، انجام آزمایش، پرسش و پاسخ
* امکانات و رسانه
سایت و سیستم رایانه، کتاب درسی، تابلو هوشمند یا دیتا پروژکتور، کلیپ و فیلم های آموزشی، اسلاید، کتب و وسایل انجام آزمایش.
* آماده سازی
معلم با شادابی وارد کلاس درس می شود و پس از احوالپرسی با دانش آموزان حضور و غیاب را به کمک نماینده کلاس و اعضای فرم مربوطه که نماینده در اختیار دارد انجام می دهد. سپس تکالیف جلسه گذشته را بررسی می کند و اشکالات را رفع می کند. برای ایجاد انگیزه با پخش فیلم کوتاه صدای دلنشین باران نظرات دانش آموزان را درباره ی مفهوم آن می پرسد و آن ها را برای ورود به بحث درس جدید آماده می کند.
* ارزشیابی آغازین
معلم سه نمونه سوال در خصوص مبحث از معدن تا خانه از قبل آماده کرده و، به طور تصادفی برای پاسخ دهی به گروه های دانش آموزی می دهد و دانش آموزان با باز کردن آنها به صورت گروهی پاسخ می دهند.
1- بازیافت مواد چه کمکی به حفظ محیط زیست می کند؟
2- تفاوت فولاد با چدن در چیست؟
3- مراحل تهیه آهن از سنگ معدن آن را بنویسید؟
* فرآیند یاددهی یادگیری
فعالیت معلم:
دانش آموزان را به گروه های 4 نفره تقسیم می کنیم، گروه ها را نامگذاری می کنیم.
هرکدام از اعضای گروه را از شماره 1 تا 4 شماره گذاری می کنیم.
کره جغرافیا را به دانش آموزان نشان می دهیم، بیشترین رنگ کدام است.
فعالیت دانش آموزان:
از آنجا که دانش آموزان درس را برای اجرای تدریس اعضای تیم پیشخوان کرده اند با توجه به برداشت های خود پاسخ می دهند و معلم را در تکمیل مطالب همراهی می کنند.
دانش آموزان نظرات خود را در خصوص مطالب ارائه شده می دهند و اگر نمونه یا نظر خاصی دارند بیان می کنند.
دانش آموزان به صورت گروهی اطراف میز ها قرار می گیرند.
فعالیت معلم:
با این همه آب چرا کمبود آب داریم.
نقشه ایران را به آنان نشان می دهیم.
ایران بر روی نوار بیابانی قرار دارد، پس ما با کمبود آب مواجه ایم.
وسایل آزمایش را در اختیار دانش آموزان قرار می دهیم و می خواهیم آزمایش ص 44 را انجام دهند.
در مدتی که طول می کشد تا آزمایش جواب دهد از دانش آموزان شماره 1 می خواهیم تا متن صفحه 46 و دانش آموزان شماره 2 از ابتدای صفحه 44 تا باران چگونه تشکیل می شود و شماره 3 از باران چگونه تشکیل می شود تا تگرگ را بخوانند و دانش آموزان شماره 4 می خواهیم هواشناسی ص 44 را مطالعه کنند.
از نفرات هم شماره می خواهیم کنار هم قرار گیرند.
تا با یکدیگر مشورت کنند و پس از اتمام شدن زمان به گروه های اولیه خود برگردند و متن خود را برای اعضای گروه تدریس کنند.
پرسش نامه هایی را در اختیار اعضای گروه قرار می دهیم تا به پرسش ها به صورت فردی پاسخ دهند و یک بار هم پرسشنامه را به صورت گروهی پاسخ دهند.
فعالیت دانش آموزان:
سپس با 3 گروه آفتاب، باران و آب.
دانش آموزان می گوید رنگ آبی یعنی اقیانوس و دریا.
چون بیشتر آن شور است و قابل استفاده نیست.
بیشتر آن مربوط به مناطق گرم و خشک است.
دانش آموزان با همکاری هم با آب سرد وآب گرم و یخ و نایلون آزمایش را انجام می دهند.
شماره های مشابه کنار هم قرار می گیرند و با یکدیگر گفتگو می کنند و اشکالاتشان رفع می شود.
سپس به گروه اصلی برمی گردند و متن خود را تدریس می کنند.
به پرسشنامه ها به صورت فردی و سپس به صورت گروهی پاسخ می دهند.
نمره فردی و گروهی خود را مقایسه می کنند.
فعالیت معلم:
سپس با توجه به پاسخ نامه دانش آموزان متوجه می شوند که نمره گروه شان بهتر از نمرات فردی است. (در حین آزمایش برای گروه ها چک لیست پر می کنیم و گروه برتر را با کارت تشویق مورد تشویق قرار می دهیم. )
اتمسفر را برای دانش آموزان توضیح می دهیم، منابع آب شیرین را می خواهیم نام ببرید.
از دانش آموزان می خواهیم در این باره گفتگو کنند ص 44. با یکدیگر مشورت کنند و نتیجه خود را بیان کنند. با کمک پاسخ های دانش آموزان آب کره را تعریف می کنیم.
از دانش آموزان می خواهیم ننیجه آزمایش خود را بیان کنند.
نحوه تشکیل برف را برای دانش آموزان توضیح می دهیم.
برف چه فایده ای دارد.
تگرگ را برای دانش آموزان توضیح می دهیم نام های دیگر تگرگ: سنگک، سنگجه، سرماریزه تصاویری از بارش به صورت پاورپوینت نمایش می دهیم.
انیمیشن چرخه آب را به نمایش می دهیم.
برای اندازه گیری مقدار باران و برف و مقایسه آن با سال های دیگر مناطق و دیگر سازمانی دایر گردیده است به نام هواشناسی.
هواشناسی را تعریف کرده و درباره تاریخچه هواشناسی و پدر علم هواشناسی دانشمند سده پنجم هجری ابو حاتم اسماعیل اسنفزاری خراسانی که برای نخستین بار در جهان پدیده های هواشناسی را به زبان فارسی در کتاب آثار علوی نوشته مطالبی را بیان می کنیم و تصاویری نشان می دهیم از قبیل باران سنج، بادسنج، تشتک تبخیر، انواع دماسنج در هواشناسی.
* ارزشیابی پایانی
برای انجام ارزشیابی معلم سوالاتی را از متن درس از چند دانش آموز می پرسد.
* تکلیف تکلیف
معلم از دانش آموزان می خواهد فعالیت های تعیین شده در درس را برای جلسه آینده تکمیل کنند.
هر گروه یک بروشور در مورد یکی از راه های صرفه جویی در آب تهیه کند.
** پاسخ فعالیت های کتاب **
* گفت وگو کنید صفحه 47
در گروه خود درباره اینکه چرا مقدار بارندگی در شهرهای کشورمان با هم فرق دارد، گفت وگو کنید. عوامل موثر بر میزان بارندگی عبارتند از: عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا و فاصله از دریا. از آنجا که این عوامل در شهرهای مختلف با هم فرق می کند. میزان بارندگی در آن ها نیز متفاوت است.
* آزمایش کنید صفحه 47
3- در کدام ظرف باران تشکیل می شود؟ در کدام لیوان ابر و باران تشکیل می شود؟ علت آن را توضیح دهید. ظرف اول (آب گرم) به دلیل اینکه سه شرط تشکیل باران را دارد. یعنی تبخیر و سطح جامد و سرد (پوشش نایلونی با قطعات یخ) پس ابر تشکیل می شود.
درکدام لیوان ابر وباران تشکیل می شود؟ علت آنرا توضیح دهید.
در ظرف خالی ابر و باران تشکیل می شود، بخار آب موجود در هوای محبوس در ظرف، در مجاورت پوشش نایلونی که قطعات یخ روی آن قرار دارد، به مایع تبدیل می شوند، اما این قطرات از آنجا که تعداد ذرات بخار موجود در ظرف خالی بسیار کم تر از ظرف حاوی آب گرم است، آن قدر کوچک هستند که به پایین نمی افتند. تعداد کمی از ذرات مایع که فاصله کمی از هم دارند، به یکدیگر می پیوندند و باران تشکیل می دهند. بقیه ی ذرات مایع در فضای بالای ظرف معلق مانده و تشکیل ابر می دهند. به این ترتیب در ظرف خالی ابر و باران تشکیل می شود.
* فعّالیت صفحه 48
در یک روز بارانی با استفاده از یک ظرف و خط کش میزان بارندگی را در محل زندگی خود اندازه گیری کنید. اگر این آزمایش را با چند ظرف مختلف انجام دهید، چه نتیجه ای می گیرید؟
در ظرف های مختلف عددهای متفاوتی برای ارتفاع بدست می آید. شکل ظرف و اندازه قاعده آن در ارتفاع آب موثر است. در نتیجه برای اندازه گیری میزان بارندگی، باید از ظرف های استاندارد استفاده کرد.
* اطلاعات جمع آوری کنید صفحه 48
در یک فعّالیت گروهی درباره بارور کردن ابرها و تشکیل باران مصنوعی تحقیق، و نتیجه را به کلاس گزارش کنید.
تولید باران با استفاده از هر عمل مصنوعی که با تحریک و تغییر در فرآیندهای درونی ابر همراه باشد، باروری ابر نامیده می شود. هدف از باروری ابرها، افزایش میزان بارش است.
برای ایجاد باران مصنوعی، باید عوامل ابر، رطوبت، دما و سایر شرایط جوی فراهم باشند. باروری ابرها معمولاً با اضافه کردن موادی خاص به نام عامل های باروری انجام می شود. مهم ترین ماده در عملیات باروری ابرها، پدیده نقره است. برای باروری ابرها از دو روش هوایی و زمینی استفاده می شود.
* آزمایش کنید صفحه 48
3- حرکت آب را با دقت مشاهده کنید و مسیر جریان آن را رسم کنید. نتیجه مشاهده ها را در گروه خود به بحث بگذارید.
ذرات ماسه، درشت و ذرات خاک رس، ریز هستند. آب از لابه لای ذرات درشت راحت تر عبور می کند اما وقتی به ذرات ریز می رسد به سختی عبور می کند و یا برای پیدا کردن راهی برای نفوذ به درون خاک تغییر مسیر می دهد به این ترتیب مسیر جریان آب در خاک پر پیچ و خم و دارای انشعابات فراوانی است.
* فعّالیت صفحه 49
در بخشی از حیاط مدرسه که شیب دار است به وسیله آب پاش، پارچ یا… مقداری آب در چند نقطه نزدیک به هم در سطح زمین بریزید؛ سپس مسیر حرکت آب را رسم کنید. رسم خود را با شکل زیر مقایسه کنید.
آب از چند نقطه جریان پیدا می کند و بر اثر شیب کم کم در یک نقطه به هم می پیوندند که اصطلاحاً به آن چاله یا حوضه آبریز می گویند.
* خود را بیازمایید صفحه 51
به نظر شما مهم ترین منابع آلوده کننده رودخانه ها کدام اند؟ منظور از آلودگی آب، آلودگی شیمیایی، میکروبی و آلودگی با مواد زاید آب دریاچه ها، رودخانه ها، اقیانوس ها و آب های زیر زمینی است. علت های آلودگی آب عبارتند از: فاضلاب و آب کثیف، زباله های دریایی، زباله های صنعتی، زباله های رادیو اکتیو، آلودگی نفتی، ذخایر زیر زمینی، آلودگی جوی، گرمای کره زمین و…
آلودگی رودخانه ها چه مشکلاتی را ایجاد می کنند؟ آلودگی رودخانه ها توسط آلوده کننده های شیمیایی یکی از معضلات زیست محیطی است. وقتی مواد شیمیایی آلوده کننده حمل شده توسط آب، وارد مسیرهای آبی می شود، باعث تخریب و نابودی آن شده، باکتری ها، ویروس ها و موجودات تک سلولی از مواد آلوده شیمیایی شناخته شده ای هستند که بسیار خطرناک هستند. این مواد عامل بیماری های مختلفی مثل حصبه، اسهال خونی و ناراحتی های تنفسی و امراض پوستی می شوند.
بالا بودن بیش از حد فاضلاب ها و کودهای شیمیایی حاوی مواد آلوده کننده، باعث رشد و تحریک بیش از حد جانداران آبزی و جلبک ها می شود. رشد بیش از حد انواع موجودات زنده باعث لخته شدن و تجمیع می شود و مسیرهای دریایی را مسدود می کند و تمام اکسیژن محلول موجود در آب را مصرف می کند. افزایش بیش از حد این موجودات، باعث کمبود اکسیژن در آب و به خطر افتادن موجودات دریایی، مثل ماهی ها و بی مهرگان دریایی می شود. این آلودگی همچنین باعث ایجاد لجن ها و دیگر جامدات معلق می شود.
* گفت وگو کنید صفحه 52
درباره منابع آلوده کننده دریاها و دریاچه ها و تاثیر آنها بر محیط زیست در کلاس گفت وگو کنید. انواع اصلی آلاینده های آب، آلاینده های شیمیایی، بیولوژیکی و مواد فیزیکی هستند که از لحاظ نوع آلاینده به 8 دسته تقسیم می شوند که عبارتند از: مواد نفتی، آفت کش ها و علف کش ها، فلزات سنگین، زباله های خطرناک، مواد آلی زائد، رسوبات، میکرو ارگانیسم های مضر و آلودگی گرمایی.
* اطلاعات جمع آوری کنید صفحه 53
چگونه رزمندگان به منظور عبور از عرض رودخانه اروند از پدیده جزر و مد استفاده می کردند؟ شب های مهتابی که مد در خلیج فارس اتفاق می افتاد، نیروی گرانش ماه سبب پس رفتن آب رودخانه به سمت خلیج فارس می شد، در نتیجه عمق رودخانه کاهش چشم گیری پیدا می کرد و می توانستند از عرض رودخانه بگذرند.
** سوالات درس به همراه پاسخ **
1- آب کره چیست؟
جواب: به مجموعه آب های موجود در هوا کره (اتمسفر)، سطح و درون زمین که به صورت جامد، مایع و بخار می باشند، آب کره گفته می شود.
2- آب کره شامل چه چیزهایی می شود؟
جواب: آب کره شامل اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها، رودخانه ها، آب های زیرزمینی، رطوبت هوا و یخچال ها می شود.
3- بارش چگونه رخ می دهد؟
جواب: با تابش پرتوهای خورشید به سطح اقیانوس ها، دریاها و دریاچه ها، آب ها تبخیر می شوند و به بالا می روند. بخارآب در آنجا به دلیل کاهش دما، متراکم و به ابر تبدیل می شود. با ادامه روند کاهش دما، اگر درصد رطوبت و میزان دمای هو ابه حد مناسبی برسد، بارش رخ می دهد.
4- برف چگونه تشکیل می شود؟
جواب: هرگاه در فرایند متراکم شدن ابرها، دمای هوا خیلی کم باشد، رطوبت هوا به شکل برف به سطح زمین می ریزد.
5- باران چگونه تشکیل می شود؟
جواب: در صورتی که دمای هوا هنگام تراکم، بالاتر از صفر درجه سلسیوس باشد، رطوبت هوا به شکل باران به سطح زمین می ریزد.
6- تگرگ چگونه تشکیل می شود؟
جواب: اگر قطره های باران در مسیر پایین آمدن به سطح زمین از توده هوای سرد عبور کنند به تگرگ تبدیل می شوند.
7- هواشناسی به چه معناست؟
جواب: هواشناسی دانشی است که درباره شناخت جو و هوای اطراف کره زمین به مطالعه و تحقیق می پردازد.
8- مهمترین کار هواشناسی چیست؟
جواب: یکی از مهم ترین کارهای هواشناسی اندازه گیری مقدار بارندگی است که در ایستگاه های باران سنجی برحسب میلی متر انجام می شود.
9- آب حاصل از بارش به کجا می رود؟
جواب: پس از بارش، بخشی از آب تبخیر می شود و به هوا کره (اتمسفر) صعود می کند. قسمتی از آن در سطح زمین، جاری می شود و بخش باقیمانده به درون زمین نفوذ می کند.
10- عامل اصلی حرکت آب ها در زمین چیست؟
جواب: شیب زمین
11- حوضه آبریز چیست؟
جواب: منطقه ای که آب های سطحی آن توسط یک رود و انشعابات آن از نقاط مرتفع به سمت نواحی پست تر هدایت می شود، حوضه آبریز نام دارد.
12- رودخانه ها به چند صورت جریان پیدا می کنند؟ دلایل آن را بنویسید.
جواب: رودخانه در مسیر حرکت خود ممکن است به صورت مستقیم یا مارپیچ جریان داشته باشد. اگر شیب زمینی که رودخانه در آن جریان دارد، زیاد باشد، رودخانه مسیر مستقیم پیدا می کند در صورتی که شیب زمین کم باشد، رودخانه مسیر مارپیچی به خود می گیرد.
13- آبشار چگونه بوجود می آید؟
جواب: علت تشکیل آبشار این است که آب در مسیر جریان خود، ابتدا از سنگ های سخت و مقاوم سپس ازسنگ های نرم و کم مقاومت عبور می کند. بر اثر فرسایش در زمان نسبتاً طولانی، سنگ های مقاوم برجای می مانند و سنگ های نرم از بین می روند و اختلاف ارتفاع در مسیر رود ایجاد می شود که به آن آبشار گفته می شود.
14- مهمترین منابع آلودگی رودخانه ها را چیست؟
جواب: تخلیه فاضلاب ها
15- دریاچه را تعریف کنید.
جواب: بخشی از آب کره که در سطح خشکی ها واقع شده است و به طور طبیعی به آب های آزاد راه ندارد، دریاچه نامیده می شود.
16- دریاچه ها از چه لحاظی اهمیت دارند؟
جواب: دریاچه ها از نظر تامین مواد غذایی، مواد معدنی، ذخایر نفت و گاز، گردشگری، تعدیل آب و هوای منطقه، حمل و نقل و کشتیرانی اهمیت دارند.
17- انواع روش های ایجاد دریاچه مصنوعی را نوشته و مثال بزنید.
جواب: برخی از دریاچه ها در پشت سدها به وجود می آیند. از آب ذخیره شده در این دریاچه ها برای تولید برق، کشاورزی و آب آشامیدنی استفاده می شود؛ مانند سد امیرکبیر که در شمال شهر کرج واقع شده است. گاهی دریاچه هایی در اطراف شهرها به منظور تعدیل دمای هوا، حفظ محیط زیست و توسعه گردشگری ایجاد می شوند؛ مانند دریاچه مصنوعی شهدای خلیج فارس که در منطقه چیتگر تهران احداث شده است.
18- انواع ساحل را نام برده و توضیح دهید.
جواب: سواحل صخره ای و پرتگاهی: سواحلی که جنس سنگ های ساحلی در برابر فرسایش مقاومند. – سواحل همواره و ماسه ای: سواحلی که سنگ های آن مقاومت کمی در برابر فرسایش دارند.
19- حرکت آب دریا ها به چند شکل انجام می شود؟
جواب: به صورت امواج دریا، جریان های دریایی و جزر و مد است.
20- موج چیست؟
جواب: به حرکت آب به سمت بالا و پایین، موج آب گفته می شود.
21- سونامی (آبتاز) چیست؟
جواب: هنگام وقوع زمین لرزه و آتشفشان های زیردریایی، امواج بزرگی در دریا ایجاد می شود که به آن آبتاز (سونامی) می گویند.
22- جزر و مد را به ترتیب تعریف کرده و علت تشکیل آن را بنویسید.
جواب: جزر و مد در اثر نیروی گرانشی ماه و خورشید ایجاد می شود. به بالا آمدن آب و حرکت آن به سمت ساحل مد و به پایین رفتن آب در سواحل، جزر گفته می شود.
23- جزر و مد چه کاربردی دارد؟
جواب: تولید انرژی الکتریسیته و ماهیگیری
24- یخچال ها چگونه تشکیل می شوند؟
جواب: در مناطقی از کره زمین که میانگین دمای هوا از صفر درجه سلسیوس کمتر است، بارش عمدتاً به صورت برف است. با انباشته شدن برف طی سال های متمادی در این نواحی، یخچال تشکیل می شود.
25- انواع یخچال ها را نام برده و توضیح دهید.
جواب: یخچال ها به طور کلی به دو دسته قطبی و کوهستانی تقسیم می شوند. یخچال های عظیم قطبی در نواحی قطب شمال و جنوب کره زمین قرار دارند و یخچال های کوهستانی در نواحی مرتفع سطح خشکی ها تشکیل می شوند.