نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: چهارم دبستان
فصل5 : کشور زیبای من
درس17 : نواحی آب و هوایی ایران
عناوین: کوه ها و دشت های زیبا، آب و هوا، نواحی آب و هوایی ایران، پوشش گیاهی و زندگی جانوری ایران، از محیط زیست مراقبت کنیم.
مقدمه
عنوان درس 17 کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم دبستان "نواحی آب و هوایی ایران" می باشد. این درس تقریباً در محدوده زمانی اسفند یا فروردین تدریس می شود. ابتدا شرایط آب و هوایی منطقه خودتان را در نظر بگیرید. سپس در جلسه قبل از تدریس، دانش آموزان را به چند گروه تقسیم کنید و برای هر گروه، یک شهر که آب و هوای آن متفاوت با منطقه شماست، پیشنهاد کنید. مثلاً اگر شما در شهرکرد هستید، از آنها بپرسید اگر قرار باشد این هفته به جزیره کیش مسافرت کنند، پرس وجو کنند هوای کیش چطور است، و برای رفتن به آنجا چه لباس و وسایلی باید همراه داشته باشند؟
.
اهداف و انتظارات
انتظار می رود دانش آموزان پس از تدریس این درس بتوانند…
* انواع آب و هوا را در ایران نام ببرند و محدوده های آب و هوایی را از روی نقشه، نشان دهند.
* نواحی مهم آب و هوایی ایران را از نظر دما و بارش مقایسه کنند.
* ویژگی های چهار ناحیه آب و هوایی ایران را بیان کنند.
* با توجه به شرایط آب و هوایی هر مکان، ابزار و وسایل لازم برای سفر به آن مکان را حدس بزنند و فهرست کنند.
* محل تقریبی شهر یا روستای خود را روی نقشه آب و هوایی ایران، معین کنند.
پیشنهاداتی برای شروع و پیشبرد درس
* آماده کنید
* این درس تقریباً در محدوده زمانی اسفند یا فروردین تدریس می شود. ابتدا شرایط آب و هوایی منطقه خودتان را در نظر بگیرید. سپس در جلسه قبل از تدریس، دانش آموزان را به چند گروه تقسیم کنید و برای هر گروه، یک شهر که آب و هوای آن متفاوت با منطقه شماست، پیشنهاد کنید.
* مثلاً اگر شما در شهرکرد هستید، از آنها بپرسید اگر قرار باشد این هفته به جزیره کیش مسافرت کنند، پرس وجو کنند هوای کیش چطور است، و برای رفتن به آنجا چه لباس و وسایلی باید همراه داشته باشند؟ دانش آموزان با پرس وجو از بزر گترها و گوش دادن به اخبار هواشناسی، پاسخ را آماده کنند.
* در شروع درس از دانش آموزان بخواهید که پاسخ هایشان را بیان کنند، سپس نتیجه گیری کنید که در نواحی مختلف کشور ما آب و هواهای گوناگون، وجود دارد.
* آموزش دهید
* با نشان دادن نقشه ایران در صفحه 75، به دانش آموزان بگویید چون کشور ما ایران، کشور بزرگ و پهناوری است، بنابراین دارای آب و هواهای متنوعی است و زمانی که در نقاط سردسیر آذربایجان برف می بارد، می توان در سواحل استان هرمزگان شنا کرد و یا وقتی در اوایل بهار در همدان مردم به علت سرما از بخاری و شوفاژ و وسایل گرم کننده استفاده می کنند، در خوزستان کولرها را روشن کرده اند. با نگاه کردن به نقشه و تصاویر آن، بحث تنوع آب و هوایی ایران در ذهن دانش آموزان بهتر جا می افتد.
* ابتدا از دانش آموزان بخواهید روی نقشه، قلمرو هر یک از نواحی آب و هوایی را نشان دهند و فعالیت های صفحه 75 را انجام دهند.
* نواحی آب و هوایی ایران عبارت اند از: معتدل و مرطوب خزری، معتدل و نیمه خشک
– ناحیه معتدل و مرطوب خزری: گرگان، رشت، چالوس
– ناحیه معتدل و نیمه خشک کوهستانی: ارومیه، مشهد، یاسوج
– ناحیه گرم و خشک: بیرجند، طبس، کاشان
– ناحیه گرم و شرجی سواحل جنوب: بندرعباس، بوشهر، آبادان
* همان طور که ملاحظه کردید روی نقشه، چهار ناحیه آب و هوایی، وجود دارد. نام چهار ناحیه را روی تخته بنویسید، سپس دانش آموزان را به چهار گروه تقسیم کنید و هر یک از انواع آب و هوا را به یک گروه بدهید تا با توجه به عکس ها و نمودارها، متن را بخوانند و توضیح کامل دهند.
* در ضمن ارائه دانش آموزان، به آنها کمک کنید تا نکته ای جا نماند. در مقایسه دمای نواحی مختلف به دانش آموزان کمک کنید. تاکید بر روی تصاویر، درک ویژگی های آب و هوایی را برای آنها آسان تر می کند. این بخش را با توجه دادن به تصاویر و نمودارهای آب و هوایی پیش ببرید. برای مثال، بپرسید:
* آیا همه ماه های سال در رامسر باران می بارد؟ بله. بپرسید: از کجا می فهمیم؟ چون روی نمودار بارش رامسر نشان می دهد که در تمام ماه های سال باران می بارد.
* آیا در بم، همه ماه های سال باران می بارد؟ در آنجا چند ماه خشک وجود دارد؟ خیر. پنج ماه از سال اصلاً در شهر بم، باران نمی بارد.
* به پایان ببرید
* برای تمرین و مرور درس، تصاویری از نواحی مختلف آب و هوایی را انتخاب کنید و در اختیار دانش آموزان بگذارید تا حدس بزنند تصویر چه نوع آب و هوایی را نشان می دهد. از آنها بخواهید مشخصات آب و هوایی آن ناحیه را نیز بیان کنند.
* همچنین شما می توانید یک نمودار آب و هوایی دما یا بارش را به دانش آموزان، نشان دهید. برای مثال، نمودار بارش یکی از شهرهای کناره دریای خزر و از دانش آموزان بپرسید: این نمودار مربوط به کدام ناحیه است؟ حدس بزنید. چرا؟
* با انجام فعالیت های صفحه 79 درس را به پایان ببرید.
پاسخ سوال 1: چون در آن منطقه، دی ماه هوای معتدلی دارد، لازم نیست ارسلان لباس های پشمی و کت و کلاه زمستانی را با خود بردارد و بهتر است کلاه و عینک آفتابی به همراه خود ببرد.
پاسخ سوال 2: همدان در بهمن ماه هوای بسیار سردی دارد. از وسایلی مثل زنجیر چرخ، لاستیک یخ شکن، ضدیخ، مواد غذایی کافی و لباس گرم، در جاده های برف گیر استفاده می کنند، زیرا ممکن است جاده لغزنده باشد و تردد به کندی صورت بگیرد.
پاسخ سوال 3: در این ناحیه به ویژه در بهار باران فراوان می بارد، بهتر است چتر و بارانی همراه خود داشته باشند. البته چون هوا متغیر است و احتمال دارد سردتر شود، لباس گرم هم لازم است.
پاسخ سوال 4: از دانش آموزان بخواهید روی نقشه، ابتدا استان و سپس شهرستان و بعد شهر یا روستای محل زندگی خود را پیدا کنند و علامت بزنند و با توجه به نقشه و تقسیمات آب و هوایی، نوع آب و هوای آنجا را تعیین کنند. توجه کنید ممکن است برخی نقاط، در مرز دو ناحیه آب و هوایی مجاور قرار داشته باشند.
* محورهای عمده ارزشیابی
محورهای عمده ارزشیابی این درس عبارت اند از:
* مقایسه نواحی آب و هوایی ایران، تعیین قلمروهای آب و هوایی روی نقشه، خواندن نمودارها، فهرست کردن وسایل و ابزار سفر به مناطق مختلف آب و هوایی، پیدا کردن محل زندگی خود روی نقشه آب و هوایی ایران
* ابزارهای ارزشیابی شامل پرسش های شفاهی، آزمون کتبی و عملکردی، سیاهه بررسی بحث و گفتگو، تکمیل نقشه های آب و هوایی ایران، تهیه لیست وسایل و ابزار سفر و نظایر آن خواهد بود.
ملاحظات تدریس و دانستنی های درس
نواحی براساس دو عنصر دما و بارش تقسیم بندی می شود.
تعریف مناطق مرطوب: مناطق مرطوب و نیم همرطوب در تمام ماه های سال، بارندگی دارند و زراعت بدون آبیاری در این مناطق، امکان پذیر نیست.
تعریف مناطق خشک: مناطقی که در تمام ماه های سال بارندگی ندارند.
نیمه خشک 450 – 250 میلی متر در سال
مناطق خشک کمتر از 500 میلی متر در سال باران دارند. خشک 250 – 100 میلی متر در سال
نیمه بیابانی 100 – 50 میلی متر در سال
بیابانی کمتر از 50 میلی متر در سال
مناطق مرطوب بیشتر از 500 میلی متر در سال باران دارند. مناطق مرطوب بیشتر از 700 میلی متر در سال
مناطق نیمه مرطوب 700 500 میلی متر در سال
اما میزان بارندگی به تنهایی برای تقسیم بندی کفایت نمی کند، بلکه توزیع بارندگی در طول سال نیز اهمیت زیادی دارد. برای مثال منطقه کوهرنگ 1200 میلی متر در سال و اِسپیدان در فارس هم در حدود 700 میلی متر و معادل ساری در سال بارندگی دارد. ولی ساری را مرطوب می گوییم چون در تمام ماه های سال بارندگی دارد و از نظر پوشش گیاهی همواره سبز است اما اسپیدان و کوهرنگ، چهارماه از سال باران ندارند و از نظر گیاهی نیز خشک اند.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس با شرایط آب و هوایی ایران آشنا شود.
* اهداف جزئی و رفتاری
– انواع آب و هوا را در ایران نام ببرد و محدوده های آب و هوایی را روی نقشه نواحی ایران نشان دهد.
– ویژگی های چهار ناحیه آب و هوایی ایران را توضیح دهد.
– نواحی مهم آب و هوایی ایران را از نظر دما و بارش مقایسه کند.
– از روی نقشه, چند شهر در نواحی مختلف آب و هوایی را نام ببرد.
– محل تقریبی شهر, یا روستای خود را روی نقشه آب و هوایی ایران نشان دهد.
* رفتار ورودی
دانش آموزان با مطالب سال قبل آشنا هستند.
* ارزشیابی تشخیصی
سوالاتی از درس قبل از دانش آموزان می پرسیم.
* رسانه های آموزشی
کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی، فیلم و تصاویر آموزشی، تصاویری از نواحی آب و هوایی ایران، نقشه نواحی آب و هوایی ایران
* روش های یاددهی یادگیری
تلفیقی از روش های بحث گروهی، سخنرانی، پرسش و پاسخ
* مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی گروهی
* رفتار ورودی و ایجاد انگیزه
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیصی درس را شروع می کنیم.
* ارائه درس
زمانی که درس را تدریس می کنید احتمالا آغاز فصل بهار است به دانش آموزان بگویید نخست شرایط آب و هوایی منطقه ی سکونت تان را در نظر بگیرند. برای هر گروه دانش آموزی, یک شهر پیشنهاد دهید. برای مثال, اگر شما در بیرجند زندگی می کنید و بخواهید به جزیره قشم مسافرت کنید, تحقیق کنید هوای قشم چگونه است؟ برای رفتن به آنجا چه لباس و وسایلی باید همراه داشته باشید؟
دانش آموزان با توجه به اخبار هواشناسی، اطلاعات لازم را گردآوری نمایند. دانش آموزان این تحقیق را انجام دهند و جلسه بعدی آماده کنند.
در آغاز شروع درس از دانش آموزان بخواهید تحقیق خود را بصورت گروهی کنار تابلوی کلاس بخوانند, در ادامه نتیجه گیری کنید که در نواحی مختلف کشورمان, آب و هوایی گوناگون وجود دارد.
توجه دانش آموزان را به نقشه ی نواحی آب و هوایی (تصاویر موجود در کتاب) جلب نمایید, به دانش آموزان بگویید چون کشور ایران کشوری پهناور است بنابراین, دارای آب و هوایی متنوعی است, یعنی زمانی که در نقاط سردسیر مثل اردبیل و همدان برف می بارد می توان در سواحل جنوبی کشور مانند استان های هرمزگان و بوشهر شنا کرد و از تفریحات تابستانی لذت برد.
بحث تنوع آب و هوایی ایران را در ذهن دانش آموزان بیشتر باز کنید از دانش آموزان بخواهید از روی نقشه شهرهایی که در نواحی مختلف آب و هوایی هستند نام ببرند.
دانش آموزان به نقشه توجه می کنند و از روی نقشه شهرهای که در نواحی مختلف آب و هوایی قرار دارند نام می برند. نام چهار ناحیه آب و هوایی را روی تخته کلاس بنویسید و دانش آموزان را به چهار گروه تقسیم کرده و از گروه ها بخواهید هر یک از انواع نواحی آب و هوایی ایران را با توجه به عکس ها و نمودارها بررسی و متن را بخوانند و شرح بدهند.
تاکید بیشتری بر روی نمودار دما و بارش شهرها کنید. برای مثال بپرسید, آیا همه ماه های سال در رامسر باران می بارد؟ سوال کنید از کجا بفهمیم؟
جواب: از روی نمودار بارش شهر رامسر
در ادامه سوال کنید آیا در بندرعباس همه ی ماه های سال باران می بارد؟ چندماه هوا خشک چرا باران نمی بارد؟
چهار ماه و از اول خرداد تا آخر شهریور ماه باران نمی بارد.
دانش آموزان در گروه های خود به بررسی چهار ناحیه آب و هوایی ایران پرداخته و با توجه به تصاویر و نمودار بارش و دما، ویژگی های چهار شهر (بم, بندر عباس, همدان و رامسر) را مطالعه می کنند و نمودار دمای چهار شهر مذکور را مقایسه کنید و از دانش آموزان بخواهید مشخص کنند در چه ماه هایی از سال و کدام شهرها بیشترین دما و کمترین دما را داشته اند.
مقایسه نمودارهای مهارتی مهم و درخور توجه است. لذا از دانش آموزان بخواهید حتما از روی نمودار ها, مقایسه ها را انجام دهند. دانش آموزان در گروه های خود به بررسی چهار ناحیه آب و هوایی ایران پرداخته و با توجه به تصاویر و نمودار بارش و دما, ویژگی های چهار شهر (بم, بندر عباس, همدان و رامسر) را مطالعه می کنند.
از دانش آموزان بخواهید سوالات 1 و 2 و 3 فعالیت کتاب را در گروه خود بررسی کنند و به پاسخ درست برسند. هدف از ارائه این فعالیت تعمیق آشنایی دانش آموزان از نوع پوشاک و وسایلی است که باید در سفرهایشان به شهرهای مختلف در نظر بگیرند.
هدف از انجام فعالیت شماره ی 4 این است که دانش آموزان فهمی از موقعیت جغرافیایی و ناحیه آب و هوایی شهر محل سکونتشان بر روی نقشه نواحی آب و هوایی ایران داشته باشند. دانش آموزان به صورت گروهی به سئوالات فعالیت صفحه 57 توجه کرده و پاسخ های خود را با نظارت معلم بررسی می کنند.
ارزشیابی مقایسه ی نواحی آب و هوایی ایران از روی نقشه, خواندن نمودار دما و بارش شهرها, فهرست کردن وسایل و ابزارهای لازم برای سفر به مناطق مختلف آب و هوایی, پیدا کردن محل زندگی خود روی نقشه آب و هوایی.
* تعیین تکلیف
میزان دمای شهر خود را با توجه به اخبار هواشناسی در چند ماه مختلف بنویسید.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعالیت صفحه 75
١- با توجه به نقشه، بگویید چند ناحیه ی آب و هوایی در ایران وجود دارد؟
چهار ناحیه ی آب و هوایی: 1- معتدل و مرطوب خزری. 2- معتدل و نیمه خشک کوهستانی. 3- گرم و خشک . 4- گرم و شرجی سواحل جنوب
2- از هر ناحیه ی آب و هوایی یک شهر را نام ببرید.
ناحیه ی معتدل و مرطوب خزری: بندر انزلی، ناحیه معتدل و نیمه خشک کوهستانی: همدان، گرم و خشک: یزد، گرم و شرجی سواحل جنوب: بندرعباس
* فعالیت صفحه 79
١ – ارسلان در شهرکرد زندگی می کند. دی ماه است و او می خواهد با خانواده اش به بندر چابهار مسافرت کند. چه نوع لباسی باید همراه ببرد؟ چرا؟
باید لباس های رنگ روشن و نخی وخنک با خود ببرد. زیرا هوای چابهار گرم و شرجی است و زمستان معتدل دارد.
2 – گلناز و خانواده اش می خواهند در بهمن ماه با اتومبیل برای دیدن عمویشان، که از سفر زیارتی برگشته است، به همدان بروند. پدر گلناز چه وسایل و تجهیزاتی را باید با خود ببرد؟ چرا؟
– زنجیر چرخ و ضد یخ. زیرا همدان در ناحیه ی کوهستانی قرار دارد
– مقداری مواد غذایی. زیرا در صورت بروز مشکل نگران گرسنگی و تشنگی نباشند.
– لباس گرم. زیرا هوای همدان سرد است.
– دوربین عکاسی. زیرا شهر همدان شهری تاریخی است.
٣ – فرید و خانواده اش می خواهند برای تعطیلات نوروزی به رامسر بروند؛ چه وسایلی باید به همراه ببرند؟ رامسر در ناحیه ی خزری قرار دارد . از آنجا که در ناحیه ی خزری آب و هوا معتدل و مرطوب و میزان رطوبت هوا نیز زیاد است.
بنابراین هم امکان باران وجود دارد و هم تابش آفتاب در نتیجه باید چتر، بارانی، لباس های آستین بلند و نخی خنک، آفتاب گیر و دوربین برای عکس گرفتن از زیبایی ها به همراه ببرند.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- چرا نوع آب و هوا در همه جای ایران یکسان نیست؟
جواب: کشور ما ایران، کشور پهناوری است. برخی جاهای آن کوهستانی و برخی پست و کم ارتفاع اند. بخش هایی از سرزمین ایران در کنار دریا واقع شده اند و بخش های وسیعی از دریا فاصله دارند، بنابراین نوع آب و هوا در همه جا یکسان نیست.
2- فروردین را در بندرعباس و تبریز مقایسه کنید؟
جواب: در اوایل فروردین در شهر بندرعباس هوا گرم است و مردم کولر روشن می کنند و در همدان و تبریز مردم از بخاری استفاده می کنند و لباس گرم می پوشند.
3- چند ناحیه آب و هوایی در ایران وجود دارد؟
جواب: معتدل و مرطوب خزری، معتدل و نیمه خشک کوهستانی، گرم و خشک داخلی، گرم و شرجی سواحل جنوب
4- از هر ناحیه آب و هوایی یک شهر را نام ببرید؟
جواب: خزری = رامسر معتدل و نیمه خشک، کوهستانی = همدان گرم و خشک، داخلی = بم گرم و شرجی، سواحل جنوب = بندرعباس
5- ناحیه معتدل و مرطوب خزری در کجا است و چه خصوصیاتی دارد؟
جواب: این ناحیه در کناره دریای خزر واقع شده است. در این ناحیه باران فراوان می بارد و گرما و سرمای شدید وجود ندارد وسعت ناحیه خزری بسیار کم است.
6- آیا در رامسر در همه ماههای سال باران می بارد؟
جواب: بله بارندگی در همه ماههای سال وجود دارد.
7- ناحیه معتدل و نیمه خشک کوهستانی چه خصوصیاتی دارد؟
جواب: این ناحیه شامل کوه های بلند و دامنه های البرز و زاگرس است. در این ناحیه در بیشتر ماه های سال هوا سرد است. در زمستان برف زیادی روی کوه ها می نشیند و دمای هوا به زیر صفر درجه می رسد و این ناحیه تابستان های معتدل دارد.
8- ناحیه کوهستانی شامل چه قسمت هایی است؟
جواب: شامل کوه های بلند و دامنه های البرز و زاگرس
9- تفاوت بارندگی در ناحیه کوهستانی و خزری را بنویسید؟
جواب: در ناحیه کوهستانی میزان بارندگی مناسب است اما این ناحیه به اندازه ناحیه خزری پر باران نیست.
10- در همدان سردترین ماه های سال کدام است؟
جواب: بهمن، آذر، دی
11- دمای همدان را در زمستان با دمای رامسر مقایسه کنید؟
جواب: همدان در ناحیه کوهستانی قرار گرفته در نتیجه زمستان های سردی دارد اما در رامسر در ناحیه خزری واقع شده و زمستان های آن معتدل است.
12- همدان باران بیشتری دارد یا رامسر؟
جواب: رامسر
13- در همدان تعداد ماههای خشک بیشتر است یا رامسر؟
جواب: همدان
14- ویژگی های ناحیه گرم و خشک چیست؟
جواب: این ناحیه تابستان های گرم و زمستان های سرد دارد و مقدار بارش در آن کم است.
15- آیا در بم در همه ماههای سال باران می بارد؟ در آنجا چند ماه خشک وجود دارد؟
جواب: خیر، 5 ماه سال
16- دمای شهر بم را با همدان مقایسه کنید. کدام یک گرم تر است؟ چرا؟
جواب: بم گرمتر است زیرا در ناحیه گرم و خشک واقع شده است و بارندگی در آن خیلی کم است.
17- ویژگی ناحیه گرم و شرجی سواحل جنوب چیست؟
جواب: این ناحیه تابستان های گرم و زمستان های معتدل دارد. در سواحل جنوب هم مقدار بارش کم است به همین دلیل این ناحیه جز نواحی خشک است اما به علت رطوبت دریا، هوا در آنجا حالت شرجی پیدا می کند یعنی بسیار نمناک است.
18- آیا بندر عباس از مناطق خشک کشور است؟
جواب: بله چون میزان بارندگی در آن کم می باشد.
19- آیا شهرهای سواحل جنوب ایران هوای گرمی دارد؟
جواب: بله چون در ناحیه گرم قرار دارند و بارندگی در آنجا کم است.
20- برای سفر به چابهار چه نوع لباسی را باید ببریم؟
جواب: لباس نخی و نازک زیرا چابهار در ناحیه گرم قرار دارد و زمستان معتدل است.
21- برای سفر به همدان چه نوع لباسی را باید ببریم؟
جواب: لباسی گرم و تجهیزاتی دیگر برای اتومبیل مانند زنجیر ماشین، ضد یخ، چون همدان در ناحیه کوهستانی قرار دارد.
22- برای سفر به رامسر چه وسایلی لازم است؟
جواب: چون رامسر در ناحیه خزری قرار دارد و آب و هوای آن معتدل و مرطوب است پس بنابراین هم امکان بارش است و هم امکان تابش آفتاب و بالاترین میزان رطوبت را دارد. پس بهتر است چتر، بادبزن، لباس خنک و نخی، لباس آستین بلند با خود ببریم.
23- درباره نوع آب و هوای تهران چه می دانید؟
جواب: ناحیه کوهستانی و گرم و خشک