شهر خلاق
دانشگاه زابل دانشکده هنر و معماری گروه شهرسازی
ما هم اکنون در دوران خلاقیت به سر مى بریم. دورانى که در آن ایجاد ارزش اقتصادى در کسب و کارهاى متعدد، به توانایى بنگا هها در تعبیه محتواى خلاقانه و فرهنگى در تولید کالاها و خدماتشان وابسته شده است. هم اکنون مجموعه اى از صنایع خلاق، سهم عمده و فزاینده اى از تجارت بین المللى، اشتغال زائى و تولید ناخالص داخلى برخى از کشورها را به خود اختصاص داده اند. این مکانها، شهرهایى هستند که میزبان سنتهاى فرهنگى از سراسر جهان مى باشند. در شهرهاى بزرگ جهان مانند لندن، نیویورک، برلین و شهرهاى کوچکترى مانند آستین تگزاس و نیوکسل توسعه اقتصاد خلاق به یک اولویت راهبردى تبدیل شده است. اما این اولویت فقط براى ایجاد فرصتهاى تولید ثروت و اشتغال نیست. بلکه فعالیتهاى خلاق و فرهنگى باعث افزایش کیفیت زندگى شهرى مى شوند ، به کیفیت زندگى در محلات کمک میکنند، باعث توانمندى تفکر نوآورانه و حل مساله در سراسر بخشهاى اقتصاد مى شوند و به هویت شهر در مواجهه با رقابت فزاینده براى استعدادها، سرمایه گذارى و بازشناسى هویتى شکل میدهند.
مقدمه
در تحول اقتصادهاى دانش محور، شهرها و مقوله مدیریت شهرى، نقش کلیدى را به خصوص در دو دهه گذشته ایفا کرده اند. سیاستگذاران کلان، شهردارى ها، سازمان هاى بین المللى،بنگاه هاى فناورانه(تکنولوژیک(و فناورى برتر (High-Tech)به این جریان واقف بوده سعى دارندتا این پدیده را تقویت کنند.
در جهان امروز برخى شهرها که داراى خصوصیات پیشینه تاریخى، طرح ساختارى مناسب،سابقه اقتصادى صحیح، زیرساخت هاى حمل ونقل عمومى و خصوصى، تامین نیازهاى خدماتى مصرف کننده و تولید کننده و ارتباط با سایر نقاط جهان از طریق ارتباط از راه دور و دیگر ارتباطات هستند، مى توانند با تکیه بر این ملزومات به ترکیب و تلفیق ابعاد مختلف اقتصاد و فرهنگ در گونه اى از نظم منطقى انسانی بپردازند.
این همان مفهوم شهر خلاق است که در این مقاله بدان با سرفصل هاى: جایگاه نظریه مناطق خلاق در روند برنامه ریزى منطقه اى سده ى اخیر، خاستگاه نظرى مناطق خلاق، سابقه شهرهاى خلاق در ایران و جهان، تبیین مفهومى مناطق و شهرهاى خلاق، ویژگى ها و عناصر مناطق و شهرهاى خلاق،راهبرد شهر خلاق، شبکه شهرهاى خلاق منطقه اى، مشکلات شکل گیرى مناطق خلاق و نتایج برخى از مطالعات در زمینه مناطق و شهرهاى خلاق پرداخته شده است. در پایان نتیجه برشمردن قابلیت ها و شرایط یک شهر براى تبدیل شدن به شهر خلاق و ویژگى هاى شهرهایى که به شبکه شهرهاى خلاق پیوسته اند،بیان مى شود .
چکیده
خاستگاه نظرى تئورى مناطق خلاق
اولین بار «دبور» در سال 1967 مبحثى با عنوان« شهر تماشایى یا شهر نمایش» را مطرح کرد. نظر او ظهور پیش از موعد ایده تلفیق فضاى اقتصادى و فرهنگى در مقیاس انسانى، به خصوص در موضوعاتى مانند فضاهاى مولد جدید، مجموعه هاى فرهنگى و به نمایش در آوردن محیط هاى بصرى که در مادرشهرهاى اصلى سراسر جهان بسیارند، مى باشد. اولین کسى که بحث مناطق و شهرهاى خلاق را مطرح کرد، ریچارد فلوریدا است. او در سال 2002 اولین کتاب خود را باعنوان طبقه خلاق 1 و پس از آن در سال 2005 کتاب دیگرى را براى تقویت موضوعش منتشرکرد. در سال 2007 نیز آلن اسکات با استفاده از ادبیاتى که ریچارد فلوریدا مطرح کرده بود، مباحثى را در ارتباط با شهرها مناطق خلاق مطرح مى کند. نظرات او بیشتر پیرامون این مباحث بود که: چگونه مى توانیم مزیت هاى رقابتى و ظرفیت هاى موجود در شهرها را به سمت خلاقیت بیشتر پیش ببریم. آیا این امکان وجود دارد؟
سابقه شهرهاى خلاق در ایران و جهان
در جستجوى سابقه شهرهاى کشورمان ،اسنادى مربوط به نامه ی کمیسیون ملی یونسکو به استانداری فارس را مى توان مشاهده کرد که در آن درخواست شده، مقدمات معرفی شیراز به سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی سازمان ملل )یونسکو( فراهم شود. در صورت عملى شدن این موضوع شیراز نخستین شهر ایران در مجموعه شهرهای خلاق یونسکو میشود.
ادینبرگ انگلستان نخستین شهری است که در مجموعه شهرهای ادبیات خلاق یونسکو ثبت شده است. برنامه شهرهای خلاق را یونسکو با هدف ایجاد شبکه ای به هم پیوسته از شهرهایی که در هفت موضوع ادبیات، سینما، موسیقی، هنرهای مردمی ، طراحی شهری، اغذیه و هنرهای رسانه ای فعال و تاثیرگذار هستند.
تاکنون برلین آلمان و بوینس آیرس آرژانتین به عنوان شهرهای خلاق در زمینه طراحی ، سانتافو مکزیک و آسوان مصر شهرهای هنرهای مردمی (فولکلور) و پوپایان کلمبیا به عنوان شهر اغذیه در فهرست شهرهای خلاق یونسکو ثبت شده اند www.topiranian.com
تبیین مفهومى مناطق و شهرهاى خلاق
به تازگى مبحث اقتصاد جدید طرح شده که تاثیراتى بر شهر مى گذارد.این تاثیرات به صورت بخش مهمى در مناطق و شهرهاى خلاق تبلور مى یابد. از این رو وقتى صحبت از خلاقیت مى شود، نگرش نو و جدیدى است که به ابعاد ساختارى شهر و منطقه مى شود و عمدتا به صورت اقتصادى و فرهنگى مطرح میگردد.
شهر خلاق منزلى براى خلاقیت هاى هنرى، نوآورى هاى علمى وفناورانه و صداى رساى فرهنگ هاى رو به رشد است. شهرى که همه پتانسیل هاى خلاق خود را جامه ى عمل مى پوشاند و پرچم دار فعالیت هاى فرهنگى و توسعه اى است. شهر خلاق، یک شهر نیرومند از لحاظ یادگیرى فرهنگى و بین فرهنگى است. در این شهر، هر شهروند به استفاده از ظرفیت هاى علمى، فنى، هنرى و فرهنگى خود، اطمینان خاطر دارد .
فرهنگ، عضوى بسیار مهم در کیفیت زندگى شهروندان یک شهر خلاق است؛ چرا که علاوه بر ارتقاى کیفیت زندگى شهروندان، عاملى براى جذب توریست و بالا بردن ارزش اقتصادى در زنجیره اقتصادى شهر است. . در واقع با توجه به نوع ایده آل ها و فرهنگ است که مفهوم شهر خلاق مطرح میشود .
ویژگى ها و عناصر مناطق و شهرهاى خلاق
گستره وسیعى از گزین ههاى خلاق تولید و کار که با اقتصاد جدید پست فوردیسم )مکتبى در تولیدات صنعتى( مطرح شده در مناطق مادرشهرى کلان، نظم جدید جهانى را نمایان میکند ویژگى اصلى که در مناطق خلاق مطرح ا ست؛ ترکیب و تلفیق ابعاد مختلف اقتصاد و فرهنگ در گونه اى از نظم منطقى انسانى است .
عناصر کلیدى که براى به وجود آمدن مناطق و شهرهاى خلاق مطرح اند شامل: شبکه اى از تولید کنندگان منطقه اى، بازار نیروى کار محلى یعنى تکنسین ها و کارگران خلاقى که در یک منطقه استقرار دارند و میتوانند در شکلگیرى توسعه خلاقیت در شهر و منطقه اثرگذار باشند و رقابت و همکارى بین مجموع هاى از شهرها که بتوانند عنصر خلاقیت را به منطقه و شهر تزریق کنند.
راهبرد شهر خلاق
راهبرد شهر خلاق همکارى و برهمکنش در درون ارکان سیستم مدیریت شهرى براى پرورش نوآورى در تمام اجزاى سیاستها، برنامه ها و خدمات است؛ به طوریکه ایده هاى فنى، فرهنگى و هنرى اجازه رشد و نمو دارند و با دیدگاه هاى بسته مورد هجوم قرار نمیگیرند. راهبرد شهر خلاق، ایفاى نقش رهبرى در بین تمام اجزاى سیستم شهرى است و طورى جهتگیرى شده تا در پیدا کردن رو شهاى کارآمد براى ایجاد یک محیط همکارى و برهمکنشى و دعوت از شهروندان براى مشارکت در فعالیتهاى فرهنگى مناسب باشد(.
ارکان شهرهاى خلاق
مردم، بنگاه هاى اقتصادى، فضاها، پیوندها و چشم انداز رکن اصلى شهرهاى خلاق مى باشند که توجه به این ارکان براى ایجاد و توسعه شهرهاى خلاق در آینده حیاتى است.
مردم
در شهرهاى خلاق باید شرایط و فعالیتهایى مد نظر قرار گیرند که به ظهور هنرمندان آینده منجر شوند، به موفقیت کارکنان خلاق در کلیه بخشهاى اقتصادى بیانجامند، باعث شوند مصرف کنندگان خواهان کالاهاى فرهنگى باشند و محیطى جذاب براى افراد خلاق ایجاد شود. آموزش عمومى قوى و دستیابى به فعالیتهاى فرهنگى نقشى حیاتى را در شکل گیرى افراد خلاق بازى مى کنند و باعث پیشبرد التزام ها و مشارکتهاى اجتماعى مى شوند.
بنگاههاى اقتصادى
خلاقیت اغلب به ایجاد فرصتهاى اقتصادى مى انجامد و کارآفرینان فرهنگى، کسب و کارهاى خلاق را شروع مى کنند و آنها را رشد میدهند. تجارى سازى ایده هاى نوآورانه و خلاق مسبب اشتغال زائى و تولید ثروت در شهرهاى خلاق است. همچنین باید در نظر داشت که چگونه بنگاه هاى اقتصادى خلاق از پشتیبانى کارآفرینانه، آموزش و مربیگرى و مراکز همگرا استفاده میبرند.کلید منافع اقتصادى که بنگاه هاى اقتصادى سالم و خلاق کسب میکنند، تجارى سازى است. در شهرهاى خلاق، فراوانى استعدادهاى خلاق پیشران اصلى صنایع خلاق و اقتصاد منطقه است.
فضا
یک ارتباط قوى بین فضا و خلاقیت وجود دارد. افراد خلاق نیاز به فضایى براى زندگى، کار، الهام بخشى و نمایش کارهاى خود دارند. فضاهاى یک شهر اعم از طبیعى و مصنوعى، باعث برانگیختگى، انطباق و بیان خلاقیت ساکنین خود میشوند. فضاهاى خلاق باید امیدبخش و توانمندساز باشند. زیرا خلاقیت نیازمند فضاهایى است که در آن بتواند رشد و فعالیت کند، تفکر و نوآورى نماید، تجمع و پرورش یابد و نهایتا پیشرفت کند.
پیوندها و ارتباطات
یک محیط شهرى که به دنبال برانگیختن و پشتیبانى از خلاقیت است، باید بتواند بسیارى از اقدامات مجزا را نیز به هم پیوند دهد. این پیوندها اغلب اوقات توسط سازمانهایى رهبرى میشود و توسعه مى یابند که ماموریت و چشم اندازشان خلاقیت است. پشتیبانى از این پیوندها نیز توسط سازمانهاى واسطى صورت میپذیرد که فعالیتهاى مجزا را سازماندهى و از منابع موجود به نحو موثر استفاده مى کنند. اکولوژى خلاقیت یک شهر براى پایدارى و ثبات باید به خوبى و به نحوى یکپارچه گردد تا هنرمندان، صنایع خلاق، سازمانهاى دولتى، برنامه هاى سرمایه گذارى و جامعه محققین بتوانند به صورتى مولد و اثربخش با یکدیگر ارتباط متقابل داشته باشند. شهرهاى خلاق به زیرساخت هاى پیوند دهنده اى نیاز دارند تا از اکولوژى خلاقیت آنها پشتیبانى نمایند.
چشم انداز و آوازه
در شهرهاى خلاق، بیان و اظهار یک چشم انداز قوى و خلاقانه باعث رشد استعدادها خواهد شد و پشتیبانى از خلاقیت را به صورت گسترده اى در شهر هدایت کرده، نظم مى بخشد. این چشم انداز داستان شهر را در سراسر جهان بازگو مى کند ، آوازه آن را در جهان خلق مى کند و به پیشبرد گردشگردى، صادرات و سرمایه گذارى در شهر مى انجامد.
چند مثال از شهرهای موفق خلاق
شانگهاى شهر طرح و پروژه
شانگهاى در شرق چین پس از لندن، دومین شهر جذاب جهان شناخته شده است. بسیارى از بازرگانان جهان به لندن علاقه زیادى دارند و به همین دلیل این شهر رتبه نخست جذا بترین شهر جهان را به دست آورده است. شانگهاى غول آسا و لبریز از جمعیت، رابط میان چین و دنیاى خارج، به شهر (جنگل آسمانخراشها) معروف است
.
از نکات جالب این شهر در حال حاضر منطقه شانگهاى اکسپو 2010 است که مربوط به نمایشگاه بین المللى در سال 2010 مى باشد.
شهر شانگهاى به دلیل ارائه ابداعات و خلاقیت هاى فراوان در اکسپو 2010 ، توانست از سازمان یونسکو، عنوان شهر طرح و پروژه را بگیرد و نام خود را در لیست شهرهاى خلاق جهان ثبت کند.
اکسپوى 2010 در واقع به عنوان سکوى پرتابى براى چین عمل کرد و سبب شد تا این کشور، ابداعات و اختراعات جدید خود را به تماشاى جهانیان گذارد
شانگهاى قصد دارد تا با ارائه طرح هاى جدید و توسعه صنایع خلاق، به خلا قترین شهر منطقه آسیا و اقیانوسیه تبدیل شود.
شهرهای خلاق کانادا
چشم انداز شهر ونکوور در سال 1993 به قرار زیر است
شهر خلاق جایی است که احترام هنر، به دلیل اهمیت زیبایی شناختی آن و تواناییش برای پرورش قوه ادراک و ارتباطات است؛ جایی که تنوع فرهنگی غنیمت شمرده شده و بیان خلاقیت به هر شکلی مورد تشویق قرار م یگیرد، افراد می توانند در زندگی روزمره خود از فعالیت های خلاق بهره ببرند، هنرها به عنوان یکی از ضرورت های آموزشی مطرح هستند و خلاقیت به عنوان مهارتی قیمتى در عصراطلاعات شناخته می شودو هنرها نه تنها به دلیل نقش مهمشان در اقتصاد بلکه به دلیل منافع روحی، عقلانی و اجتماعی خود با ارزش محسوب می شوند.
در کانادا تلاش های آگاهانه برای تبدیل شدن به یک شهر خلاق را، بیشتر کارکنان فرهنگی شهری و جوامع فرهنگی در شهرداری هدایت میکنند. این رویکرد به روشنی در شهرهای ونکوور، تورنتو، اوتاوا و هالیفاکس نیز دیده می شود .
ونکوور
شهر ونکورو به حمایت دیرهنگام خود از فرهنگ، به عنوان یکی از عناصر مهم توسعه شهری، معروف است. متعهد بودن شهر به برنامه ریزی فرهنگی به دهه 1960 بازم یگردد که در قالب برنامه ریزی در زمینه اجتماعی انجام شد و به عنوان فلسفه اصلی برای تلاش ها در زمینه توسعه فرهنگی آن باقی ماند.
اهداف فرهنگی شهر که در سال 1987 در شورای شهر به تصویب رسیده است، توسعه کلی سیاست فرهنگی شهر را نیز هدایت می کند:
ارتقای سطح بالایی از خلاقیت و برتری در زندگی فرهنگی ونکوور،
ایجاد تنوع در زندگی هنری جامعه محلی، هر دو جامعه حرفه ای و غیرحرفه ای، جامعه سنتی و مبتکر، جامعه تثبیت شده و الهام بخش،
تشویق به کارآمدی مالی و مدیریتی در عملکرد سازما نهای فرهنگی،
ضمین وجود تسهیلات لازم برای خلق و ارائه هنر در ونکوور
اطمینان از اینکه ساکنان شهر و بازدیدکنندگان از آن( شامل شهروندان مسن، جوانان، افراد کم درآمد اعضای اقلیت های قومی و دیگر گروه های خاص) فرصت لذت بردن و مشارکت در فعالیت های فرهنگی را داشته باشند.
تورنتو
شهر پیشین تورنتو و بسیاری از شهرداری های نواحی، به مدتی طولانی و با رویکردها، راهبردها، ابزار و برنامه های متنوعی، در توسعه فرهنگی دخیل بودند. در فوریه سال 2000، پس ازیکپارچه شدن این نواحى در قالب کلانشهر تورنتو، شورای شهر،هدایت بخش فرهنگی جدید را برای تهیه طرحی فرهنگی براى کمک به توسعه فرهنگی شهر در 10 سال آینده بر عهده گرفت. این شورا دو هدف اصلی برای طرح فرهنگی در نظر گرفت: تعریف جایگاهی برای تورنتو به عنوان پایتخت فرهنگی بین المللی و تعریف نقش فرهنگ در مرکز توسعه اقتصادی و اجتماعی شهر. در نوامبر سال 2002 ، شورا طرح رسمی 30 ساله دیگری تنظیم کرد که مطابق با اهداف آن هنر، فرهنگ و میراث برای جذب و حفظ تازه واردان تحصیلکرده و فعال به شهر کمک کرده و اقتصاد این شهر را به یکی از قویترین ها در دنیا بدل میکرد. ایده این طرح تبدیل هنر، فرهنگ و میراث به قلب و روح آینده تورنتو بود.
منابع
1- ابراهیمى، مهران، نشست شهر خلاق: مفاهیم، سیاست ها مطالعه موردى از شهرهاى موفق و ناموفق، مرکز مطالعات وبرنام هریزى شهر تهران، تیرماه، فرهنگسراى نیاوران، تهران1387
2- داداش پور، هاشم (جزوه درسی روش های برنامه ریزی منطقه ای) گروه شهرسازى، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران،1387
3- فیض پور، محمدعلی ، جامع نگری در برنامه ریزی توسعه منطقه ای استان یزد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، 1373
4- زیاری، کرامت ا… ، اصول روش های برنامه ریزی منطقه ای، چاپ چهارم ،انتشارات دانشگاه یزد، 1385