ساختار مدیریت و نظام آموزش و پرورش در مدرسه سعادت بوشهر
دانشگاه آزاد اسلامی – بوشهر
این مقاله در 20 صفحه تنظیم و مندرجات آن به شرح زیر است:
– خلاصه نوشتار
1- پیشینه مکتب داری و بنیان نخستین مدرسه در بندر بوشهر.
2- پایه گذاران دیرین و نگهداران راستین مدرسه سعادت.
3- مباحثی پیرامون معلّمان مدرسه.
4- سخنی پیرامون مدرسه سعادت و دانش آموزان آن.
5- وضعیت امتحانات وکیفیت نمرات.
6- جوایز و هدایا.
7- هزینه و تامین درآمد و بودجه مدرسه.
8- منابع و مآخذ.
9- پیوست ها؛ شامل: 1- پیشینه برنامه درسی وکیفیت کتاب ها، اجزا و وسایل تعلیم و تربیت (وسایل مخصوص کلاس ها، وسایل ویژه و موجود در دفتر مدرسه، وسایل و ابزار موجود در مدرسه)
آدس منزل: تهران، الهیّه، خیابان خزر (نبش کوچه فرهاد)، پلاک 53، طبقه 8 ، دکتر سیّد احمد حسینی کازرونی
کد پستی: 1914814591 ، تلفن: 2641068 / 2001126 ، همراه: 2004354 0911
محلّ کار: بوشهر ، دانشگاه آزاد اسلامی (به صورت پروازی) ، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی ، تلفن: 2004354 0911
خلاصه نوشتار:
معارف پروری و روشنفکری، همراه با فراورده ها و محصولات فرهنگی در بوشهر و در دوران گذشته و کنونی، پیشینه ای بس طولانی دارد. به قدمت تمدّن و تاریخ روزگارانش، از عصر عیلامیان تا قرون جدید و از دوران معاصر تاکنون.
در دوران معاصر، مدرسه سعادت بوشهر به طرز جدید در سال 1317 هـ . ق. (مطابق با 1278 هـ . ش.
و 1896 میلادی) در محلّ کنونی آن که هنوز به همان نام پابرجاست، در 108 سال پیش پایه گذاری شد.
مدرسه سعادت که شکل تحوّل یافته مدرسه احمدیه در بوشهر می باشد توسّط احمدخان دریابیگی، حاکم بلندآوازه بوشهر و بنادر خلیج فارس – که خود دانش آموخته رشته فنون مهندسی از دارالفنون – تهران بود،
بنیان گذاری شد.
نام مدرسه از نام خانوادگی نخستین معلّم و مدیر این مدرسه که سعادت بود اخذ و بر آن مدرسه اطلاق گردید.
مدرسه سعادت بوشهر که در زمان سلطنت مظفّرالدّین شاه قاجار افتتاح گردیده، نخستین مدرسه غیرانتفاعی کشور بوده که با خودیاری مردم، زیر نظر انجمن معارف و وکلای منتخب مدرسه اداره می شده و دولت وقت،
هیچ گونه هزینه ای از بابت اداره آن نداشته است.
این مدرسه از پاره ای جهات از نظر ساختمانی، آموزشی، اداری و مالی، روش تعلیم و تربیت، وسایل و ابزار و عناصر دیگر در آن زمان، منحصر به فرد و دارای ویژگی های خاصّ خود بوده است. تحصیل کردگان این مدرسه، بعدها از جمله روشنفکران و بزرگان علم و ادب، بازرگانی و تجارت، حرفت و صنعت، لیاقت و هنر، عمران و آبادی و مدیریت های گوناگون اداری و علمی و آموزشی در منطقه بوده اند و در سطح کشور و خارج از آن صاحب مقامات عدیده ای گردیده اند.
غالب دانش آموختگانش در یک صد سال پیش، برای تکمیل تحصیلاتشان راهی ممالک مترقّی غرب شدند و پس از فراغت از تحصیل و برگشت به وطن، در رده های بالای مشاغل مملکتی به ارائه خدمات پرداختند.
ساختار مدیریت و نظام آموزش و پرورش در مدرسه سعادت بوشهر
(ازجمله نخستین مدارس کشور)
دکتر سیّد احمد حسینی کازرونی – دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی
دانشگاه آزاد اسلامی – بوشهر
1- پیشینه مکتب داری و بنیان نخستین مدرسه در بندر بوشهر
آنچه که از سوابق معارف پروری در بوشهر دوران قاجار برمی آید، مکتب خانه احمدیه، نخستین شکل
تحوّل یافته مدرسه ای است که ضمن نگهداری از بچّه های بی بضاعت و پرورش آنها، قرآن کریم و سایر دروس مخصوص مکتب خانه را به آنان آموزش می دادند. شیخ احمد نامی، بانی این مکتب بوده و شیخ مرتضی، معلّمی این مکتب شبانه روزی را بر عهده داشته و این وضع تا سال 1317 هـ . ق (108 سال پیش) بدین گونه ادامه یافته است. در سال 1317 هـ .ق. احمدخان دریابیگی، حکمران بندر بوشهر و بنادر خلیج فارس که خود از تحصیل کردگان دارالفنون تهران بود با عنایت به نشر علوم، درصدد تاسیس مدرسه ای به شیوه ای جدید در بندر بوشهر برآمده و جهت تحقّق این امر از انجمن معارف تهران درخو است اعزام یک نفر مدیر دانشمند و آشنا به فنون آموزش و پرورش جدید را می نماید.
انجمن معارف به دستور وزیر علوم وقت، شادروان محمّدحسین سعادت که گویا نیاکانش از حومه بوشهر یا به عقیده دیگر از اهالی کازرون بوده و در آن هنگام، معلّمی ادبیّات مدرسه افتتاحیه تهران را برعهده داشته است با اصرار و ابرام طیّ حکمی به مدیری و معلّمی در بوشهر منصوب می نماید. وی پس از عزیمت از تهران به شیراز می رود و برادر خود، آقا شیخ عبدالکریم سعادت که در آستانه مبارکه سیّد علاءالدّین حسین (یکی از زیارتگاه های معتبر شیراز) به تحصیل علوم و ادبیّات اشتغال داشته، همراه خود به بوشهر می آورد (ذی حجّه سال 1317 هـ ق.)
دریابیگی بنیان مدرسه موردنظر را از تغییراتی در همین مکتب خانه آغاز می کند و از هرگونه حمایت مادّی و معنوی نسبت بدان دریغ نمی ورزد.
خانه حاج محمّد حسین آل صفر در محلّه شنبدی (نزدیک حسینیه کازرونی) که تحت اجاره این مرکز فرهنگی قرار داشت، نسبتاً بزرگ و دارای ده اتاق بوده و تعداد بیست کودک بی سرپرست و تنگ دست از اهالی دشتی و تنگستان در دو اتاق مفروش به زیلو و گلیم تحت سرپرستی میرزاحسین فاضل اهرمی (متخلّص به معتقد) و معلّمی میرزا آقا دلّال شیرازی قرار گرفته بودند. شادروان باقر بهبهانی (منشی تجارتخانه ملک التّجار بوشهری) هم در اداره مکتب خانه با آنان همکاری نزدیک داشته است.
هزینه های مکتب خانه از مال الاجاره و هزینه نگهداری دانش آموزان گرفته تا حقوق معلّمان و مخارج متفرّقه دیگر به تمامی از کیسه پرفتوت دریابیگی پرداخت می گردید. تا آن زمان با وجودی که دو ماه از آغاز مدیریت جدید مدرسه گذشته بود ولی یک نفر از مردم بوشهر برای فرستادن فرزندانشان به مدرسه رغبتی نشان نداده بودند.
با ورود برادران سعادت، تغییراتی در برنامه های جاری مدرسه حاصل گردید. در آغاز، آنها همان بیست نفر
دانش آموز را از جهت سن و سال و معلومات جزئی به طریق امروز به چند درجه تقسیم کردند و سه کلاس ابتدایی (مقدماتی) و اول و دوم را برای آنان ترتیب دادند. کلاس ها را به میز و نیمکت و صندلی و تخته سیاه تجهیز کرده و بنیاد کار خود را با کتاب های جدید و درس های تازه شروع کردند. کتاب های جدید ابتدایی در بردارنده الفبا و کلمات آسان و جمله های روان، مقداری حساب، اندرزها و حکایت های شیرین ویژه کودکان بود. همچنین از کتاب مختصر انوار سهیلی و کتاب " مختصر جغرافیا " جهت آموزش کودکان استفاده می کردند. نخستین نمونه تقسیم بندی کلاس ها و معلّمین آنها در اواخر سال 1317 هـ ق. با توجه به مواد درسی به شرح زیر بوده است:
شیخ محمّد حسین سعات، معلّم کلاس اول و مدیر مدرسه.
شیخ عبدالکریم سعادت، معلّم ریاضی و ناظم مدرسه.
میرزا حسین اهرمی معلّم فارسی کلاس ها.
میرزا علی دشتی معلّم ابتدایی (مقدّماتی)
محمّد باقر بهبهانی دفتردار مدرسه.
تاسیس مدرسه به سبک جدید در بندر بوشهر به عوامل متعدّدی بستگی داشت. از جمله اسباب تاسیس، نیاز مبرم جامعه این بندر مهمّ ایران به طبقه تحصیل کرده و با سواد برای رفع نیازمندی های تجاری و اداری بوده است. بازرگانان به دلیل تجارت با بنادر آسیایی، اروپایی، آفریقایی و عربی، نیاز شدید به کارمندان، منشیان زبان دان و حسابداران تحصیل کرده داشتند و بسیاری از بازرگانان برای رونق کارشان، برخی از بستگان و کارمندان خود را برای یاد گرفتن زبان های خارجی از جمله انگلیسی به هند و انگلیس می فرستادند.
مردم بوشهر پس از خبردار شدن از ورود برادران سعادت و با سابقه آشنایی نسبت به تقوا و دیانت خانوادگی آنها در مورد فرستادن کودکان خود بدین مدرسه بر یکدیگر سبقت گرفتند.
شش ماه پس از شروع کار مدرسه، مسوولان مدرسه، علما و اعیان و بازرگانان و ماموران کشوری و لشکری شهر را جهت نظارت بر امتحانات به مدرسه دعوت نمودند، آنان با مشاهده حسن جریانات و میزان معلومات دانش آموزان در دروس فارسی، عربی، دینی، حساب، جغرافیا و سایر علوم دیگر در شگفت آمده و با اعطای کمک های مالی، وسایل تشویق اولیای مدرسه را فراهم ساخته و مراتب تحسین خود را در مجلس علم و معرفت ابراز نمودند.
پس از پایان مراسم امتحان و مجلس جشن، واثق الملک، کارپرداز بنادر و جزایر خلیج فارس و بحر عمان، پس از ایراد نطقی غرّا به نیابت مردم شهر، بر دست شیخ محمّد حسین سعادت بوسه می زند و بدین گونه از مقام والای معلّمان مدرسه قدرشناسی می نماید. سرانجام مردم فرهنگ دوست بوشهر را برای فرستادن همه فرزندان شهر به مدرسه بیش از پیش تشویق می نماید. شور و شوق ها به نتیجه می رسد و تعداد شاگردان مدرسه در طول کم تر از یکسال از بیست نفر به 350 دانش آموز بالغ می گردد.
دیگر، منزل حاج محمّد حسین صفر گنجایش خیل دانش آموزان تشنه علم و معرفت بوشهری را دارا نبود. اولیای مدرسه به حاکم فرهنگ پرور وقت یعنی شادروان دریابیگی متوسّل شدند تا در صدد ساختمان مدرسه ای بزرگ که با شرافت معرفت شهر دانش پرور بوشهر دمساز باشد برآیدو دل های تشنه علم و دانش را سیراب نماید.
در یک قرن پیش که بوشهر مروارید صدف خلیج فارس محسوب می شد، محدوده داخلی شهر از دروازه فعلی تا ساحل شمالی دریا بیشتر نبود. محلّات معروف درونی شهر، شامل محلّه های کوتی، شنبدی، دهدشتی و بهبهانی بود. معابر و کوچه ها و ساختمان های سنّتی شهر، جلوه ای دیگر داشت با بافت خاصّ تجاری و بازرگانی. دکاکین و بازارهای مسقّف و مرتّب، قسمت داخلی شهر را در برمی گرفت. همچون شهرهای قدیم ایران، شب هنگام دروازه های شهر بسته می شد و کاروانیان در پشت دروازه های شهر در انتظار تخلیه بارها یا بارگیری کالا، شب را به صبح می رسانیدند. انبار بازرگانان مملو از کالا های تجاری بود. تنها بندر مهمّ و پل ارتباط دریایی ایران با بنادر مهمّ اروپا و آسیا و آفریقا به حساب می آمد. چشم و چراغ میهن اسلامی ایران بود. با سپیده سحری، همهمه و غوغای کارگران و جاشوان دریا و غرّش هواپیماها و سوت کشتی ها مردم را از خواب شبانگاهی بیدار می کرد. دوران بیداری بندر بود و خوشبختی مردم شهر. عمران و آبادی در هر گوشه شهر نمایان بود.
در سال 1318 هـ . ق. به توصیه احمدخان دریابیگی، قطعه زمینی به مساحت دو هکتار از زمین های
ملک التّجار که در اختیار حاج معین التّجار بوشهری قرار گرفته بود و در آن زمان، خارج از دروازه شهر قرار داشت برای بنای ساختمان مدرسه اختصاص یافت.
اساس مدرسه سعادت مظفّری بوشهر در همان سال در جنوب شهر و در محلّ فعلی مشتمل بر شش کلاس بزرگ و چند اتاق مورد لزوم و یک سالن و چهار ایوان سراسری با دریافت حواله تلگرافی مظفّرالدّین شاه به مبلغ یک هزار تومان و اعانه دویست تومانی امیر تومان دریابیگی و حدود سیصد تومان کمک بازرگانان و سایر فرهنگ دوستان داخلی و خارجی به طور باشکوه و با نواختن موزیک در میان شور و نشاط مردم شهر
بنیان گذاری شد.
از اواخر سال 1319 قمری (بیش از یکصد سال پیش) خانه شهری محلّ مدرسه تخلیه و به صاحب آن تحویل داده شد و معلّمان و دانش آموزان به ساختمان نیمه تمام خارج از حصار شهر منتقل گردیدند. دو ساعت مانده به غروب روز 29 ماه ذی حجّه همان سال با نواختن سرود ملّی توسّط دسته های موزیک دریایی و زمینی، مدرسه پربرکت سعادت درمیان جماعت بزرگ مدعوّین، وسیله حاکم شهر یعنی احمدخان دریابیگی گشایش یافت.
فرصت الدّوله شیرازی، مادّه تاریخ تاسیس این مدرسه را طیّ سه بیت به نیکویی سروده است.
روز ورود به محلّ جدید را روز تاسیس مدرسه سعادت در بوشهر قرار دادند (29 ذی حجّه 1219 هـ . ق.) و روزنامه مظفّری بوشهر در شماره دوم خود، شرح این مجلس ضیافت را به تفصیل آورده است.
ساختمان مدرسه سعادت به دلیل عدم تمکّن مالی، بیش از پنج سال به طول انجامید و در سال 1325 هـ . ق. که احمدخان دریابیگی برای بار دوم به فرمان محمّدعلی شاه، حکمران بنادر شد و به بوشهر آمد برای اتمام ساختمان از طرف خود و همراهی دیگران، کمک های شایانی نمود.
مدرسه سعادت، یک بار به طور جدّی در زمان نظام السّلطنه، سالار رضا قلی خان مافی (جانشین احمدخان دریابیگی) تهدید به تعطیل شدن گردید.
نظام السّلطنه به دلیل عدم بضاعت مالی مدرسه و مطالبات معوّقه معلّمان و پاره ای بدهکاری های دیگر، دستور انحلال و فروش مدرسه را می دهد، امّا مساعی و فداکاری های مترجم مدیر گمرکات بنادر خلیج فارس و معاون او که از عدم توجّه حکمران به دلیل نقص بودجه مستحضر گردیدند، از این امر ممانعت و به یاری برخاستند و مدرسه را از تعطیلی محتوم نجات بخشیدند.
2- پایه گذاران دیرین و نگهداران راستین مدرسه سعادت
بنیان گذار مکتبی که سرانجام در یکصد و چند سال پیش منجر به تاسیس مدرسه سعادت بوشهر گردید، طبق قراین موجود، احمدخان دریابیگی بود. گویا نام آن مکتب بنا به نام دریابیگی که احمد بود، احمدیه نامیده می شد (هرچند که برخی معتقدند موسّس این مکتب خانه، شخصی به نام شیخ احمد بوده است.) آن مکتب به صورت شبانه روزی اداره و کلیه مخارج آن توسّط احمدخان دریابیگی، حاکم بنادر و جزایر خلیج فارس تامین و پرداخت می گردید.
افرادی که در سالیان دیرین در تاسیس و جاودانگی این مکتب و مدرسه، غیرت و حمیّت به خرج داده و از خاموشی چراغ دانش در این شهر عالم پرور، با کیاست و هوشیاری جلوگیری نموده می توان به شرح زیر از آنان ذکر خیر نمود:
در بُعد پایه گذاری و تحوّل و تامین هزینه های تربیتی و آموزشی و نظم و نسق اصول کار غیر از دریابیگی که در حقیقت بزرگ ترین مسبّب خیر در امر تاسیس مدرسه بوده اند، می توان از واثق الملک، کارپرداز بنادر و جزایر خلیج فارس به جهت فراهم نمودن وسایل تشویق اولیای مدرسه و سخنرانی های پرشور برای ترغیب مردم به امر تعلیم و تربیت به شیوه نوین و تقدیر مداوم از اولیای مدرسه. دیگر، عبدالحمید خان متن السّلطنه، وطن دوست معارف خواه، مترجم مسیو سمیم بلژیکی (مدیر گمرکات بنادر خلیج فارس) و میرزا یانس (معارف خواه ارمنی)، معاون رئیس گمرک به خاطر انتظام بودجه برای بقای مدرسه و پیشنهاد و تصویب خیریه مدرسه (از محلّ واردات اجناس به گمرک به قرار عدلی یک شاهی و صادرات اجناس، عدلی نیم شاهی).
(لازم به ذکر است که با عملی شدن این پیشنهاد، مدرسه سعادت از اضمحلال و تعطیلی حتمی نجات یافت).
وکلای منتخب مدرسه هم، نقش به سزایی در تمشیت امور و پایداری مدرسه و جمع آوری اعانه و سرپرستی و تبادل افکار برای تثبیت کارها و مشاورت در مدیریت داشته اند. جماعت این وکلا که در طول 14 سال برای پیشرفت امور مدرسه، تلاش و سعی بلیغ روا داشته اند عبارت بودند از:
حاج عبدالرّسول رئیس التّجار، سیّد عبدالرضا طبیب، حاج سید محمّد رضا کازرونی، حاج میرزا غلامحسین کازرونی، حاج یحیی باباحاجی، سروش الملک (رئیس پست خانه وقت در بوشهر) و میرزا یانس ارمنی.
در جهت ارتقای کیفیت تعلیم و تربیت، پس از بذل مساعی و سرپرستی میرزا آقا دلّال شیرازی که عضو هیات اوّلیه اداره کنندگان مکتب تربیتی احمدیه بود باید از 26 تن هیات دیرین اوّلیه مدیران، ناظمان، دفترداران و معلّمان شریف و ارجمندان معارف پرور که از آغاز فعالیت مدرسه، با کرامت تمام مشغول انجام وظیفه بوده اند به شرح زیر به خوبی یاد کرد:
1- آقا میرزا علی معلّم پایه ابتدایی(مقدّماتی) به مدت 20 سال
(در مکتب احمدیه و در مدرسه)
2- آقا شیخ محمّد حسین سعات معلّم عربی و مدیر مدرسه 16 سال
(از آغاز تاسیس مدرسه)
3- آقا محمّد باقر بهبهانی دفتردار، ناظم، مدیر 16 سال
(از دفترداری در مکتب احمدیه)
4- آقا میرزا لطف الله کازرونی معلّم فارسی 16 سال
5- آقا میرزا علی اکبر سراری اهرمی معلّم مشق خط 16 سال
6- آقا سیّد محمود سعادت معلّم فارسی 16 سال
7- حاج شیخ عبدالکریم سعادت معلّم عربی، فارسی، ریاضی، جغرافی، دفترداری و نظامت 13 سال
8- آقا محمود دوانی معلّم دروس … به مدّت 12 سال
9- سیّد احمد سعادت معلّم دروس … 8 سال
10- میرزا حاجی آقاکازرونی(خسرو مودّب) معلّم فارسی 6 سال
11- آقا عبدالمجید معلّم فارسی و مدیر 6 سال
12- آقا محمّد کریم نوّاب معلّم ریاضی 4 سال
13- آقا شیخ عبدالعلی آل عصفور معلّم فارسی 4 سال
14- آقا میرزا علی دشتی معارف معلّم فارسی و مدیر چندسال (شروع کار در مکتب احمدیه)
15- آقا میرزا حسین معتقد اهرمی معلّم فارسی و شرعیات 2 سال (شروع کار در مکتب احمدیه)
16- آقا شیخ محمّد علی،امام جمعه وجماعت معلّم فارسی و عربی و شرعیّات 2 سال
17- محمّد علی منشی معلّم انگلیسی 2 سال
18- آقا میرزا محمّد معلّم انگلیسی 2 سال
19- شیخ عبدالحسین آل مذکور معلّم انگلیسی 2 سال
20- آقا سیّد غلامحسین معلّم انگلیسی 2 سال
21- میرزا محمود پیشداد معلّم انگلیسی و مدیر 2 سال
22- آقا سیّد محمّد طاهر دشتی معلّم فارسی 1 سال
23- اسدالله میرزا معلّم انگلیسی و ریاضی 6 ماه (با دریافت ماهیانه یکصد تومان)
24- سیّد فخرالدّین سراری معلّم انگلیسی و مدیر 6 ماه
25- آقا سیّد محمّد علی معلّم ریاضی ؟
26- آقا محمّد کریم آل شریف معلّم ریاضی ؟
با عنایت به جدول هیات تعلیم و تربیت مدرسه، نکات زیر حاصل می گردد:
1- در طول این مدّت، شش نفر در سمت مدیریت مدرسه انجام وظیفه نموده اند که بیشترین مدّت مدیریت مربوط به آقا شیخ محمّد حسین سعادت (16 سال) و بقیّه به تناسب خدمت مربوط است به محمّد باقر بهبهانی (16 سال که چند سال آن در سمت دفترداری و نظامت بوده است)، آقا عبدالمجید 6 سال، میرزا علی دشتی معارف چند سال، میرزا محمود پیشداد 2 سال و سیّد فخرالدّین سراری 6 ماه.
2- یک نفر (آقا محمّد باقر بهبهانی) در مدت 16 سال به ترتیب، سمت های دفترداری، نظامت و مدیریت را بر عهده داشته است (همین شخص، قبلاً منشی تجارتخانه ملک التّجار بوده و پس از فراغت خدمت از مدرسه سعادت بوشهر، مدیر مدارس اهواز و مسجد سلیمان شد).
3- آن گونه که مشهود است جز آقا محمّد باقر بهبهانی بقیه اعضاء که در کار هیات مدیره داخلی مدرسه بوده اند علاوه بر سمت خود به تدریس درس هم می پرداخته اند. و از بابت آن، چیزی دریافت نمی کرده اند.
4- برخی از معلّمین، یک درس آموزش می داده اند و بعضی چندین درس.
5- برخی از مدیران علاوه بر تدریس، امور دفترداری را نیز خود برعهده داشته اند، همین امر در مورد برخی از ناظمان مدرسه هم صادق است.
6- خدمات افراد فوق الذّکر از 6 ماه تا 20 سال در نوسان بوده است.
7- در میان آنان، کسانی بوده اند که مشاغلی غیر از معلّمی داشته اند، نظیر امام جمعه و جماعت، مترجم بانک خارجی، منشی تجارتخانه و …
8- برای تدریس بعضی از دروس، نظیر زبان خارجه (انگلیسی و فرانسه) در مدرسه از مجتهدان معارف پرور زمان کسب تکلیف می شده است. این مجتهدان عبارت بودند: 1- آخوند ملّامحمّد کاظم خراسانی 2- حاج میرزا حسین 3- حاج میرزا خلیل 4- آقا سیّد محمّد کاظم یزدی 5- آقا شیخ عبدالله مازندرانی. همه این بزرگواران تدریس درس زبان خارجه را در مدرسه بلامانع دانستند.
9- معلّمان این مدرسه، بیشتر اهل بوشهر، دشتی، اهرم، کازرون، بهبهان، دوان، بحرین و … بوده اند.
10- بیشتر این معلّمان به ترتیب در گروه ادبیّات فارسی (10 نفر)، زبان انگلیسی (7 نفر)، ریاضی (5 نفر)، عربی (3 نفر)، شرعیّات (2 نفر)، مشق خط (1 نفر)، جغرافی (1 نفر)، پایه ابتدایی (1 نفر) به تدریس اشتغال داشته اند.
11- از میان جماعت 26 نفره، چهار نفر با شهرت (سعادت) در این مدرسه به کار اشتغال داشته اند.
3- مباحثی پیرامون معلّمان مدرسه
1- معلّمین در طول سال به غیر از تعطیلات رسمی، مرخّصی نداشتند و طول غیبت آنان در سال مجموعاً از یک هفته تجاوز نمی کرد.
2- مدّت غیبت معلّمین دقیقاً کنترل می شد. آن گونه که در دفاتر موجود است غیبت ها بدین گونه در جلو نام معلّمین غایب قید گردیده است: 10 دقیقه، 11 دقیقه، 15 دقیقه، 16 دقیقه، 20 دقیقه، 25 دقیقه، 28 دقیقه، 31 دقیقه، تمام روز.
3- از قراین پیداست که در آغاز کار مدرسه، ماهانه در حدود 150 تومان صرف پرداخت حقوق معلّمان و خرید لوازم مدرسه و نوشت افزار عمومی شاگردان مدرسه می شده است.
4- بالاترین حقوقی که به معلّمان پرداخت گردیده متعلّق به شاهزاده اسدالله میرزا، معلّم ریاضی و زبان فرانسه و انگلیسی بود که به امر دریابیگی از تهران به بوشهر جهت تدریس دروس فوق الذّکر فراخوانده شد و با حقوق ماهیانه یکصد تومان به استخدام مدرسه سعادت بوشهر در آمده بود.
5- کادر اوّلیه مدرسه در سال 1325 قمری (100 سال پیش) 13 نفر و یک نفر هم مسوول آب شرب مدرسه
بوده است.
6- حقوق معلّمان از 90 ریال تا 300 ریال و بعدها از 100 ریال تا 450 ریال در نوسان بوده است.
7- حقوق ماهیانه دفتردار مدرسه 50 ریال، جاروکش 80 ریال و خادم مدرسه 120 ریال بوده است.
8- کادر مدرسه در سال 1340 قمری با احتساب سه خدمتکار به 20 نفر بالغ گردیده بود.
9- آن گونه که از دفاتر دیرین مدرسه برمی آید جلو نام معلّمان اگر سیّد نبوده اند، آقا، آقامیرزا و در صورت
معمّم بودن، آقا شیخ می افزودند. در یک مورد هم، کلمه میرزا پس از نام شخص ذکر کرده اند، اسدالله میرزا.
10- معلّم دروس ابتدایی به ابتدایی مشهور بوده: مانند میرزا علی ابتدایی. و معلّم درس ریاضی به ریاضی (سیّد محمّد علی ریاضی)، نقّاشی به نقّاش (آقا علی نقّاش و معلّم مشق به مشّاق (میرزا علی اکبر مشّاق).
11- گاهی اوقات، برخی از معلّمین از حقوق ماهانه بی نصیب می ماندند از جمله برادران سعادت (مدیر و ناظم) و آقا محمّد باقر بهبهانی (دفتردار مدرسه) در زمان حکومت نظام السّلطنه که مدرسه شدیداً دچار بحران و مضیقه مالی گردیده و این بزرگواران برای ابقای مدرسه، حدود چند ماه از دریافت حقوق صرف نظر کردند.
12- برخی از این معلّمان پس از فراغت از کار در مدرسه سعادت، صاحب مقاماتی گردیدند، مثلاً شیخ محمّد حسین سعادت که از طرف مردم لارستان در دوره چهارم به نمایندگی مجلس شورای اسلامی انتخاب و روانه مجلس شد. یا حاج عبدالکریم سعادت که بنا به درخواست هیات علمیّه نجف اشرف روانه عراق شد و ضمن داشتن مدیریت و تدریس ریاضی در مدرسه علوی نجف اشرف، سرپرستی مدرسه حسینی کربلا و مدرسه اخوّت کاظمین را نیز بر عهده داشت (سال 1329 هـ . ق.)
13- نخستنی مدیر مدرسه سعادت، اوّلین رئیس فرهنگ بنادر جنوب گردید. آقا شیخ محمّد حسین سعادت، به مدّت دو سال در این سمت انجام وظیفه می نمود.
14- گاهی اوقات جناح بندی ها و مخالفت ها توسّط برخی از معلّمین، منجر به استعفای مدیر مدرسه می شد.
بدین گونه بود که آقا شیخ محمّد تقی فیلسوف که از طرف هیات مدیره مدرسه به سرپرستی و مدیریت و معلّمی مدرسه منصوب شده بود پس از مدتی مقاومت مجبور به استعفا گردید (1340 هـ . ق.)
15- برخی از همین معلّمان، عهده دار مدیریت یا موسّس مدارسی در بعضی شهرها ا زجمله در خرّم شهر (خسرو مودب، مدیر مدرسه خزعلیه) و اهواز آقا محمّد باقر بهبهانی (مدیر) و مسجد سلیمان و بحرین گردیدند و بعدها
عدّه ای دیگر کار معملی را در مدارس دیگر ادامه دادند نظیر محمّد حسین سعادت که قبل از نمایندگی مجلس در مدرسه رحمت و شفاعیه شیراز به معلّمی پرداخت و پس از پایان نمایندگی و ریاست فرهنگ بنادر تا پایان عمر در دبستان شاپور شیراز به معلّمی اشتغال داشت.
16- معمولاً حقوق معلّم انگلیسی بیش از سایر معلّمان بوده مثلاً میرزاعبدالمحمّد، معلّم انگلیسی در سال
1343 هـ . ق. ماهانه 450 ریال دریافت می داشته در حالی که حداکثر حقوق در آن زمان (حتّی مدیر مدرسه) مبلغ 300 ریال بوده است. البتّه بیشترین حقوق مدیریت را فیلسوف دریافت می داشته (مبلغ 900 ریال در سال 1340 هـ . ق.)
17- برخی معلّمان به صورت خق التّدریسی به انجام وظیفه می پرداخته اند، نظیر آقامیرزا یوسف در برابر دو ساعت تدریس روزانه، مبلغ 60 ریا ل ماهانه دریافت می کرده است.
18- اغلب معلّمان از قلّت حقوق ، مانند امروز گله مند بودند.
19- معلّمان در صورت تائید وکلای مدرسه و داشتن بودجه از وام اعطایی بهره مند می شدند.
20- نمونه ای از جدول پرداخت حقوق معلّمین مربوط به ماه رجب سال 1335 هـ . ق. (90 سال پیش) که از دفاتر قدیمی مدرسه استخراج گردیده، به شرح زیر به اطّلاع می رساند:
محل امضاء
1- جناب آقا میرزا علی دشتی 350 قران
2- جناب آقا میرزا ابوالقاسم 325 قران
3- جناب آقا میرزا علی اکبر مشّاق 200 قران
4- جناب آقا میرزا علی خراسانی 200 قران
5- جناب آقا میرزا محمود دشتی 200 قران
6- جناب آقا سیّد محمّد علی 200 قران
7- جناب آقا سیّد فرج الله 130 قران
8- جناب آقا سیّد حیدر 100 قران
9- جناب آقا میرزا محمّد کاظم 75 قران
10- دفتردار 50 قران
11- علی خادم 60 قران
12- عباس خادم 50 قران
جمع 2060 ریال
همگی افراد در برابر نام خود امضاء نموده اند.
نکته قابل توجه اینکه، افزایش دستمزدها از بدو تاسیس مدرسه تا 15 سال بعد در جداول حقوق پرداختی مشهود نیست. مگر اینکه افزایش سنواتی در کار باشد.
21- در فروردین ماه 1312 شمسی، حقوق معلّمان براساس سابقه کار و تدریس در کلاس ها تعیین می گردید. جدول زیر نمایانگر این قضیه است:
حقوق ماهانه
1- آقای شفیق شهریاری معلّم درجه (کلاس) هشتم 620 ریال
2- آقای کاویانی معلّم درجه (کلاس) هفتم 300 ریال
3- آقای گلزار معلّم درجه (کلاس) پنجم 150 ریال
4- آقای حق شناس معلّم درجه (کلاس) چهارم 120 ریال
5- آقای مهاجری معلّم درجه (کلاس) اول 120 ریال
6- محاسب و دفتر دار 180 ریال
با دیدی دقیق در جداول 30 ساله حقوق معلّمین مدرسه (از سال 1278 تا 1312 شمسی) ، مشاهده می شود که نرخ اقلام حقوق نه تنها برای برخی رو به تزاید نرفته بلکه رقم معکوس هم داشته است (مقایسه کنید حقوق پرداختی به اسدالله میرزا در ابتدای کار مدرسه که ماهانه مبلغ 1000 قران به مشارالیه پرداخت می گردید با حقوق سی سال بعد دیگران.) تنها حقوق دفتردار مدرسه است که به دلیل محاسب بودن و احیاناً افزایش
دانش آموزان به مبلغ 180 ریال بالغ گردیده است.
22- با بررسی دفاتر قدیمی مدرسه، چنین برمی آید که بعضی ها جهت استخدام در مدرسه مدّتی به طور رایگان
به گونه آزمایشی خدمت می نموده و پس از آن در صورت تصویب وکلا و انجمن مدرسه به استخدام مدرسه در
می آمده اند. (در این مورد می توان از آقا میرزا محمّد خلیل نام برد که طبق صورت مجلس چهل و چهارم به تاریخ چهارم جمادی الاولی سال 1329 هـ . ق. به سمت معاونت مدرسه پذیرفته می شود.)
23- آن طور که مشهود است کسوری در پرداخت ها وجود نداشته است. (مثلاً کسر مالیات یا بازنشستگی و غیره) و بدین جهت در صورت عدم انجام کار، حق و حقوقی برای کسی وجود نداشت.
4- سخنی پیرامون مدرسه سعادت و دانش آموزان آن.
"چهارشنبه کنم فکری، پنجشنبه کنم شادی، جمعه می کنم بازی، ای شنبه ناراضی، پاها فلک اندازی،
چوپ های آلبالو، پاهای خون آلو(د)." این جملات را (شمس الدّین رشدیه در کتاب سوانحج عمر) به عنوان زبان حال کودکان گریز پای مکتب ها یاد نموده، هرچند که در سالیان دیرین، در اغلب مکتب ها و دبستان ها این امر جاری بوده و بچّه ها را از مدرسه بیزار می کرده است.
تا آنجا که سوابق نشان می دهد این گونه روش تربیتی در مدرسه سعادت بوشهر به دلیل اشراف وکلای مدرسه و نظارت مستقیم آنان بر اجرای امور، کمتر روی داده یا به طور کلی در برهه ای از زمان برای برخی، این گونه اعمال اصلاً وجود نداشته است. آنچه که از سوابق مدرسه و دانش آموزان قدیم آن بر می آید، می توان ویژگی های آن را به شرح زیر نمایان ساخت:
1- مدرسه در طول 12 ماه سال غیر از تعطیلات رسمی کشوری مفتوح بوده است.
2- برنامه درسی روزانه در شش ساعت (چهار ساعت در صبح و دو ساعت در بعدازظهر) تمام تنظیم و پس از هر 60 دقیقه تدریس، 30 دقیقه استراحت داده می شد.
3- در آغاز فعّالیت مدرسه به دلیل مسقّف نبودن کلاس ها و به علّت عدم بضاعت مالی و نداشتن بودجه،
بچّه ها در راهروهای مدرسه که با سنگ و گچ ساخته شده و با زیلو و حصیر مفروش بود، درس می خواندند.
4- در یکصدو پنج سال پیش (1319 هـ . ق) تعداد شاگردان مدرسه به 450 نفر بالغ گردید، حدود 250 نفر آنان
به طور رایگان درس می خواندند و از امکانات گوناگون که به وسیله تجّار مستقر در بوشهر (به ویژه شادروان حاج سیّد محمّدرضا کازرونی) فراهم می گردید بهره مند می شدند.
این نکته را باید یادآور شد که مدرسه سعادت در طول تاریخ تاسیس خود به دلایل گوناگون از جمله ضعف بودجه، عدم کمک مالی به موقع، حوادث غیر مترقّبه، درماندگی اغلب اولیای دانش آموزانی و از همه مهمتر
آن که بیش از نیمی از دانش آموزان به دلیل فقر مالی از پرداخت شهریه معاف بودند و یا بعضی اوقات سوء مدیریت ها که به جای جاذبه، دافعه را تشدید می کرد، سبب می شد که نوسانات شدیدی در برخی از سالیان دیرین از جهت جذب دانش آموز در مدرسه به وجود آید. مثلاً طبق آمار دفاتر دیرین موجود، در سال 1300 شمسی (82 سال گذشته) تعداد شاگردان از 450 نفر (سال 1278 شمسی) مربوط به یکصد و پنج سال پیش به 308 نفر (در 23 سال بعد) کاهش می یابد. در زیر آمار دانش آموزان مشغول به تحصیل در کلاس ها به تفکیک آورده می شود.
1- جمع دانش آموزان ابتدایی 81 نفر
2- جمع دانش آموزان کلاس اوّل 82 نفر
3- جمع دانش آموزان کلاس دوم 49 نفر
4- جمع دانش آموزان کلاس سوم 50 نفر
5- جمع دانش آموزان کلاس چهارم 24 نفر
6- جمع دانش آموزان کلاس پنجم 11 نفر
7- جمع دانش آموزان کلاس ششم 11 نفر
جمع 308 نفر (مربوط به سال 1300 شمسی)
با نگاهی به تعداد دانش آموزان کلاس ها، به خوبی مشخّص می شود که در کلاس های درجات پایین، با تراکم دانش آموز و در کلاس های بالاتر با کاهش دانش آموز روبرو می شویم و این می رساند که سختی دروس و عدم تمکّن مالی، عدّه زیادی از دانش آموزان را روانه بازار کار می کرده است.
5- همه معلّمین و محصلین مدرسه بدون استثنا یا معمّم یا مکلّا و ملبّس به قبا بوده اند (در تصویری که از معلّمین و دانش آموزان اولیه مدرسه سعادت مربوط به سال 1318 هـ . ق. حدود یکصد و پنج سال پیش باقی مانده است، تمامی معلّمان ملبّس به قبا و عبا و عمامه و بیش از 90% دانش آموزان هم ملبس به قبا و عمامه و بقیه با قبا و کلاه مشاهده می شوند.)
6- شرایط سنّی برای معلّمان جهت تدریس و برای دانش آموزان جهت آموزش در این مدرسه در سال های دیرین وجود نداشته است. معمولاً سنّ دانش آموزان از هفت تا 19 سالگی در نوسان بوده و با تحقیق در این امر دیده شده که دانش آموزی 13 ساله در کلاس اوّل ثبت نام نموده، در حالی که به دانش آموز 13 ساله دیگری
بر می خوریم که در کلاس هفتم درس می خوانده است.
7- ظاهراً کلاس های هفتم و هشتم در سال 1304 شمسی و کلاس نهم در سال 1313 شمسی در مدرسه گشایش یافته است.
8- به خاطر حرمت ماه مبارک رمضان و براساس صورت مجلس وکلای مدرسه (جلسه هفتم، منعقده در شعبان 1332 هـ . ق.) مدرسه تا ظهر باز بوده است.
9- انجام کلّیه امور مدرسه در شورایی که مرکّب از پنج نفر از وکلای مدرسه تشکیل می گردید از طرف هیات مدیره مدرسه مطرح و پس از بحث و تبادل نظر تصمیم مقتضی اتّخاذ می گردید. اغلب این مجالس در منازل تجّار شهر یا وکلای مدرسه در بعدازظهر چهارشنبه ها برگزار می شده است. شورای وکلا بالاترین مرجع
تصمیم گیری در تمامی موارد بوده است.
– در سالیان نخست، هر سال تعداد 30 نفر از جوانان فعّال و با ایمان و درس خوانده از مدرسه فارغ التّحصیل و جذب بازار کار می شدند. همه آنها دارای خطّی زیبا و در املا و انشای فارسی توانا بودند. زبان انگلیسی را به خوبی می دانستند و می نوشتند و صحبت می کردند.
تجارتخانه ها، ادارات گمرک، ادارات دارایی، حکومت های جز، مدارس داخل و خارج از کشور نیاز فراوان به وجود آنها داشتند. برخی از این شاگردان جهت تدریس در مدارس عراق دعوت می شدند. (نظیر سیّد محمّد علی ریاضی که مدّت سه سال در مدرسه اخوّت کاظمین و چهار سال در مدرسه مرتضوی نجف اشرف به معلمّی پرداخت).
بعضی از فارغ التّحصیلان این مدرسه، خود موجبات تاسیس مدارس دیگری را در داخل (بندرعباس،
بندر لنگه، اهواز، خرّم شهر، مسجد سلیمان و …) و خارج از کشور (هند، بحرین، عراق و …) فراهم آوردند.
11- دانش آموزان دوران اوّلیه مدرسه و پدران آنها بیشتر اهل منطقه یعنی بوشهر، امام زاده، اهرم، دشتی، تنگستان، چاه کوتاه، دیّر، انگالی، گورک، خوشاب، شبانکاره، برازجان، کبگان و … همچنین خارج از منطقه استان، مثل کازرون، دوان، دشت برم، فهلیان، بهبهان، فیروزآباد، شیراز، اصفهان، تهران، شوشتر و یا خارج از کشور مانند عراق، بحرین، زنگبار و هند بوده اند. طبق مدارک و شواهد باقی مانده، پس از دانش آموزان منطقه، کازرونی ها و بهبهانی ها از نظر کثرت دانش آموز به ترتیب در درجات بعدی قرار داشته اند.
12- معمولاً در دفاتر ثبت نام موجود پیشین مدرسه، قبل از ذکر نام پدر دانش آموز، در صورت زیارت اماکن مقدّسه، القابی همچون زایر، مشهدی، کربلایی، حاجی، حاج یا آقا میرزا و در صورت سیّد بودن کلمه سیّد اضافه می کردند. (مانند کربلایی علی، مشهدی عبدالرّحیم، حاج ابوالقاسم، زایر محمّد، حاجی عبدالکریم، آقا میرزا ابراهیم، سیّد غلامحسین و …) و گاهی شغل پدر را پیش از نامش ذکر می کردند (ناخدامحمّد) و زمانی پس از ذکر نام (سیّد ابوالقاسم تاجر). با عنایت به دفتر ثبت نام دانش آموزان پیشین مدرسه مربوط به سال 1303 شمسی به جای نام پدر، کلمه عربی (ابا) نوشته شده و در جدول مربوطه، پس از ذکر نام، شغل و شهر محلّ تولّدشان را بلافاصله پشت سرهم می نوشتند. جدول زیر نمایانگر این مطلب است:
نام دانش آموز ابا
سیّد علی سیّد باشی تاجر اصفهانی
علی نقی کربلایی بهروز بقّال کازرونی
عبدالرّسول علی اکبر تاجر شیرازی
عبدالکریم محمّد حسین تاجر دوانی
عبدالعلی مشهدی کاظم ندّاف کازرونی (برای تحصیل به هندوستان رفته.)
محمّد جعفر کربلایی ماندنی کازرونی (مستخدم تجارتخانه شده است.)
پدران دانش آموزان، مشاغل گوناگونی داشته اند و در یک بررسی همه جانبه که از دفتر آمار سال 1304 شمسی به عمل آمده بیش از 80 شغل از خادم تا مخدوم، آمر و مامور و امام و ماموم و کارمند و کارگر و
پیشه ور و کشوری و لشکری تا مدیر و مدبّر و حکمران و منصور دیوان و … مشخّص شده است. این گونه مشاغل، بعضاً بدون نظم و ترتیب به قرار زیر بوده است:
انباردار- صیّاد – حمّال – تاجر – بزّاز – ملّاح – بقّال – قنّاد – خیّاط – قاری – نجّار – حمّامی – مجتهد – منشی – دباش – نقیب – صاحب کشتی – خادم مسجد – وکیل – حمّال باشی – خبّاز – کپتان – پلیس – بیطار – پیشخدمت – معمار – عضو عدلیه – درشکه چی – ناخدا- مکاری – نمّال فروش، زارع – میوه فروش – محاسب گازر – گچی – فرّاش – معاون رئیس بلدیّه – پیله ور – حدّاد – منصور دیوان – کارگزار – ضابط – سلمانی – تحویلدار مدرسه – گلاب فروش – گماشته بلدیّه – قالی فروش – پیلوت – کدخدا – سنگ کش- دلّال – عکّاس – افیس دار (دفتر تجارتخانه) – معامله گر – علّاف – مترجم – سودافروش – سرّاج – عالم – مستخدم جهاز – منشی گمرک – تفنگچی – قهوه چی – مدیر مدرسه سعادت (میرزا یوسف فیلسوف شیرازی ) – واعظ – دکّاندار- نقّاش – عامل – طبیب – عطّار – مسگر – صرّاف – مدیر گمرک – حکمران – دلّاک – عضو مالیه و …
با دقّت نظر در این موضوع، کاملاً آشکار است که همه دانش آموزان مدرسه از جهت مقرّرات تعلیم و تربیت و نظم و انضباط و رعایت شوونات مدرسه کاملاً با هم مساوی بوده اند. پسران علّاف و حکمران، دلّال و دلّاک، مستخدم جهاز و صاحب کشتی، تفنگچی و مدیر گمرک، امام جمعه و خادم مسجد، سرّاج و سنگ کش، صرّاف و مسگر، کارگر و کارگزار، کاپیتان و درشکه چی و … همه با هم یکسان و در زیر یک سقف از تعلیم و تربیت مساوی برخوردار می شدند. وکلا و اولیای مدرسه، کسی را به دلیل عدم بضاعت مالی و یا نداشتن و نپرداختن شهریه از مدرسه اخراج نکرده و یا مانع درس خواندن او نمی شده اند. افراد خیّری در شهر بودند که هزینه نوشت افزار و کتاب و غذای دانش آموزان بی بضاعت را بدون منّت بدانها پرداخت تا آنجا که به بعضی از آنها مقرّری ماهانه اعطا و به خانواده شان هم مساعدت می شده است. (صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در سالیان پیش، فیلمی از تجارتخانه شادروان حاج سیّد محمّدرضا کازرونی در این ارتباط در بوشهر تهیّه نموده و در آن کیفیت اعطای اعانه ها و تحویل نوشت افزار و کمک های نقدی و مالی که توسّط آن مرحوم به انجام
می رسیده نمایان ساخته است.)
نمرات امتحانی دانش آموزان با دقّت و بدون خط خوردگی و خدشه در دفاتر خط کشی شده و جدول بندی کامل ثبت و ضبط و به امضای مدیر مدرسه می رسیده است. تا آنجا که مشهود است نمرات ثبت شده بدون تغییر بوده و در هیچ موردی نمره ای تغییر نیافته و مشاغل و مناصب پدران هم تاثیری در نمرات یا دگرگونی آن نداشته است. (چنانکه نمره درس (انشاء) فرزند فیلسوف (مدیر مدرسه سعادت در سال 1340 هـ . ق.) شش تمام قید گردیده و شخص آقای فیلسوف هم در زیر نمرات کارنامه امضاء کرده است.)
5- وضعیت امتحانات و کیفیت نمرات:
آن گونه که از دفاتر قدیمه مدرسه استنباط می شود، امتحانات مدرسه به صورت خصوصی و عمومی برگزار
می شده. امتحانات خصوصی، توسط معلّم هر کلاس در هر ماه یک بار و امتحانات عمومی توسّط مدرسه (هیات وکلا و شورای مدرسه) به طور سالیانه و در حضور اولیای مدرسه و دانش آموزان و با شرکت بزرگان کشوری و لشکری و جماعت بازرگانان و جنرال قونسل ها (انگلیس، آلمان، فرانسه، روسیه و … ) برگزار می گردیده.
نخستین صورت مجلس دیرینه موجود در مورد برگزاری امتحانات عمومی سالیانه دانش آموزان مدرسه، مربوط به تاریخ چهارشنبه بیست و نهم شهر رجب المرجّب سال 1324 هـ . ق. (حدود 100 سال قبل) است که تاریخ امتحانات عمومی آن سال را روز شنبه هفدهم شهر شعبان المعظّم (سال 1324 هـ . ق.) توسّط وکلا و شورای مدرسه تعیین و اعلام شده است. پس از اتمام مراسم امتحانات سالانه، مجلس جشن و شادی بر پا
می کردند و با شربت و شیرینی از مدعوّین و دانش آموزان پذیرایی به عمل می آوردند.
از سال 1304 شمسی، امتحانات عمومی سالانه را در دیماه هر سال برگزار می کردند. لازم به تذکّر است که در زمان برادران سعادت، مدرسه از کیفیت بالایی برخوردار بوده و تلاش بیشتری در ارتقای دانش محصّلین مشهود و نمایان بوده و این موضوع را می توان با مشاهده دفاتر امتحانی و ریز نمرات دانش آموزان به خوبی دریافت. در امتحانات سال 1304 شمسی، اغلب دانش آموزان یا دارای غیبت های طولانی یا نمراتی در حدّ صفر و یک، مشاهده می شود و بسیار ناتوان و ضعیف بوده اند. غالب معدّل ها در حدّ 10 تمام و حتّـی1 در درس رونویسی و رسم الخط، نمرات یک رقمی، بسیار وجود دارد. و این معلوم می دارد که پس از از هم پاشیده شدن کانون وکلا و شورای مدیریت مدرسه، کارها نابسامان گشته و بساط تعلیم و تربیت در مدرسه رو به ضعف گذاشته است. تا آنجا که تعداد محصّلان مدرسه از جهت تعداد در طول تقریبی 25 سال حیات خود 0 تا سال 1302 شمسی) 25% افت پیدا کرده و تعداد نفرات دانش آموزان از 450 نفر به 308 نفر (مطابق آمار) کاهش یافته است.
فرایند آمار تقریبی قبول شدگان در سال 1304 شمسی در کلاس ها به شرح زیر بوده است:
1-کلاس دوم: جمع قبول شدگان در دروس کتبی حدود 70% و در دروس شفاهی حدود 60%
2-کلاس سوم:جمع قبول شدگان در دروس کتبی حدود 60% و در دروس شفاهی حدود 50%
3-کلاس چهارم:جمع قبول شدگان دردروس کتبی حدود60% و در دروس شفاهی حدود 50%
4-کلاس پنجم:جمع قبول شدگان دردروس کتبی حدود60% و در دروس شفاهی حدود 60%
5-کلاس ششم جمع قبول شدگان دردروس کتبی حدود20% و در دروس شفاهی حدود 35%
6-کلاس هفتم (9 نفر):جمع قبول شدگان دردروس کتبی حدود65% و در دروس شفاهی حدود 66%
6- جوایز و هدایا:
مرسوم بود که به شاگردان ممتاز (معمولاً نفرات اوّل و دوم و سوم) مدرسه، پس از پایان امتحانات جوایزی از طرف مقامات محلّی یا اولیای مدرسه اعطاء شود. این شیوه در سال های دیرین تا سال ها بعد انجام می شد و هر سال پس از برگزاری امتحانات عمومی، طیّ مراسمی، دانش آموزان برجسته علمی را با اعطای جوایز مورد تقدیر و تشویق قرار می دادند. با پژوهشی که در مورد این نوع جوایز انجام گرفته. انواع جوایز اعطایی مدرسه به شرح زیر بوده است:
دفتر، پنتل، دوات، پاک کن، چاقوی راجرز، مداد رنگ، جعبه پرگار، دفتر بغلی، دفتر بزرگ، کیف بزرگ، قلم تراش، پنسل که همان گونه که در ستون ملاحظات برخی از دفاتر قدیمی مدرسه ثبت شده، این لوازم، جمله اقلامی بوده که در آن زمان بیشتز از طرف سردار بهادر، رئیس قشون بنادر خلیج فارس (در سال 1304 شمسی) به دانش آموزان ممتاز اهداء گردیده است. در بخشی از صورت هزینه مدرسه سعادت بوشهر مبلغ 251 قران از بابت خرید کتاب و 151 قران بابت خرید چند قلم شیء (بدون ذکر نام اشیاء) جهت هدیه دادن به دانش آموزان نفرات اوّل تا سوم کلاس ها از طرف هیات مدیره مدرسه (به تصویب شورای وکلای مدرسه) در جشن
فارغ التّحصیلی در سال 1304 شمسی، پرداخت شده است. ضمناً مبلغ 28 قران و 25 غاز هم قیمت پرداختی کتبی بوده که در همان ماه به ایتام مدرسه اعطا گردیده است. در جایی از گوشه یک دفتر دیرینه ثبت نام
دانش آموزان مدرسه (سال 1304 شمسی) مشهود است که نوشته شده از حضرت اجلّ حکمران بوشهر، کفش و ملبوس، جهت چهار نفر طفل یتیم مدرسه گرفته شده است. هدایا و کمک های تاجران و بازرگانان مقیم بوشهر به دانش آموزان این مدرسه خود داستانی دیگر است و در جاهای دیگر بدان اشارت شده است.
7- هزینه و تامین درآمد و بودجه مدرسه:
تامین بودجه مدرسه سعادت بوشهر، پس از طی شدن نخستین دوره حکمرانی احمدخان دریابیگی در بوشهر که خلل و شکاف عمیقی در توازن درآمدها و هزینه های مدرسه پیش آورد، براساس پیشنهاد عبدالحمیدخان متن السّلطنه، (وطن دوست معارف خواه) و میرزا یانس ارمنی (معارف خواه ارمنی) و توافق تجّار شهر، مقّرر گردبد ار محلّ دریافت عدلی یک شاهی برای واردات و هر عدل کالا به مقدار نیم شاهی برای صادرت به عنوان خیریه و کمک به مدرسه سعادت بوشهر اختصاص یابد. از این محلّ، ماهانه بالغ بر یکصد تا یکصد و پنجاه تومان جمع آوری و در اختیار وکلای تام الاختیار مدرسه برای پرداخت حقوق معلّمان و خرید لوازم و مخارج مدرسه قرار داده می شد. مبلغ یکصد تومان دیگر هم از بابت دریافت شهریه دانش آموزان با بضاعت مدرسه بود که هر ماهه دریافت می گردید. (شهریه دانش آموزان برای کلاس های اوّل تا آخر ابتدایی و هفتم از 5 ریال و 7 ریال تا 10 ریال در ماه در نوسان بود. گاهی اوقات، شهریه ها تقسیط می شد و در یکی از این دفاتر ملاحظه گردیده که ولیّ دانش آموزی مبلغ یک ریال از بابت شهریه شش روز فرزندش پرداخت نموده است.) تنها درآمد اصلی مدرسه در سال 1280 شمسی از همین دو منبع تامین می گردیده که در مجموع به طور نسبی ، ماهانه د حدود 2500 قران حاصل می شده است (غیر از کمک های اتّفاقی دیگر) ، به طور تقریبی در همان سال، ماهیانه در حدود 150 تومان صرف پرداخت حقوق معلّمان و خرید متفرقّه و بقّیه نیز بابت خرید و تعمیر در و پنجره و لوازم ساختمانی مدرسه هزینه می گردید. در خریدها و پرداخت دستمزد کارگران برای کار در مدرسه، تخفیف مخصوص قائل می شدند و آن رانوعی خدمت به مدرسه منظور می داشتند. اوّلین بیلان درآمد و هزینه چندین ساله مدرسه سعادت بوشهر در سال 1326 و 1327 قمری (حدود 98 سال پیش) طیّ رساله ای چاپ و منتشر شد که خبر آن در روزنامه ایران نو (یکی از بهترین روزنامه های ملّی آن زمان) درج گردید.
در زیر پاره ای از مخارج و هزینه های مدرسه مربوط به ماه رجب سال 1335 قمری (90 سال قبل) عیناً برای نمونه ذکر می شود:
غاز قران
اجرت طبع 490 جلد صرف (مربوط به کتاب عربی) 000/150
اجرت طبع رقعه دعوت و کاغذ و پاکت 30
نقشه عالم – کاغذ مسطر و مشقی 50/12
دو دفتر برای حضور و غیاب متعلّمین و مرجوعین -/7
آفتابه 7 عدد، جاروب، چسب 70/8
مرکّب قرمز و آبی دو شیشه و سیاه 6 قیاس 25/21
چاک (گچ تحریر) 13 قوطی، سرقلم یک در جن 90/44
چندل و میخ و پوسک برای ژیمناستیک 20/8
اجرت عمله برای ساختن ژیمناستیک -/3
اجرت نجّار جهت تعمیر میز و کرسی و ژیمناستیک 8
آب، قند و چای، زغال 40/5
چهار قاب به جهت فهرست دروس معلّمین 4
پوشاک با حمّالی 30/3
جمع 25/306 قران
پرداختی طیّ 13 قلم پرداخت حقوق معلّمان و یک دفتردار و دو خادم (جمع) = 2060 قران
آب مشروب 70
جمع 2130 قران
جمع کلّ مخارج و حقوق در ماه رجب 1335 (هـ . ق.)* غاز 25/436/2 قران
(مربوط به 90 سال پیش)
* توضیح: منابع و مآخذ این مقاله، جمله اسناد و مدارک باقی مانده بایگانی شده در آرشیو پراکنده مدرسه سعادت بوشهر و اطّلاعات و جُستارهایی است که از معمّران و افراد خانواده ام که از دانش آموختگان دیرینه این مدرسه بوده اند می باشد. از سوی دیگر، نظر به اینکه خود دانش آموخته این مدرسه بوده و در سال 1339 هجری شمسی از همین مدرسه فارغ التّحصیل گردیده ام به جهت علاقه مندی و پای بندی به محیط، توانسته ام بعد از کنکاش های بسیار، مطالب را جمع آوری و در مدّت مدیدی به نگارش این مقاله تحقیقی بپردازم.
منابع و مآخذ (کتاب نامه) مکتوب این مقاله که از منابع دست اوّل تدارک دیده شده، از آرشیو سال های آغازین مدرسه سعادت – بوشهر می باشد که فهرست وار به شرح زیر و به طور اجمال از آنها نام برده می شود:
1- دفاتر هیات وکلا و شورای مدرسه.
2- دفاتر شورای معلّمین مدرسه.
3- دفاتر بیلان و درآمدها و هزینه های مدرسه.
4- دفاتر ثبت نام دانش آموزان مدرسه.
5- دفاتر حضور و غیاب معلّمین مدرسه.
6- دفاتر حضور و غیاب محصّلین مدرسه.
7- دفاتر صورت هزینه های مدرسه.
8- دفاتر شهریه محصّلین مدرسه.
9- دفاتر حقوق و پرداختی ها به معلّمین و کارکنان مدرسه.
10- دفاتر کارنامه و ریز نمرات محصّلین مدرسه.
11- دفاتر امتحانی مدرسه.
12- دفاتر کتابخانه و آزمایشگاه و تجهیزات مدرسه.
13- کتاب های چاپ شده درسی، مربوط به سالیان اوّلیه مدرسه.
14- اوراق پراکنده و متفرّقه موجود در مدرسه یا در دست اشخاص مربوط به مدرسه.
توضیح دیگر اینکه برخی از مدارک و اسناد حاصّ مدرسه در طول یک صد ساله اخیر، به علّت بی توجّهی و سهل انگاری و عدم توجّه به شیوه نگهداری، وجود موریانه و یا سرقت های اشخاص و علل دیگر از بین رفته و منهدم شده است.
پیوست ها
1- پیشینه برنامه درسی و کیفیت کتاب ها
آقا شیخ محمّد حسین سعادت هنگام عزیمت از تهران، کتاب هایی به شرح زیر با خود برای تدریس در مدرسه سعادت بوشهر به همراه می آورد:
1- حدود 200 تا 300 مجلّد کتاب ابتدایی فارسی تالیف مفتاح الملک.
2- تعدادی کتاب جغرافیای ابتدایی.
3- چند مجلّد شرعیّات موسوم به کتاب علی.
4- چند مجلّد خلاصه الصّرف عربی
این کتاب ها مجّاناً تحت اختیار شاگردان بی بضاعت مدرسه براساس فهم و درک آنان می گذاشت. با وجودی که چندین بار براساس تقاضا، کتاب جهت استفاده شاگردان از تهران به بوشهر می رسید باز شاگردان از جهت کتاب پیوسته در مضیقه بودند. در کلاس های پنجم و ششم در ساعت های ادبیّات ، گلستان سعدی و کلیله و دمنه تدریس می شد..
حاج شیخ عبدالکریم سعادت در طول چند سال برای رفع نقیصه تدریس، در برخی زمینه ها مبادرت به تالیف کتاب هایی به شرح زیر می نماید:
1- پنج مجلّد کتاب قرائت فارسی موسوم به میزان التّعلیم (برای کلاس های اوّل تا پنجم)
2- ترجمه و تالیف یک کتاب حساب، مشتمل بر چهار جلد حاوی ششهزار مساله
3- سه دوره کتاب جغرافیا و یک دوره شرعیّات برای سه سال دبستان
4- یک کتاب صرف عربی
این کتاب ها با اجازه وکلای انجمن سعادت تالیف و به اهتمام آقا میرزا علی نقی، صاحب تاجر شیرازی، مشهور به چینی در چاپخانه مظفّری بمبئی هندوستان در سال های 1327 هـ . ق. تا 1330 هـ . ق. به چاپ رسیده است. برخی از این آثار به جهت استقبال مدارس داخل و خارج از کشور (مدارس بندر عبّاس، بندر لنگه، خرّمشهر، اهواز، مسجد سلیمان، کازرون، شیراز، عراق، بحرین و هندوستان ) به چاپ دوم و سوم هم رسیده و تا مدّت 15 سال به بهترین شکل تهیّه و در اختیار دانش آموزان مدارس قرار می گرفت.
در مدرسه سعادت بوشهر، اهمیّت دروس به ترتیب درجات زیر خلاصه می شد:
1- تکمیل زبان فارسی و ادبیّات عربی 2- دقّت در حسن خط و فرا گرفتن تعالیم دینی و اخلاق و حساب و زبان انگلیسی 3- دروس تاریخ ، جغرافی، حساب، سیاق و دفترداری که لازمه کار تجارتخانه ها در بوشهر و سایر نقاط کشور بود.
از کلاس سوم به شاگردان، زبان انگلیسی درس می دادند و در فراگیری درس حساب و سیاق، کمال دقّت را مبذول می نمودند. هر سال در چندین نوبت، بازرگانان با سواد به مدرسه می رفتند و در کلاس از بچّه ها پرسش و امتحان به عمل می آوردند. این شاگردان به محض خاتمه دوره شش ساله مدرسه (بعدها به تدریج هفت و هشت ساله یا نه ساله) به استخدام تجارتخانه ها و نمایندگی های تجارتی دولت های اروپایی درمی آمدند. گروهی از این فارغ التّحصیلان با هزینه شرکت ها و بازرگانی ها روانه خارج از کشور می شدند و به مدارج بالایی از تخصّص و آگاهی دست می یافتند. (برای نمونه، پسران میرزا محمّد جعفر بانک ‹‹که خود تحصیل کرده مدارس بمبئی هند بود و به عنوان مترجم و منشی در بانک انگلیس مستقّر در بوشهر به کار اشتغال داشت و مدّت دو سال با میرزا محمود پیشداد، مدیریت مدرسه سعادت را به عهده داشت›› که برای تحصیل به آلمان ‹‹علی›› ، انگلیس "محسن" و سرانجام احمدهم به ایتالیا می رود).
در کلاس سوم، علاوه بر دروس فارسی، قرائت عربی (مدارج القرائه) و صرف و نحو عربی و دروس انگلیسی، سعی کافی در تکمیل زبان فارسی و عربی و انگلیسی (قرائت،املا و انشا) و تکمیل حساب و هندسه و تاریخ ایران و تاریخ عمومی و جغرافیای سیاسی و اقتصادی جهان می گردید.
در سالیان دیرین که مدرسه سعادت، دارای هفت کلاس بود در پنج کلاس آن دروس ابتدایی و در دو کلاس آن دروس متوسّطه تدریس می شد..
با پژوهشی که در دفاتر دروس دانش آموزان پیشین مدرسه مربوط به سال تحصیلی 1304 شمسی بعمل آمد، از کلاس اوّل تا هفتم، دروس دانش آموزان به کتبی و شفاهی تقسیم بندی شده که جدول زیر نمودار آنهاست:
1- کلاس اوّل: در پایه اوّل دو درس رونویسی و حساب کتبی بوده است (2 درس)
دروس شفاهی،شامل فارسی، علم الاشیاء و حفظ الصّحه، شرعیات، اخلاق، تکلّم، ورزش ( 6 درس)
2- کلاس دوم: مجموع دروس مورد تدریس در کلاس دوم، مشتمل بر 12 درس که چهار درس آن کتبی و 8 درس آن شفاهی بوده است:
دروس کتبی: شامل حساب، فارسی نویسی، خارج نویسی (انگلیسی نویسی) ، رونویسی ، رسم الخط (4 درس)
دروس شفاهی: فارسی ، قرآن، علم الاشیاء ، و حفظ الصّحه ، حساب، هندسه، جغرافیا، تاریخ ، شرعیات ، اخلاق ، ورزش ( 8 درس)
3- کلاس سوم: در کلاس سوم، مجموعاً 15 درس تدریس می شده که 5 درس آن به صورت کتبی و 10 درس آن به طور شفاهی برگزار گردیده.
دروس کتبی: دیکته، رسم الخّط ، انشاء، حساب، سیاق (5 درس)
دروس شفاهی: فارسی، قرآن، علم الاشیاء و حفظ الصّحه ، حساب، هندسه، جغرافیا ، تاریخ، شرعیات، اخلاق، ورزش
(10 درس)
4- کلاس چهارم: مجموع دروس 16 درس، شامل 6 درس کتبی و 10 درس شفاهی:
دروس کتبی: دیکته، انشاء، حساب و هندسه، سیاق، رسم ، رسم الخطّ (6 درس)
دروس شفاهی: فارسی، قرآن، حساب، هندسه، علم الاشیاء و حفظ الصّحه، جغرافیا، شرعیات، تاریخ، اخلاق، ورزش (10 درس)
5- کلاس پنجم :در کلاس پنجم، 18 درس که 6 درس آن کتبی و 12 درس آن شفاهی بوده است:
دروس کتبی: دیکته، انشاء، حساب و هندسه، سیاق، رسم الخطّ (6 درس)
دروس شفاهی: فارسی، دستور زبان فارسی، علم الاشیاء و حفظ الصّحه، حساب، جغرافیا، شرعیّات، عربی، قرآن، هندسه، اخلاق، ورزش، تعلیمات مدنیه (12 درس)
6- کلاس ششم : مجموع دروس مشتمل بر 19 درس که 6 درس آن کتبی و 13 درس آن شفاهی بوده است:
دروس کتبی: دیکته، انشاء، حساب و هندسه، سیاق، رسم ، رسم الخط (6 درس)
دروس شفاهی: فارسی، عربی، تعلمیات، مدنیه، علم الاشیاء حفظ الصّحه ، حساب، هندسه، جغرافیا، تاریخ، شرعیات، قرآن، دستور، اخلاق، ورزش (13 درس)
7- کلاس هفتم: در کلاس هفتم، مجموعاً 13 درس که 4 درس آن کتبی و 9 درس آن شفاهی برگزار
می گردیده است:
دروس کتبی: حساب، رسم، نقّاشی، مشق خط (4 درس)
دروس شفاهی: فارسی، عربی، انگلیسی، تاریخ، جغرافیا، حساب، حیوان شناسی، فقه، ورزش (9 درس)
با توجّه به مندرجات بالا نتایج زیر حاصل می شود:
الف- تعداد دروس کتبی و شفاهی و مجموع آنها در کلاس های اوّل تا هفتم مدرسه به ترتیب به شرح زیر
بوده است:
پایه تعداد دروس کتبی دروس شفاهی نمرات دروس
کلاس اوّل 2 6 8
کلاس دوم 4 8 12
کلاس سوم 5 10 15
کلاس چهارم 6 10 16
کلاس پنجم 6 12 18
کلاس ششم 6 13 19
کلاس هفتم 4 9 13
– برنامه دروس از کلاس اوّل تا ششم، روند صعودی داشته (8 تا 19 درس) امّا در کلاس هفتم تعداد دروس به 13 درس تقلیل می یابد.
– الزام دانش آموزان کلاس دوم به انجام تکالیف فارسی نویس، خارج نویسی، رونویسی، رسم الخطّ ، قابل دقّت و تامّل است.
– در تمامی برنامه های کلاس دوم تا هفتم درس رسم الخط اجباری و جزو دروس کتبی محسوب می شده و امتحان جداگانه از ان به عمل می آمده است. (در کلاس هفتم به جای درس رسم الخط، مشق خط منظور شده است.)
– درس رسم در کلاس های چهارم تا هفتم جزو دروس کتبی محسوب می شده و نمره جداگانه داشته است.
– درس علم الاشیاء و حفظ الصّحه (بهداشت) جزو دروس کتبی کلیّه کلاس ها بوده و در کلاس هفتم، درس حیوان شناسی، جانشین این درس گردیده است.
– در کلاس های سوم تا ششم، علاوه بر درس حساب، درس سیاق که جزو گروه دروس کتبی بوده به طور مستقل تدریس می شده است.
– درس حساب از گروه دروس کتبی، در کلاس های اوّل تا سوم و همچنین در کلاس هفتم به صورت جداگانه و در سایر پایه ها با هندسه همراه بوده و یک درس منظور می شده است.
– قرآن از جمله دروس گروه شفاهی و در کلاس های دوم تا ششم تدریس می گردیده است.
– درس جغرافیا از گروه دروس شفاهی در همه پایه های تحصیلی از دوم تا هفتم و درس تاریخ از کلاس سوم تا هفتم و اخلاق و ورزش از اوّل تا هفتم، شرعیات در پایه های اوّل تا ششم و فقه در کلاس هفتم و درس انگلیسی بالعکس سنوات دیرین در سال 1304 شمسی، فقط رسماً در کلاس هفتم تدریس می شده است.
– درس عربی در پایه های پنجم و ششم و هفتم تدریس می گردیده است.درس فارسی در تمامی پایه ها از اوّل تا هفتم ولی دستور زبان فارسی ، فقط در کلاس های پنجم و ششم جزو گروه دروس شفاهی بوده است.
– دیکته و انشاء فارسی از گروه دروس کتبی پایه های سوم تا هفتم بوده و هر کدام درسی مستقل و نمره ای جداگانه داشته است.
– ورزش های مورد نظر در مدرسه عبارت بود از فوتبال، کریکت و مشق نظام.
مشق نظام، وسیله یکی از افسران لشکری و همراه با موزیک (معمولاً در بعدازظهرها) تعلیم داده می شد. دروس ورزش در برنامه کلیّه پایه ها از اوّل تا هفتم وجود داشته است.
– بعدها دروس جبر ومقابله، دفترداری، فیزیک و شیمی به مجموع دروس افزوده شد.
– گروه های درسی فارسی، عربی و انگلیسی به ترتیب زیر تقسیم بندی می شد:
1- گروه فارسی: شامل قرائت، انشاء، املاء، رسم الخط (5 درس)
2- گروه عربی: شامل قرائت ،صرف، نحو، قرآن، فقه (5 درس)
3- گروه انگلیسی: شامل قرائت، ترجمه، دیکته ، گرامر (4 درس)
– مشق های دانش آموزان هر روز، در زمان میرزا علی اکبر مشّاق بازدید می شده است.
– نام برخی از کتبی که در سال های 1305 و 1306 شمسی در ایران یا خارج از کشور به چاپ رسیده و در مدرسه سعادت بوشهر و مدارس دیگر کشور تدریس می شده به شرح زیر ذکر می نماید:
جغرافی فرهنگ دوم و سوم ، لآلی الادب دوره سوم ، الدّروس النّحویه سوم، علم الاشیای سال ششم، فقه فارسی سوم و چهارم، تاریخ امید دوره سوم، انشای جدید دبیر خاقان قسمت سوم، هندسه ابتدایی پنجم و ششم، مهندسی دوره سوم، تاریخ مختصر پنجم و ششم ذکاء الملک، حساب دوره اول، حفظ الصّحه، حساب مترجم همایون سال اول، جغرافی مهندسی سوم و چهارم، جغرافی رهنما، تاریخ بیداری ایران ، جغرافی فنون، اخلاق اسلامی، تاریخ مختصر عالم اقبال پنجم و ششم، علم الاشیای تدیّن سال اوّل، حساب دوره سوم سال پنجم و ششم، فیزیک دوره متوسّطه ، فرائدالادب، جبر و مقابله انگلیسی، فیزیک و شیمی مقدّماتی انگلیسی، هندسه، انگلیسی یک و دو، حیوان شناسی انگلیسی، حساب عالی انگلیسی، تاریخ انگلیسی جلد سوم، تاریخ انگلیسی جلد چهارم، گرامر، انشای تجارتی انگلیسی، ریدر دوم، ریدر سوم، ریدر چهارم، ریدر پنجم، پریمر اول، پریمر دوم، کینگ پریمر، جغرافی مقدّماتی انگلیسی، الطّریقه المبتکره چهارم، جغرافیای فرهنگ سال پنجم و ششم،
معرفه النّبات، اخلاق مصوّر مقدّماتی طبع جدید، فیزیک ذکاء الملک، شرعیات فقه فارسی تالیف سیّد محمّد قمی، دروس النّحویه اوّل و …
– در یکی از دفاتر قدیمی مدرسه برای چاپ 490 مجلّد کتاب صرف عربی ، شیخ عبدالکریم سعادت، (در سال 1335 هـ .ق.) مبلغ 150 قران منظور و در صورت هزینه مدرسه ثبت شده است.
– مدرسه سعادت طبق مفاد صورت مجلس دوازدهم وکلا،کتاب خانه ای داشته که تاریخ تاسیس آن مربوط به پیش از سال 1324 هـ . ق. (100 سال پیش) می باشد، این کتابخانه از بدو تاسیس دارای کتب و نشریات داخلی و خارجی ارزشمندی بوده که متاسفانه در طول زمان، اغلب به تاراج رفته یا نابود شده است.
– براساس شواهد، مدرسه سعادت بوشهر از بدو فعالیت، دارای آزمایشگاه ها و کارگاه های صابون سازی،
شمع سازی، واکسن سازی و … بوده است.
2- اجزا و وسایل تعلیم و تربیت: در سال 1335 هـ . ق. (90 سال پیش)
2-1- وسایل مخصوص کلاس ها:
وجود میز و نیمکت مخصوص شاگردان در اتاق های درس این مدرسه ، پیشینه صد ساله دارد، این گونه میز و نیمکت های به هم چسبیده براساس درجات کلاس ها از یک نفره تا چهار نفره متغیّر بوده است. در هر اتاق درس، وسایلی به شرح زیر وجود داشته است: صندلی، میز و رومیزی، تخته سیاه با پایه و بدون پایه، نیمکت دسته دار و بدون دسته، صندوق (جهت نگهداری وسایل) ، دفتر حضور و غیاب، گچ، تخته پاک کن، تریبون.
2-2- وسایل ویژه و موجود در دفتر مدرسه:
در دفتر دیرین مدرسه وسایل گوناگونی از جمله نوشت افزار، میزهای کوچک و بزرگ تحریر، نقشه های مختلف عالم به فارسی و انگلیسی، انواع کاغذها، قاب ها، تمثال ها، وسایل موسیقی ، وسایل پذیرایی، وسایل ورزشی به شرح زیر موجود بوده که برخی از اقلام آن به شرح زیر فهرست وار (مطابق دفاتر موجود) ذکر می گردد:
صندلی، میز تحریر دو خانه و شش خانه، صندلی لهستانی، میز تحریر کوچک و بزرگ، پارچه رومیزی کوچک و بزرگ، تلفن، قلم فلزی، کتاب رومیزی، زنگ اعلان رومیزی بدون فنر، ماشین تحریر انگلیسی، ماشین تحریر فارسی، جای کاغذ و پاکت، خط کش چوبی، منگنه (کاغذ سوراخ کن)، دوات فلزی، زنگ اخبار، ساعت دیواری، تمثال ، قاب، صندوق اگهی، قاب عکس تاریخی، قفسه ، کازیه، نقشه انگلیسی، نقشه فارسی اسیا، اروپا، افریقا، امریکای شمالی، امریکای جنوبی، استرالیا، صندوق تلفن، چوب رخت (لباس)، کره روسی، گوی نقره، گلدان نقره، گل میز، مرکّب سیاه، مرکّب چاپ دلوله جهت کپی و دفتر مسوّده، قاب اعلان ، دفتر کپی مشق، کاغذ مشقی، دفتر حضور و غیاب معلّمین، دفتر حضور و غیاب متعلّمین، مرکّب آبی شیشه، مرکّب قرمز، مرکّب آبی، سرقلم، جامُهر با مرکّب آن، ورق کاغذ رُقعه قران، پاکت و کاغذ، کاغذ مسطر، تکیت (تمبر پستی)، ساعت دیواری، سرویس تحریر، مبل بزرگ آهنی، مبل کوچک برنجی، نوار فلزی، کاپی بوک، دفتر مسوده قبض و دخل و خرج، صندوق نفتی، توال (حوله)، بروش (برس)، دفتر انعام، تقویم، کتب ایتام، اشیاء انعامی، قلم تراش، سنجاق، دفتر و مداد برای انعام شاگردان، لاک، صمغ، کاربالیک (نفتالین)، پنتل قرمز، ارمالی (کمد کشودار)، آئینه، پنسل، دوات، جام شیشه، میزان الحراره، مداد پاک کن، خشک کن، فانوس، حباب، تار، شیپور،
سنج برنجی، طبل بزرگ آهنی، طبل کوچک برنجی، قره نی، ویلون، پلاک کوچک برنجی، سیفی ورشو، گیلاس بلور، گیلاس، چاک (گچ تحریر)، قفل.
3-2- وسایل و ابزار موجود در مدرسه:
حصیر، خمره و اب خانه، کرسی زیر خمره، لوح سردر، تخته (برای نجّاری)، آفتابه، جاروی غدف، پوشال، چندل (تیر چوبی)، میخ، پوسَک، میله ژیمناستیک، بوریا ، دلّه، بیل، ضرب پول شکسته، قلیان سرد، دلّه اب حوضی، خمره ابی، نفت، ململ (پارچه) جهت صافی، جاروب و چوب ان، رختخواب (برای اقامیرزا محمّد کاظم – معلّم مدرسه) – چراغ، میخ لوزی صندوق برای کت خواب، شل شیرین (برای اندود کردن بام)، آب پاش، دلووبند، دیگ، ساروچ، (سیمان)، طشت مسّی، کنتور چراغ، نردبان، منجنیق، قُلّاب، …
نرخ اقلام برخی از وسایل و دستمزدها در ان زمان طبق یادداشت موجود در دفاتر به شرح زیر بوده است:
– آب جهت وضو در ماه مبارک رمضان 5/8 قران (در 93 سال پیش = 1331 هـ . ق.)
– کتب انگلیسی برای مدرسه 41 روپیه (5/92 قران)
– کتب ایتام 5/35 قران
– قیمت 1300 ورق کاغذ رقعه و هزار پاکت 63 قران
– تعمیر لوح ها 17 قران
– مخارج ایّام امتحان 30/183 قران
– مخارج روز جایزه 95/22 قران
– مواجب ماهانه اقا میرزا علی خان (دفتردار و کتاب فروش مدرسه) 140 قران
– اجرت اب ریختن سقّا برای عمله در رمضان 10 قران
– مواجب ماهانه علی مراد، سقّای مدرسه 50 قران
– میز متّصل دو نفری برای شاگردان 60 قران
– قیمت تابلو سر در دبیرستان 20 قران
نکته قابل توجّه، پرداخت انعام کاملاً رایج بوده و در دفاتر در بخش هزینه های روزانه ثبت شده از جمله انعام تلگراف و …
خرید قند و چای و زغال برای پذیرایی از معلّمان و مهمانان مدرسه به عهده، مدرسه بوده است.
همچنین اجرت پیپ کربلایی علی (خادم مدرسه)
تعمیرات وسایل، کاملاً صورت می گرفته حتّی – تعمیر گوشه سطل چاه مدرسه.
کاغذ و پاکت نامه های مدرسه در 85 سال پیش در مطبعه، مظفّری به چاپ می رسیده است. احمدخان دریابیگی (حکمران بوشهر و بنادر) از جمله کسانی است که در پایه گذاری مدرسه سعادت بوشهر سهم عمده ای داشته و ضمن تلاش در پی ریزی و بنیان گذاری آن و مساعدت های بی شمار، مبلغ یکصد تومان جهت بنای
اتاق های مدرسه علاوه بر کمک های قبلی ، پرداخت نمودند.*
* منابع و مآخذ این بخش (پیوست ها) نیز همان اسناد و مدارکی است که به طور کلّی در صفحه 18 به نقل آن مبادرت شده است.