طرح تحقیقی:
روش های تشویق کودکان و نوجوانان به نماز
توضیح وضعیت آموزش
در کنار دامنه های کوه مدرسه راهنمایی دخترانه ای وجود داشت که این مدرسه بصورت شبانه روزی اداره می شد، یعنی در روستاهایی که مدارس راهنمایی وجود نداشت. دانش آموزان برای ادامه تحصیل به این گونه مدارس راه می یافتند. امکانات این مدرسه تا حدودی کامل بود ولی امکانات خوابگاهی چندان مورد رضایت نبود. بطوری که از سالن خوابگاه هم بعنوان سالن نمازخانه و هم به عنوان سالن غذاخوری و در بعضی از سالها که تعداد جمعیت خوابگاهها زیاد بود به عنوان سالن خواب نیز استفاده می شد. مدیر و معلمان این مدرسه هم اکثرا غیر بومی بودند.
در چنین وضعیت آموزشی، پس از زنگ پایانی کلاس دانش آموزان غیر خوابگاهی به منزل خود می رفتند و دانش آموزان خوابگاهی در مدرسه می ماندند تا در برنامه های دینی نماز شرکت کنند و پس از صرف ناهار دوباره در سر کلاس حضور داشته باشند.
پس از نواخته شدن زنگ نماز و پخش اذان از طریق رادیو دانش آموزان موظف بودند که وضو بگیرند تا در مراسم نماز شرکت جویند.
آن روز هم صدای اذان در فضای مدرسه طنین انداز شده بود. زنگ نماز زده شده بود. عده ای از دانش آموزان در زمین والیبال مشغول بازی بودند و از بازی کردن دست بردار نبودند، عده ای دیگر هم به بهانه های مختلف محل نماز را ترک می کردند.
معاون مدرسه به حیاط آمد و دانش آموزان را به زور روانه نماز کرد. همین زور و اجبار هر روزه سبب شده بود که روز به روز از تعداد نمازگزاران کمتر شود، بطوری که پس از گذشت یکماه از سال تحصیلی تنها حدود 10 نفر در محل نماز حاضر می شدند.
مدیریت مدرسه روز به روز غم و غصه اش در رابطه با مسئله نماز مدرسه بیشتر می شد، زیرا می دید که در آغاز مدرسه سالن نمازخانه از جمعیت موج می زد، ولی حالا 10 نفر بیشتر در نماز شرکت نمی کنند.
برای بررسی و حل این مسئله جلسه مشورتی تشکیل داده و با مشورت کلیه همکاران علل اساسی آن مورد بررسی قرار گرفت. مساله مورد بررسی در آن جلسه عبارت بود از "دلایل عدم شرکت دانش آموزان در نماز جماعت مدرسه"
شناسایی علت
با نظر و مشورت کلیه همکاران به شناسایی علت پرداخته و دلایل زیر را در رابطه با علل آن مشخص نمود.
1- نداشتن امکانات نمازخانه ای
2- احساس رنج و ناراحتی هنگام نواخته شدن زنگ نماز. چرا که ناخودآگاه برای بازی دانش آموزان محدودیت بوجود آورده بود.
3- عدم الگو و مدل مناسب که دانش آموزان در برخورد با آن الگوها و مدل ها از آنها اقتباس نمایند، " بخصوص مدل و الگو در زمینه کمالات روحی و اخلاقی"
4- متوسل شدن به زور و اجبار و تهدید و ارعاب.
5-نداشتن انگیزه برای انجام کارها بخصوص در وظایف دینی.
6-مسئولیت نداشتن دانش آموزان در برگزاری نماز جماعت.
7-فقدان استمرار و برنامه ریزی دراز مدت در باب نماز.
8-شیوه های نامناسب دعوت به نماز.
9-نداشتن احساس خوشایند در اوقات نماز.
10- نارسایی مکان برپایی نماز که عبارتند از: کمبود سرویسهای بهداشتی، کثیف بودن محل نماز، تنگ بودن محل نماز، بوی تعفن جورابها، و پارگی جورابها و بیرون زدن انگشتان پا، طولانی بودن برنامه نماز، فقدان امکانات وضو گرفتن.
راهکارهای پیشنهادی برای تغییر
پس از یافتن علل فوق راههای پیشنهادی زیر داده شد.
1-اولین گام را فرآیند دینی دانش آموزان محبت و خوش افتخاری با آنها و ایجاد نشاط در آنها دانسته و یادآور شده که روابط آموزش، مذهبی می بایست بر اساس انس و الفت و دوستی و محبت صورت گیرد.
چرا که محبت به دانش آموزان و خوش افتخاری با آنها توسط الگوهای بزرگسال موثرترین و پایدارترین روش در ارضای نیاز فطری می باشد. و به فرمودهٔ رسول خداوند (ص) از نظر خداوند مسرور ساختن دل مومنان و ایجاد نشاط در کودکان و نوجوانان و خوش افتخاری با آنها از بهترین عمل هاست.
2-پرورش انگیزه بخصوص انگیزهٔ درونی در دانش آموزان به جای تهدید و ارعاب و نمره انضباط کم کردنها، تا خود دانش آموزان با میل و رغبت به انجام وظایف دینی خود اقدام کنند.
انگیزه حالات و شرایط درونی است که رفتار شخص را تحریک می کند و در جهت معینی سوق می دهد. آنچه می تواند کودک را به طرف رشد و کمال سوق دهد انگیزه هایی است که از درون او را به سمت اهداف هدایت می کند، انگیزه ها نیروی حرکت به طرف اعداف تربیتی را تامین می کند، از این رو این انگیزه ها باید شناخته شود. برای هر رفتاری که از انسان سر می زند، می توان انگیزه و یا انگیزه هایی را جهت جست و جو کرد و هر قدر انگیزه ها قوی باشد، رفتارهای فرد با شدت و جدیت بیشتری به انجام می رسد.
راههای بوجود آوردن انگیزه در دانش آموزان:
1-واداشتن دانش اموزان به فعالیتهای مختلف و به صورت جذاب و جالب.
2-باید تلاش نمود تا در دانش آموزان احساس نیاز بوجود آید.
3-در شرایط مقتضی باید از تشویق های کلاسی استفاده کرد.
4-استفاده از کلماتی چون خوب، مرحبا، آفرین و عالی پس از عملکرد درست دانش آموز از تدابیر موثر در ایجاد انگیزه است.
5-مشخص نمودن نحوهٔ انجام کار برای دانش آموز.
6-تبادل نظر با دانش آموزان دربارهٔ مشکلات و شرکت دادن آنها در طرح نقشه های کار و فعالیت.
7- اجتناب از مقایسه اجتماعی دانش آموزان.
8-قدردانی از کار و فعالیت دانش آموزان که او را به انجام کوشش و دلبستگی بیشتری وادار خواهد کرد.
9-گوشزد نمودن موفقیت های دانش آموزان در زمان حاضر و همچنین فراهم کردن زمینه لازم برای عمل موفقیت آمیز دانش آموزان انگیزه های او را تقویت می کند.
10-بوجود آوردن انگیزش از راه سر مشق گیری چه معلمان و چه دانش آموزان نمونه چرا که از طریق همانند سازی به فعالیت علاقمند می شوند.
11-داشتن برنامه ریزی جهت انجام فعالیتها برای زندگی روزمره خود.
12-اجتناب از اجبار در فعالیتها که از تضعیف انگیزه ها جلوگیری می کند.
1-واگذاری مسئولیت برگزاری نماز جماعت، انتخاب پیشنماز، مذاکره احکام و اخلاق به خود دانش آموزان تا در در پرتو این مسئولیت سپردنها و شخصیت دادن ها با عشق و علاقه به اداره نماز بپردازند.
2- توجه به توانمندیهای دانش آموزان در اقامه نماز.
3-برنامه ریزی کامل و لازم برای دانش آموزان و مشخص نمودن ساعات استراحت و بازی و مطالعه و…
4-گفتگوی مدیر مدرسه با اداره آموزش و پرورش و کمک از اهالی روستا جهت احداث سالن نمازخانه.
5-قرار دادن کمالات روحی و اخلاقی زیبای خود در معرض دید دانش آموزان همانطور که امام جعفر صادق (ع) می فرماید:
" کُونُوا دُعَاهَ النَّاسِ بِاَعْمَالِکُم" : " بکوشید برای آشنایی و خو گرفتن مردم با خوبی ها و زیباییها، و اعمال زیبای خود را به آنان ارائه دهید."
چرا که دانش آموزان با مشاهده این کمالات موجود در معلّمان و سایرین خود نسبت به آنان متمایل شده و تلاش خواهد کرد که رفتارهای اخلاقی دینی را اقتباس نماید.
6-پرهیز از هر نوع زور و اجبار درباره دانش آموزان، چرا که این خلق و خوی هر انسانی است که در برابر زور و تحمیل بمقاومت برخاسته و ایستادگی کند، به طوری که خداوند هم اکراه و زور را در دین نفی کرده است آنجا که می فرمایند: " لا اِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی"
7-تعظیم و تکریم نماز توسط الگوهای رفتاری : وقتی دانش آموزان می بینند که معلمان به صورت انفرادی نماز می خوانند، احساس تضاد و تحمیل نموده و از رفتن به نماز خودداری می کنند. انسان پیش از آمکه از کلام دیگران تاثیر بگیرد از عمل انان اثر می پذیرد.
8-ایجاد نشاط و احساس خوشایند و دوست داشتنی در دانش آموزان نسبت به ارزشها و رفتارهای مذهبی.
9-توام نمودن نماز با تجارب متنوع و خوشایند برای دانش آموزان.
10-افزایش تجارب موفقیت آمیز دانش آموزان در خواندن نماز.
یافته های پژوهش در عمل
جهت به اجرا درآوردن راههای پیشنهادی مذکور به شرح زیر عمل کردیم :
1-استفاده از جملات زیبا و متناسب و نصب آن در محل نماز توسط دانش آموزان.
2-اقامه نماز با حضور معلمان مدیر و معاون مدرسه در محل نماز و حیاط مدرسه و جاهای مختلف دیگر.
3-دعوت نمودن از دانش آموزان مدارس مختلف به همراه معلمان آنها برای اقامه نماز و صرف ناهار.
4-دعوت نمودن از ادارات مختلف جهت شرکت در نماز جماعت.
5-نقل یا نمایش قصه ها، خاطره های زیبا در ارتباط با اهمیت و عظمت نماز توسط معلمان و دانش آموزان.
6-بردن دانش آموزان به مجالس مذهبی گوناگون، دعا، سخنرانیها و …
7-اجرای برنامه های متنوع و پر نشاط توسط دانش آموزان در محل نماز در مراسم های مختلف به طوری که تصاویر خوشایند و زیبا از محل نماز در ذهن و خاطر دانش آموزان بر جای گذارد.
8-تشویق و ترغیب دانش آموزان به پاکیزگی و آراستگی خود به هنگام نماز.
9-انتخاب دانش آموزانی که از نظر درسی و اخلاقی برجسته و نمونه بودند به عنوان پیشنماز برای بیان کردن احکام.
10-استقبال از نمازگزاران با عطر گلاب توسط مدیر و معلمان و دانش آموزان به طوری که این بوی خوش عطر و گلاب در دانش آموزان موثر افتاد و احساس خوشایندی در آنان بوجود آورد.
11-تشویق و ترغیب دانش آموزان به طریق مختلف و اهداء جوایزی چون قرآن، مفاتیح، جوراب، مهر و جانماز و چادر نماز.
12-دعوت نمودن از امام جماعت روستا برای اقامه نماز.
13-بیان نمودن قصه ها و داستانهای قرآنی زیبا و جذاب که باعث جذب دانش آموزان شد.
14-درست نمودن کارتهای امتیازی و اهداء به دانش آموزان در صورتی که همکاری و یا طرح و ابتکاری داشتند تا پس از جمع نمودن امتیازهای لازم به جایزه های مورد نظر برسند.
15-همهٔ دانش آموزان را در ادارهٔ نماز سهیم نموده و به آنها مسئولیت داده و برنامه داوطلب برگزاری نماز جماعت را به شرح زیر در محل نماز نصب نموده.
میزان سودمندی و نتایج حاصل از انتخاب راه حل
روزهای بعد وقتی زنگ پایانی مدرسه نواخته شد دیگر از داد و بیداد و جنجال خبری نبود. با بلند شدن صدای اذان بدون اینکه بهانه ای باشد خود دانش آموزان وضو گرفته و با عشق و علاقه به سمت محل نماز حرکت می کردند و فضای محل نماز را بوی خوش عطر و گلاب پر کرده بود. چرا که کسی به دانش آموزان نمی گفت که به نماز بروید. به علاوه همه دانش آموزان در اداره نمازخانه سهیم بودن و شرکت می کردند. از همه اینها گذشته خود بچه ها یکی از شاگردان برجسته از نظر اخلاقی را انتخاب نموده و او را به عنوان پیشنماز قرار داده بودند. بچه ها بزبان حال می خواستند بگویند همانطور که پیامبر از میان مردم و از خود مردم بر انگیخته شد باید پیشنماز مدرسه هم از میان خود شاگردان انتخاب کرد. نکتهٔ دیگر اینکه مدیر مدرسه بهمراه معلمان و معاون در موقع نماز در صفوف دانش آموزان شرکت می کردند و با این کار عملا دانش آموزان را به نماز علاقمند می کردند.
در پایان به فرمودهٔ حضرت علی (ع) صفحه دل نوجوانان همچون زمین مستعدی است که هیچ گیاه در آن نروییده و آماده هر نوع بذر افشانی است. و باید بدانیم که اسلام هم به انسان ها تحمیل نشده بلکه پس از عرضه شدن جذابیت و حلاوت آن انسانها را وادار به گرایش کرده است. پس به جای توسل و زور و ارعاب و تهدید باید در عمق جان انسانها انگیزه بوجود آورد تا خود حلاوت آن را احساس نموده و با عشق و علاقه به انجام فعالیتهای دینی خود بپردازند.
با استفاده از شیوه های تعلیم و تربیت اسلامی روشهای تشویق و ترغیب مشخص گردید.
یافته های پژوهش به این قرار است که در احادیث و سیره معصومین (ع)از روش بینش دادن در مورد ماهیت و اهمیت نماز و نماز جماعت و بیان نقش آن در زندگی دنیا و آخرت، روش تعلیم و آموزش نماز و آموزش مناسب نماز جماعت.
روشهای خیرخواهانه شامل موعظه، نصیحت بیان فلسفه و حکمت نماز جماعت امر به معروف، پیشروو اندازه و روش الگویی اسوه سازی روش محبت (تایید و تحسین، همراهی و انظباط)شیوه تکریم شخصیت (پذیرش و احترام، برخورداری از پایگاه اجتماعی)روش زمینه سازی (مکان، زمان و شرایط نماز جماعت)و بالاخره از شیوه تنبیه استفاده شده است.اما از شیوه فریضه سازی یعنی اجبار کردن نماز جماعت استفاده شده است.
نقل شده از امام صادق (ع)عرض کردیم نماز خواندن در جماعت فریضه شده است؟
فرمودند:نماز فریضه است در تمام نمازها جمع شدن فریضه نیست، و لکن سنت است.
نماز میراث تمامی انبیاء است هر پیامبری که مبعوث به رسالت شد.انسانها را به نماز دعوت کرد و به آن سفارش نمود.
قرآن کریم در "سوره مریم آیه 31 از دعوت به نماز حضرت عیسی (ع)و درآیات بعد از دعوت، به نماز حضرت اسماعیل (ع) یاد کرده است.در سوره طه خداوند به پیامبری (ص) می فرماید:
"خانواده و پیروان خود را به نماز امر کن و در این دعوت شکیبا باش."
نماز کشتی نجات است که همه افراد بخصوص کودکان و نوجوانان ها و جوان ها را از طوفانها و خیزابها عبور می دهد و به ساحل آرامش و رستگاری می رساند.
بر پایی نماز در مدارس وظیفه ای خطیر و بسیار حساس است، زیرا مدارس جدای از ویژگیهای منحصر به فرد، محل تشویق، اضطراب، رقابت های نگران کننده توام با شکست و پدیده های ناخوشایند دیگری است که هر کدام از آن ها به تنهایی قادر به تبدیل محرکهای خنثی به محرکهای شرطی نیرومند فراخوان اضطراب و حالات ناخوشایند روانی می باشند.بنابراین ایجاد اصلاحات بنیادی به منظور تغییر در نگرش دانش آموزان نسبت به مناسک جاری به ویژه نماز جماعت می تواند زمینه ساز تحولات اساسی در شخصیت دانش آموزان شود و نه تنها نگرش آنها را نسبت به صورت ظاهری عبادات بهبود بخشد.بلکه در جهت گیری اصولی به سوی ارزشهای انسانی آنها را هدایت نماید. بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی کاهش یافته و تهاجم فرهنگی بیگانه به نسل نو چندان کاری از پیش نخواهد برد و در زمینه فکری و اخلاقی از انحراف مصون خواهند ماند.این پژوهش بر آن است تا با فرا راه قرار دادن احادیث، سیره معصومین (ع)شیوه های تشویق و ترغیب نوجوانان و کودکان و جوانان به نماز جماعت را بیابد.
تشویق بر خلاف تنبیه که از عوامل بازدارنده است از عوامل وادار کننده است و به انسان نیرو و انرژی می دهد.فردی که تشویق می شود از کار خود احساس رضایت می کند و همین احساس رضایت جلو خستگی و بی میلی او را می گیرد البته بعضی افراد آنقدر به هدفهای خود مومن هستند که نیازی نیست کسی آنها را تشویق کند و خود مشوق خویش هستند اما همه افراد این طور نیستند بخصوص کودکان و نوجوانان برای رسیدن به هدفهای خود نیاز به تشویق دارند.به طور کلی بشارت یکی از دو جنبه وظایف پیامبران است.یک رهبر دینی بوسیله تشویق می تواند افراد در تمامی جنبه های دینی به حرکت و تکاپو وادار نماید.قرآن کریم در "آیه 65 سوره انفال" و "آیه 84 سوره نساء"گوشزد می نماید که تشویق انسان را بزرگ می کند و به او نیرو می دهد.
با توجه به اهمیت و تاثیر نماز جماعت در بهداشت روانی روحی فردی و اجتماعی و تاثیر تشویق در برانگیختن افراد به فضایل اخلاقی بخصوص اقامه نماز به صورت جماعت و اینکه در احادیث و سیره پیامبر اکرم (ص)و ائمه اطهار (ع)این شیوه به کار گرفته شده است لازم است تا پژوهشی در احادیث و سیره معصومین در زمینه تشویق و ترغیب کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت انجام شده است و نتایج این پژوهش مورد استفاده برنامه ریزان آموزش و پرورش، رسانه های جمعی، مسئولان آموزش خانواده، و انجمن اولیاء و مربیان، مربیان پرورشی و مجریان نمازهای جماعت خواهد بود.
الف- هدف کلی این پژوهش عبارتست ازیافتن شیوه های تشویق و ترغیب کودکان ونوجوانان وجوانان و نماز جماعت در احادیث و سیره معصومین (ع)
ب- اهداف جزئی پژوهش عبارت است از:
1- بررسی اهمیت نماز و نمازجماعت در احادیث و سیره معصومین (ع)
2- بررسی تاثیر بینش و آگاهی دادن در گرایش کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت.
3- بررسی تاثیر روش اسوه سازی در گرایش کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت.
4- بررسی تاثیر زمینه سازی در گرایش کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت.
5- بررسی تاثیر روش های خیرخواهانه در گرایش کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت.
6- بررسی تاثیر روش محبت در گرایش کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت.
7- بررسی تاثیر روش فریضه سازی در گرایش کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت.
8- بررسی تاثیر شیوه تعلیمی (آموزش نماز و مناسک آن)در گرایش و نوجوانان وکودکان و جوانان به نماز جماعت
1-آیا در احادیث و سیره معصومین (ع)برای تشویق و ترغیب کودکان ونوجوانان و جوانان به نماز جماعت از روش تکریم شخصیت (پذیرش و احترام برخورداری از پایگاه اجتماعی)استفاده شده است؟
2- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) برای تشویق و ترغیب نوجوانان و جوانان و کودکان به نماز جماعت روش بینش در مورد ماهیت و اهمیت نماز، نقش نماز در زندگی دنیایی، یادآوری نقش نماز در حیات اخروی، یاد آوری نعمتها به کار گرفته شده است؟
3- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) ارزش الگویی و اسوه سازی برای ترغیب و تشویق کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت استفاده شده است؟
4- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) برای تشویق و ترغیب و تشویق نوجوانان و جوانان وکودکان به نماز جماعت شیوه صحبت (تایید و تحسین، همراهی و ارتباط) بکار گرفته شده است؟
5- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) شیوه زمینه سازی (مکان و زمان) برای تشویق وترغیب کودکان و نوجوانان و جوانان به نماز جماعت استفاده شده است؟
6- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) برای تشویق وترغیب نوجوانان وکودکان و جوانان به نماز جماعت روش های خیرخواهانه (موعظه و نصیحت، امر به معروف، تبشیر و انذار) به کار برده شده است؟
7- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) ازروش تعلیمی (آموزش نماز و مناسک آن) برای تشویق وترغیب کودکان و نوجوانان به نماز جماعت استفاده شده است؟
8- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) برای تشویق وترغیب نوجوانان وکودکان به نماز جماعت شیوه فرضیه سازی به کار برده شده است؟
9- آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) برای تشویق وترغیب نوجوانان وکودکان و جوانان به نماز جماعت از روش مواجهه با نتایج اعمال (پاداش و تقویت مثبت تقویت منفی، تنبیه)استفاده شده است؟
تشویق:
این کلمه از ریشه شوق گرفته شده و شوق در فرهنگ واژه های متفاوت به شرح زیر معنا شده است. برانگیختن به عشق و محبت، به آرزو در آوردن، برانگیخته شدن عشق، آرزومندی، میل خاطر، رغبت
پر زدن و کنده شدن دل در هوای کسی یا چیزی، دوستی چیزی فرد را به سمت خود بکشد، دوست داشتن چیزی.در واژه نامه روان شناسی تشویق را هم معنی با تقویت و ترجمه کلمه reinforcement آورده است.
ترغیب:
این واژه از ریشه رغبت گرفته شده و واژه رغبت در فرهنگ واژه های متفاوت چنین معنا شده است، دوست داشتنی، مایل بودن و حریص بودن. اراده کردن چیزی، دوست داشتن
نماز:
این کلمه ترجمه عربی صلوه است.
صلوه ممکن است به معنای زیارت است چنانچه حضرت علی (ع) فرمودند: "قد قامت الصلوه" یعنی وقت زیارت و دیدار رسید.و یا اینکه به معنای رحمت است
روایت:
خبری است که به طریق نقل به معصوم ختم شود.
بیش از 122 آیه در قرآن مجید پیرامون نماز نازل شده است که این امر نشان دهنده اهمیت و منزلت نماز نزد خداوند عظیم الشان است
نماز و دعا و نیایش طپش قلب و تنفس شخص را آرامش می بخشد و این اعمال روحانی باعث پایین آمدن فشارخون، کندی امواج مغزی بدون استفاده از دارو و جراحی می شود.
نماز حقیقی به وجود آورنده شادی و نشاط در انسان است. می گوید: کسی شاد است که می داند نباید به چیزی دل ببندد که بیم از دست دادن آن را دارد و نماز گزار حقیقی به کسی جز خدا دل نمی بندد.
جایگاه نماز در ادیان دیگر:
مسئله نیایش به ویژه نماز مخصوص ادیان وحیانی نبوده بلکه در ادیان غیرالهی هم مطرح بوده است
ویل دورانت در تاریخ تمدن خود در مورد عبادت یونان باستان می نویسد: "مومنان در جریان عبادت، خود را به مذبح که در جلوی معبد قرار داشت می رساندند و به وسیله قربانی و نماز از خشم خدا ایمنی می یافتند. و یاری او را طلب می کردند.
در آیین یهود: یهودیان در شبانه روز سه مرتبه نماز می خوانند که آنها را نماز صبجگاه و نماز نیم روز و نمازت شامگاه می گویند.
در آیین مسیحیت: در قاموس کتاب مقدس در بخشی تحت عنوان نمازآمده است. "نماز از جلمه واجبات دینیه همه روز تمام ملل و مذاهب است چه به صورت منفرد و چه به صورت جماعت و مقصود از نماز گفتگو کردن و صحبت داشتن با خدا و خواستن احتیاجات و اظهار تشکر و امتنان برای الطاف و مراحم حق تعالی می باشد".
روشهای تربیت دراسلام به شرح زیر است:
ایجاد زمینه سالم تربیتی وجود اسوه و سرمشق برای تربیت، تمرین، تکرار و عادت دادن، تعلیم و تعلم، مشاهده، تجربه و تعقل، موعظه، نصیحت، امر به معروف، انذار، نهی از منکر و مبارزه با انحرافات، برقرای ثواب و عقاب برای اعمال، ایجاد محیط مساعد تربیتی، بیان قصص انبیاء و سرگذشت ملل، ذکر امثال و تشبیه معقول به محسوس، دعا ونیایش، توبه و بازگشت، برقراری یک نظام اسلامی برای اجراء تداوم تربیت .
تلقین و تحمیل به نفس،اعطای بینش در مورد نظام هستی، دنیا و حقیقت و تاریخ انسان و مرگ، دعوت به ایمان، محاسبه نفس، زمینه سازی، تغییر موقعیت، تحریک ایمان، ابتلا، آراستن ظاهر، تزیین کلام، مبالغه در عفو، تبشیر، مبالغه در پاداش، تکلیف به قدر وسع، انذار، مجازات به قدر خط، ابزار تواناییها، تغافل، تزکیه، تعلیم حکمت، یادآوری نعمتها، عبرت آموزی، مرحله ای نمودن تکالیف، تجدید نظر در تکالیف، بیان مهر و قهر، عطا و حرمان، سبقت، تکلیف در غایت وسع.
اصول جذب نوجوان به نماز، اصول جذب کودکان به نماز:
در رابطه با همه تیپها اصول زیر برای جذب نوجوان و کودکان به نماز نقشی سازنده دارد:
1- محبت
2- تشویق از طریق ذکر فضائل و پاداش های اعمال روا و مناسب در اسلام.
3- ستایش عمل دیگران بدون تحقیر کردن نوجوان.
4- روحیه دادن.
5- آراستن ظاهر.
6- آسان گیری و مراقبت از او که خود را در عبادت خسته نکند.
روش ای تجسمی، تصویری، عرضه و نمایش و اجرای برنامه هایی از این قبیل در تلویزیون و دیگر عرصه ها نقش فوق العاده ای دارند و در ایجاد رغبت و جلب نوجوانان و کودکان موثر است. بخصوص اگر بر مبنای قاعده و هدایت عواطف باشند.
روش های جذب نوجوان به نماز:
استفاده از روش های زیر مفید است:
روش های آگاهی بخش: مثل تذکر امر به معروف و ارشاد.
روش های عاطفی: مثل حب به تحریک عواطف، همگانی و احسان.
روش های جلب: پذیرش، احترام، تکریم، توجه کردن.
روش های خیرخواهانه: نصیحت، حکمت.
روش های اقناعی: استدلال، مجادله، برهان.
روش های تبیینی: تشریح و گفتگوی آزاد.
روش های برانگیزننده: تحسین، تایید، ترغیب، تحریض و تشویق.
روش های امیدساز: وعده، بشارتها.
روش های ترغیبی: ذکر صالحان، داستان گویی و بازی.
روش های عنایت آمیز: عبور کریمانه، تغافل، تسامح، تجاهل، مهلت دادن.
روش های برخوردهای غیر مستقیم: مثل کنایه، اشاره.
روش های جدی در برخورد: مثل اعلام تعجب، تقبیح، قطع محبت، قهر.
روش های اعتراضی: اعتراض، ابراز تاسف، محروم کردن.
سرزنشها، ملامت، توبیخ.
روشهای هشدار دهنده: اخطار افشاء.
روش های تهدیدی: ارعاب، تخویف.
روش های تنبیهی: تندی و سختگیری، تعریز.
اینکه چگونه باید نوجوان و کودکان را به نماز جلب کرد پاسخ قاطعی ندارد و بستگی دارد به نوع شخصیت کودکان و نوجوانان براساس روان شناسی تربیتی شخصیت کودکان و نوجوانان از تیپهای گوناگونی است مثل شخصیت خودکار، سازش پذیر، بدگمان، افتاده، مبارزه طلب، تعدیل نیافته، ماجراجو، مشتاق، اخلاقی.
برای ترغیب دانش آموزان به اقامه نماز نکاتی باید مورد توجه قرار گیرد:
1- تکریم و شخصیت دادن به کودکان و نوجوانان این نکته باعث جذب نوجوان و کودکان به والدین و مربیان شده و رفتار آنها را سرمشق و الگوی خود قرار می دهد.
2-استقبال از کودکان و نوجوان در مکان های برگزاری نماز باید طوری با نوجوانان و کودکان برخورد شود که احساس کنند به حساب آورده می شوند و مورد احترام هستند.
3- مجازات: در کنار نماز از برنامه هایی مثل فیلم، کتاب نیز استفاده شود.
4- تشویق و ترغیب:در این زمینه گاهی جوایز ارزنده ای برای آنها در نظر گرفته شود.
5- مسولیت: مسئولیت بعضی برنامه های نماز خانه ها به کودکان و نوجوانان واگذار شود.
6- آموزش اصول اعتقادی: وقتی کودک و نوجوان به اصول اعتقادی ایمان داشته باشند. نماز را که جزء فروع دین است انجام خواهد داد.
7- تکریم و بزرگداشت نماز، والدین و مربیان موظف هستند نماز را با اهمیت تلقی کنند. این در روح نوجوان اثر مطلوبی به جای خواهد گذاشت.
8- خودداری از زور و تحمیل: تحمیل فطرت خداداد کودک و نوجوان را منحرف می سازد و او را از خواندن نماز منصرف می کند.
9- تخلق به اخلاق و اصول انسانی: والدین و مربیان ضمن اقامه نماز باید تلاش کنند متخلق به اخلاق و اصول انسانی باشند.
10- زیبا سازی مکان نمازخانه: به ویژه اصول بهداشتی و نظافتی در این مکان رعایت گردد.
مهمترین علل گرایش به نماز عبارتند از تنبلی و سستی، عدم آگاهی و شناخت پیرامون فواید و اثرات نماز، نماز خواندن را بلد نیستند، عدم تاثیر نماز در اخلاق و رفتار بعضی نمازگزاران، احساس گناه و شرمساری از اعمال خویش و نهایتاً اینکه چون پدر و مادر و دوستان آنها به نماز اهمیت نمی دهند. جامعه آماری این پژوهش 1000 دانش آموز مقطع راهنمایی و متوسطه استان مازندران بوده است.
1-روش بینش دادن:
الف- بیان اهمیت و ماهیت نماز از دیدگاه معصومین علیهم السلام پیامبر اکرم (ص) فرمودند: جایگاه نماز در دین مانند جایگاه سر دربدن است.حضرت علی (ع) فرمودند: هر چیز دارای سیماست، سیمای دین شما نماز است.
امام باقر (ع) فرمودند: اسلام بر روی پنج پایه بنا شده است: نماز، روزه، زکات، حج، ولایت.
امام رضا (ع) فرمودند: نماز به صورت جماعت با فضیلت ترین است.
حضرت فاطمه زهرا (س) فرمودند: خداوند نماز را جهت دوری از کبر و خودپسندی مقرر فرمود.
ابی الحسن (ع) فرمودند:
انتظار نماز جماعت، از نماز جماعتی تا نماز جماعتی دیگر، کفاره همه گناهان است.
2-استفاده از روش های تعلیمی:
نماز را به فرزندان خویش تعلیم دهید چون به هشت سالگی رسیدند آنان را وادار به خواندن این فریضه الهی نمایی. "امام علی (ع)"
3- روش های خیرخواهانه شامل:
موعظه و نصیحت، امر به معروف، بیان فلسفه و حکمت نماز جماعت، تبشیر و انذار.
4- روش های الگویی و اسوه سازی:
هنگام ظهر فرارسید (ده سپاه آماده شدند که به امامت امام حسین (ع) نماز جماعت را بخوانند) امام حسین (ع) به پسرش (امام زین العابدین و یا حضرت علی اکبر علیهماالسلام فرمود: اذان بگو و اقامه بگو. وی اذان و اقامه گفت سپس نماز خواندند.
5- روش محبت (تایید و تحسین، همراهی و ارتباط)
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: به حقیقت خداوندو فرشتگانش بر کسانی که صفهای اول نماز جماعت را به هم پیوند می دهند درود می فرستند.
6- روش تکریم شخصیت (پذیرش و احترام، برخورداری از پایگاه اجتماعی) پیامبر اکرم (ص) فرمودند: کسی که بر نماز جماعت مداومت داشته باشد. غیبت او بر مسلمانان حرام و عدالتش ثابت می شود.
7- روش فریضه سازی: امام صادق (ع) فرمودند: در تمام نماز ها حج شدن فریضه نیست هرکس از روی اعراض از آن نماز جماعت مسلمانان را بدون علت ترک کند، برای او نماز نیست.
8- روش زمینه سازی (مکان و زمان و شرایط نماز جماعت)
درنماز جماعت به فکر ناتوان ترین مامومین باش.
رضایت مامومین در نماز جماعت مهم است.
9- روش مواجهه با نتایج اعمال (تقویت مثبت، تقویت منفی، تنبیه)
حضرت پیامبر (ص) خواست خانه ها را بر قومی که درمنازل خود نماز می گزاردند و به جماعت حاضر نمی شدند، بسوزاند. امام صادق (ع)
الف- سوالها و فرضیه های ویژه تحقیق
* آیا در احادیث و سیره معصومین (ع) از روش بینش و روش تعلیمی، روش های خیرخواهانه، از روش الگویی و اسوه سازی، روش محبت روش تکریم شخصیت، فریضه سازی، زمینه سازی، شیوه تنبیه استفاده شده است؟
بلی این فرض ها بر تحقیق تایید می شود. در احادیث و سیره معصومین از این شیوه ها استفاده شده است.
پیشنهادات تحقیق:
الف- بازسازی و تقویت بینش و شناخت نوجوانان و جوانان و کودکان در مورد اهمیت و فضیلت و نقش نماز و نماز جماعت.
* فلسفه و اسرار نماز و نماز جماعت با بیانی روشن و واضح در کتابهای معارف دوره های راهنمایی و دبیرستان بیان شود و با بیانی ساده در کتابهای هدیه های آسمانی ابتدایی بیان می شود.
* با یک برنامه منظم هر هفته دو روز در برنامه صبحگاه احادیثی که اهمیت و فضیلت ونقش نماز و نماز جماعت را بیان می کند برای دانش آموزان خوانده شود و روی نزاکتهای زیبا نوشته شود و در جاهای متفاوت مدرسه نصب شود.
*با یک همکاری منظم مداوم از معلمان و مربیان خواسته شود تا در هر کلاس قسمت کوتاهی از بحث خود را به بیان اهمیت و نقش نماز بخصوص نماز جماعت اختصاص دهند در این زمینه باید جزوه ای تهیه شود و احادیث کوتاه در این مورد نوشته شده وبه معلمان داده شود تا از آن استفاده نمایند.
* در اردوهای تفریحی و ورزشی یا مسافرتهای علمی قسمتی کوتاه به بحث درباره نماز و نماز جماعت اختصاص یابد.
* حداقل یک برنامه از برنامه های مستمر آموزش خانواده به اهمیت و نقش نماز و به ویژه نماز جماعت اختصاص داده شود و در آن برنامه به اولیاء تذکر دهند که اولا آموزش نماز باید از سنین کم آغاز شود در خانواده نماز اول وقت اقامه شود و حتی الامکان با جماعت فرزندان خود را با کلام نرم آرام و به اقامه نماز و شرکت در نماز جماعت تشویق کنند.
* برای تشویق فرزندان به نماز از تشویق های مادی و کلامی استفاده نمایند. (البته باید این نکته تذکر داده شود که تذکر پیگیر و مداوم و آرام با سماجت و اصرار و لجبازی تفاوت دارد)
* در هر مدرسه مشاور یا مربی با استفاده از شیوه مشاور گروهی بینش دانش آموزان را در مورد نماز به ویژه نماز جماعت بازسازی و تقویت نمایند (بهتر است برنامه جلسات مشاور گروهی در مراکز امور تربیتی یا هسته های مشاور تدوین شود و به صورت جزوه ای به مدارس فرستاده شود دراین جزوه ها باید در مورد فلسفه و حکمت نماز و نماز جماعت نیز بحث شود)
* از شیوه موعظه و نصیحت فردی نیز برای افرادی که در نماز شرکت نمی کنند استفاده شود البته همان طور که ذکر شد این موعظه باید از سر دلسوزی و شفقت و مهربانی و با روش پسندیده درخلوت باشد و شخص موعظه کننده خود باید در نماز جماعت شرکت دائم داشته باشد.
* استفاده از روش امر به معروف با زبان و عمل. برای اجرای این روش همه باید خود را مسئول بدانند مدیر، معاونین، معلمین، مربیان و هم چنین دانش آموزانی که هم به فلسفه و حکمت و نقش نماز آگاهند وهم خود در نماز جماعت شرکت می کنند بهر حال برای موفقیت در امر اقامه نماز جماعت یک بسیج عمومی لازم است.
ب- استفاده از پاداشها و تشویق های مادی و غیرمادی و تقویتهای جانشینی
* برای دانش آموزانی که در نماز جماعت شرکت می کنند کارتهای ویژه تهیه شود و در آغاز به طور متوالی و سپس به طور متناوب به آنها داده شود و برای هر چند کارت جایزه های ویژه ای در نظر گرفته شود.
* دانش آموزانی که به طور مداوم در نماز جماعت شرکت می کنند هرچند گاه به اردوهای تفریحی، زیارتی، ورزشی، علمی برده شوند.
* با توجه به روش مورد توجه بودن الگوها مدیران، معلمین، مربیان و معاونین در صفوف جماعت در کنار دانش آموزان شرکت کنند.
* امام جماعتی که برای اقامه نماز دعوت می شود هم باید جاذبه های ظاهری از جمله قیافه آراسته، خوش برخوردی، اخلاق نیکو، صورت خندان، نظم در اقامه نماز جماعت داشته باشد و هم جاذبه های معنوی مثل علم دین و علم به عرفان ،سادگی ، زهد و تقوی در برخورد و عمل، آشنایی با ویژگیهای خاص نوجوانان و جوانان و کودکان قدرت بیان و مباحثه و مجادله احسن، پویایی و خلاقیت، از ایشان خواسته شود.
نماز را در حد ظرفیت کودکان، نوجوانان و جوانان با سرعت اقامه کنند.
* هرچند گاه دانش آموزانی که در نماز جماعت شرکت می کنند در جلو صف تشویق و ترغیب قرار گیرند چنانکه در احادیث آمد خدا و فرشتگانش به کسانی که در صف های جماعت شرکت می کنند و درود می فرستد.
* برخی از مسئولیتها و اداره بعضی از فعالیتهاو اردوها به شرکت کنندگان در نماز جماعت سپرده شود.
* مسئولین ضمن شرکت در صفوف جماعت با دانش آموزان شرکت کننده رفتاری توام با توجه، ملاطفت، احترام، تکریم شخصیت و پذیرش تعریف و تمجید داشته باشند و این رفتارها را در حرکات غیرکلامی مثل حالات چهره و صورت و دست دادن با نوجوانان نشان دهند.
ج- پیشنهادات مروبط به مقدمات و آمادگیها برای نمازجماعت
* برای ادامه نماز جماعت حتماً وقت خاصی در مدرسه قرارداده شود درآن وقت خاص نه کلاسی تشکیل شود و نه فعالیت دیگر غیر از نماز وجود داشته باشد.
* مدت زمانی که نماز جماعت اقامه می شود نه آنقدر طولانی که خسته کننده باشد و نه آن قدر سریع که بعضی به رکعات نماز نرسند.
* اذان نماز با صدایی شیوا و زیبا و تکان دهنده در محیط مدرسه پخش شود.
* مسئولین مدرسه با تذکرهای کوتاه از کودکان ونوجوانان دعوت کنند که در نماز جماعت شرکت کنند.
* مکانی زیبا و وسیع به اندزه ظرفیت دانش آموزان مدرسه برای نماز آماده شود.
* مکان مخصوص نماز همیشه تمیز و خوشبو باشد.
* اطراف نماز خانه جملات مخصوص نماز و احادیث معصومین نصب شود.
* هم چون یک امر مهم در تنظیم صفوف جماعت و هماهنگی در آن تلاش لازم به عمل آید تا کودکان و نوجوانان احساس نظم و همدلی، هماهنگی و وحدت بنمایند.
* وضو خانه های تمیز و با امکانات بهداشتی در تمام مدارس ساخته شود.
* هرچند گاه امام جماعت یا مسئولین دیگر در رابطه با موضوعی خاص یا به مناسبت بزرگداشت روزی خاص مسابقه ای برای دانش آموزان طرح نمایند و به برندگان حتما جایزه داده شود.
*به دانش آموزان شرکت کننده در نماز جاعت هرازگاهی فرصت استفاده از امکانات کتابخانه، امکانات سمعی، بصری ووسایل ورزشی داده شود این بهره برداریها صرفاً در ازای ارائه کارت امتیاز شرکت درنماز جماعت باشد.
روشهای دعوت کودکان و نوجوانان به نماز در خانواده
خانواده،منظومهای متشکل از زن و مرد و فرزندان است که یک سلسله روابط عمیق روحی،عاطفی، اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی میان آنان جاری است و با هدف رفع نیاز و کسب آرامش در حیطهء روابط بالا و تولید و تربیت نسل،به حیات خود ادامه میدهد.
در حقیقت،خانواده مهمترین جایگاه پرورش نیروی انسانی و محیطی مناسب برای رشد اعضای خود به شمار میرود.زن و مردی که با پیمان ازدواج به همسری یکدیگر درمیآیند،نسبت به یکدیگر احساس مسئولیت میکنند و به خاطر مسائل اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی،بیش از پیش با جامعهء خود ارتباط خواهند داشت و نه تنها موجودیت جامعه را به رسمیت میشناسند،بلکه ایمان خویش را نیز از سستی نجات خواهند داد.
کارکردهای خانواده در دعوت فرزندان به نمازتشکیل خانواده آثار مفید فردی و اجتماعی به دنبال دارد.جامعهشناسان به پیامدهایی که یک خردهنظام بر روی نظام اجتماعی کل باقی میگذارد،کارکرد میگویند.بنابراین،منظور از کارکردهای خانواده،آثار و نتایجی
است که کوچکترین واحد اجتماعی برای جامعه در پی دارد. موارد ذیل از کارکردهای مهم خانواده برای دعوت فرزندان به نماز شناخته شدهاند:تشویق و تحسین(کلامی و مادی)،الگوآفرینی مناسب،آرایش محیط مساجد،بیان آثار نماز،استفاده از قصه و شعر در مورد نماز و پرهیز از زیادهروی و تحکم نابخردانه.
1-تشویق و تحسین(کلامی و مادی)
بهتر است برای جذب کردن هرچه بیشتر کودک و نوجوان به نماز،این کار عبادی را با تشویق و تحسین همراه کنیم.کودکان برای مشتاق شدن به کاری بیش از هرچیز به تشویق و تایید نیاز دارند.زمانی که کودکی روی زمین دراز میکشد و صورتش را به مهر میچسباند،به جای آنکه بکوشیم حالتش را به صورت سجدهء بزرگسالان درآوریم.باید همان رفتار کودکانهاش را تشویق کنیم.تشویق سبب میشود این رفتار بارها تکرار شود و همزمان بار رشد ذهنی و حرکتی کودک،زمینهء یادگیری سجده درست نیز فراهم گردد.با گذشت زمان،هنگامی که کودک به نوجوانی برسد،به عبادت خو میگیرد.
اگر کودک،جمله یا کلمهای از نماز را بر زبان آورد،باید او را مورد تشویق قرار داد.هنگامی که کودک کلمه اللّه اکبر یا لا اله الا اللّه را به زبان جاری کرد،سزاوار تشویق و پاداش پدر و مادر است و این رفتار باید آنچنان مهم جلوه داده شود که فرزند،بزرگی ذکر را باور کند.همچنین در فرصتهای مناسبی که به دست میآید،میتوانیم او را به عنوان کودکی نمازخوان به دیگران بشناسانیم و کارهای او را به اسم نماز بستاییم.برای نمونه بگوییم:چون کودک نمازخوانی هستی،خدا به تو کمک میکند؛ یا آفرین به تو که نمازخوان شدهای و بهشتی خواهی شد و خدا از تو راضی است…
همچنین باید کودکان و نوجوانانی را که به سنّ تکلیف نرسیدهاند، تشویق و تایید کنیم و ناتوانیهای آنان را به رخشان نکشیم. تاکید بر نکات مثبت رفتاری کودکان،اعتماد به نفس و احساس. ارزشمندی را در کودکان میآفریند و آنان با آمادگی و شهامت، میتوانند در انجام مسئولیتهای خود پیروز شوند.چنانچه در
مور نماز سختگیری کنیم و بر ناتوانیهای آنان انگشت بگذاریم و آنچه را انجام میدهند،به درستی تشویق نکنیم،نسبت به نماز، احساسی ناخوشایند پیدا خواهند کرد.
اما رضا علیه السلام فرموده است:و اعلم ان الغلام یوخذ بالصّیام اذا بلغ تسع سنین علی قدر ما یطیعه فان اطاق الی الظّهر او بعده صام الی ذاک الوقت فاذا غلب علیه الجوع و العطش افطر و اذا صام ثلاثه ایام فلا تاخذه بالصّیام الشّهر کلّه
هنگامی که پسربچه به نه سالگی رسید،به اندازه توانش روزه میگیرد،اگر تا ظهر و پس از آن تاب آورد،تا آن زمان را روزه بگیرد.پس هنگامی که تشنگی و گرسنگی بر او چیره شد،(میتواند)افطار کند و هنگامی که سه روز روزه گرفت، (میتواند)ادامهء ما را روزه نگیرد.
2-الگوآفرینی مناسب
نقش الگوهای رفتاری بسیار مهم است.کودکان و نوجوانان هنگام که میبینند الگوهایشان نسبت به برخی موضوعها،توجّه بیشتری دارند،آنان به آن موارد واکنش مثبت نشان میدهند. بنابراین،بهترین الگو در درجهء اول،رفتار و منش پدر و مادر است.آنان پیش از آنکه به امر و نهی بپردازند،کارهایشان در نگاه تیزبین کودک جلوه میکند.همان زمانی که پدر و مادر فکر میکنند فرزندانشان چیزی را نمیفهمند،کودک در حال الگوبرداری است.افزودن بر این،اسلام نیز بر این امر تاکید ورزیده و مراقبت بیشتر پدر و مادر را اوقات خلوت با یکدیگر گوشزد کرده است.در درجهء دوم،پدر و مادر باید در پی پیدا کردن دوستان و همبازیهای خوبی برای فرزند خود باشند؛زیرا نقش دوست و همسال در پرورش کودک از اهمیّت شایان برخوردار است
شاعر میگوید: تو اول بگو با کیان زیستی پس آنگه بگویم که تو کیستی
اگر آرزوی داشتن فرزندانی را داریم که به ناز پایبند بوده،آن را باور داشته باشند،برقراری رابطهء نزدیک با خانوادههای مذهبی ضروری است.این ضرورت در سن نوجوانی برای فرزندانمان بیشتر خودنمایی میکند و از اهمیت بیشتری برخوردار است.
ویژگیهای الگو یا پیام دهنده
الگوهای رفتاری فرزند باید چه شرایطی داشته باشند؟فرستندهء پیام،پدر است یا مادر یا آموزگار.آنان هرکس که باشند،اگر بخواهند عهدهدار تلقین آموزههای مذهبی-مانند نماز-به فرزندان شوند،باید دارای صفات و شرایطی باشند که مهمترین آنها عبارتند از:آگاهی و شناخت،ایمان و باورداشت،عمل کردن،داشتن اخلاق خوب و انس گرفتن با کودک و نوجوان.
الف)آگاهی و شناخت
آگاهی گسترده شامل جنبههای زیر است:
1-آگاهی از فلسفه و رمز و راز مذهب.
2-آگاهی از شرایط ذهنی و روانی،توان درک و اراده، دلبستگیها و دیدگاه و اندیشهء کودک درباره امور و مسایل جاری و نیز استعداد و زمینههای بالقوه کودک و نوجوان.
3-آگاهی از وظایف انسان نسبت به خود،خدا،مذهب و…
4-آگاهی از شرایط جامعهای که کودک در آن زندگی میکند.
5-آگاهی از روش پرورش،کشش و جلب کودک به آموزههای دینی.
ب-ایمان و باورداشت
مربّی باید خود به آنچه میگوید و دیگران را به آن فرا میخواند،ایمان داشته باشد؛زیرا"سخنی که از دل برآید،لاجرم بر دل نشیند"
ج-کردار،نه گفتار
یک مربّی بیش از آنکه سخن بگوید،اهل عمل باشد.در دین اسلام و در بسیاری از آیات قرآن،همواره پس از ایمان،به عمل دستور داده شده و ایمان و دعوت بدون عمل،کاری بیهوده و بیحاصل به شمار آمده است.
امام علی علیه السلام فرموده است:الدّاعی بلا عمل کرّامی بلا وتر
دعوتکنندهء بیعمل مانند تیرانداز بدون تیر است.
مربّی باید الگوی عملی سخنی باشد که از آن دفاع میکند. طبیعی است که عمل او باید شایسته،محکم و استوار باشد.برای نمونه،پدر و مادر و مربیان باید هنگام نماز همهء کارهای خود را کنار نهند و با شنیدن اذان،به سعرت آمادهء نماز شوند.این رفتار، زمینهساز آموزش عملی دین به کودکان و نوجوانان خواهد شد و هیچگاه از فکر و جانشان بیرون نخواهد رفت.
د-اخلاق خوش و انس گرفتن با کودک
از دیگر شرایط موفقیت برای نفوذ در روح کودکا و نوجوان، اخلاق خوش،خو گرفتن با او و در پیش گرفتن رفتارهای جذّاب است.در آغوش گرفتن کودک،به هنگام خواب در کنار بستر او نشستن،همراه با نوازش به تنهایی با او حرف زدن و با دقت به حرفههایش گوش سپردن،برای جلب توجه او و نفوذ در قلب و ژرفای وجودش لازم است.همچنین هنگام بیدار کردن کودک و نوجوان برای نماز صبح،دست کشیدن بر سر و صورت او و بیدار کردنش در نهایت محبت،در دلبستگی او به نماز بسیار تاثیرگذار است.
پایدارترین و خوشایندترین یادگیریها،یادگیری غیر مستقیم یا مشاهدهای است.فراموش نشود که در این نوع یادگیری، یادگیرنده براساس انگیزههای خود،آگاهانه و بدون هیچگونه
جبر و فشار روانی و کمترین فشار ذهنی و خستگی،همهء حواس خود را متوجّه رفتار موردنظر میکند
یکی از عوامل مهمّ پرورش دینی،همانندسازی و الگوسازی است.گفتنی است فرد با کسی همانندسازی میکند که با او پیوند عاطفی برقرار کرده باشد.پس هرقدر پیوند عاطفی میان فرد و الگو بیشتر باشد،ویژگیها و صفات بیشتری از او را در درون خود نهادینه میکند.ناگفته نماند که این همانندسازی، ممکن است فرد را در مسیر بهنجاری یا نابهنجاری هدایت کند. در مجموع باید گفت:الگو،اصلی برای شدن است.
کودکان نسبت به رفتار الگوهای دلخواهشان،دلبستگی و کنجکاوی ژرفی دارند،ولی باید توجه داشت که به گفتهء موریس دبس:"کنجکاوی کودک،دارای رنگی از یگانگی عاطفی است و آن عبارت از گونهای احساس یگانگی نموداری با فعالیتهای دیگران است.سادهترین نمونهء این احساس یگانگی در تماشاگران فوتبال دیده میشود.کسانی که به گونهای ژرف،جریان بازی را دنبال میکنند،هنگام تماشای بازی،بدون اراده،حرت پا و بدن بازیکنان را با پا و بدن خود در هوا مجسّم میکنند.در اینجا همدلی،واکنش اثرپذیرانه و احساس یگانگی،واکنشی حرکتی است".
دربارهء تاثیر مثبت الگو در شکلگیری شخصیّت انسان، سخنان فراوان گفته شده است.در اینجا یادآوری خاطرهای مربوط به یکی از عارفان بزرگ میتواند نمونهای نیکو برای این موضوع باشد:
"روزی از سهل شوشتری که از عارفان بزرگ و اهل کرامت بود، پرسیدند:چگونه به این مقام رسیدی؟او در پاسخ گفت: من در کودکی نزد داییام زندگی میکردم.هنگامی که هفت ساله بودم،نیمه شب به دستشویی رفتم.در برگشت دایی ام را دیدم که رو به قبله نشسته،عبایی به دوش کشیده،عمامهای دور سرش پیچیده و سرگرم نماز خواندن است.از حالت او خوشم آمد.کنارش نشستم تا نمازش تمام شد.آنگاه از من پرسید:پسر چرا
نشستهای؟برو بخواب.گفتم:از کار شما خوشم آمد و میخواهم پهلوی شما بنشینم.گفت:نه!برو بخواب.رفتم و خوابیدم.شب بعد نیز از خواب بیدار شدم.هنگامی که از دستشویی برمیگشتم، باز هم دایی ام را در آن حال دیدم و کنارش نشستم.به من گفت: برو بخواب.گفتم:دوست دارم هرچه شما میگویید،من نیز تکرار کنم.او گفت:یک مرتبه بگو"یا حاضر و یا ناظر".من هم تکرار کردم،سپس به من گفت:
برای امشب کافی است،حالا برو بخواب.
این کار چند شب تکرار شد و من هرشب عبارت"یا حاضر و یا ناظر"را چند بار تکرار میکردم.کمکم وضو گرفتن را هم آموختم و پس از وضو مینشستم و هفت مرتبه"یا حاضر و یا ناظر"را میگفتم.سرانجام کار به جایی رسید که من بیآنکه نزد داییام بروم،خودم پیش از اذان صبح بیدار میشدم.پس از نماز، تسبیح در دست میگرفتم،پیوسته ذکر ار تکرار میکردم و از این کار خود لذت روحانی میبردم.
گفتیم که کودک به اشخاصی همچون دایی،خاله،عمه و پدر و مادر خود توجه دارد و به دلیل رفتار عاطفی که با او داشتهاند، به کارهای آنان سخت کنجکاو و دلبسته میشود و همانندسازی میکند.چهرهء گشادهء ایشان همراه با لبخند،مایهء کشش کودک به آنان میشود و نتیجه آن در نوجوانی،در دلبستگی به عبادت، دینداری و رفتن به مسجد نمایان خواهد شد.
مربّی بزرگوار با این آگاهی که دورهء کودکی،دوران بازی، آقایی و مهرخواهی است و طولانی شدن نماز ممکن است از خوشایندی آن بکاهد،به کوتاهترین زمان بسنده میکند و کودک هم با احساس زیبا و لطیف خود،آرزوی تکرار دوبارهء همین تجربه خوشایند را دارد.
ویژگیهای کودک یا پیام گیرنده
مربّیان پرورشی یا پدر و مادر در آغاز باید چند عامل را در کودک جستوجو کنند،سپس از او تکلیف بخواهند.این عوامل عبارتاند از:
1-آمادگی و سلامت جسمی،نداشتن خوابآلودگی و خستگی مفرط پس از بازی و بیماریهایی چون سرگیجه،دلدرد و…
2-آمادگی برای سخن گفتن به اندازهای که بتواند عبارتهای نماز را،هرچند به گونهای ناقص،بگوید.
3-آمادگی عاطفی؛یعنی کودک در آن حال از پدر و مادر یا دیگران خشمگین نباشد.اگر کودک در حال ترس،اضطراب،کینه و تهدید از کتک خوردن یا ترس از حملهء حیوانات باشد، نماز برایش لذّتبخش نخواهد بود.
چگونه کودک و نوجوان را به نماز فرا خوانیم؟
هنگام فرا خواندن کودک و نوجوان به نماز باید به نکات زیر توجه شود:
الف-آمادگی محیطی
همهء مکانهایی که نماز در آن برپا میشود،محیط به شمار میآید. در خانه و مدرسه،شعارها و آراستنها باید عطر و بوی نماز دهند؛ زیرا در محیط نامناسب،گرایش به نماز ایجاد نخواهد شد.
ب-آمادگی عقیدتی
پدر و مادر باید برای شکوفایی سرشت مذهبی کودکان،از خردسالی برنامهریزی کنند و همراه با رشد او،این برنامههای پرورشی نیز رشد تکاملی یابند.
پدر و مادر و مربیان باید پیش از رسیدن کودکان به سن تکلیف،آنان را در فراگیری احکام و شرایط برپایی نماز یاری کنند و زمانی که در دل آنان گرایشی ایجاد شد،زمینهء انجام برخی
مستحبات را برایشان فراهم سازند.
ج-میانه روی
یکی از سفارشهای اسلام،میانه روی در عبادت است.به ویژه در مورد کودک و نوجوان،نماز و دیگر اعمال عبادی برای او نباید خسته کننده شود.امام صادق علیه السلام فرمود:اجتهدت فی العباده و انا شاب فقال لی ابی یا بنی ّ دون ما اراک تصنع فانّ للّه عزّ و جلّ اذا احبّ عبدا رضی منه بالیسیر(اصول کافی،ج 2، صص 87-86).هنگامی که جوان بودم و در عبادت بسیار میکوشیدم،پدرم به من فرمود:کمتر از این اندازه عبادت کن؛ زیرا هنگامی که خداوند بندهای را دوست بدارد،با عبادت کم نیز از او راضی میشود.
افزون بر آن،باید از سرزنش و نکوهش کودکان و نوجوانان در امر عبادت-به ویژه نماز-و مقایسهء آنان با کودکان دیگر جلوگیری شود.همچنین نباید نماز خواندن دیگران را به رخ فرزند بکشیم؛زیرا این امر سبب پیدایی احساس حسادت و خودکمبینی در آنان میشود.گفتنی است در صورت سستی ورزیدن فرزندان در اقامهء نماز،باید با آرامش و یادآوری به هنگام،ایشان را به نماز فرا خوانیم.
3-بیان آثار نماز
از میان شاخصهای دینداری در دین اسلام،برپایی نماز جایگاهی اساسی و ویژه دارد و در متون اسلامی نسبت به دیگر واجبات از اهمیت بیشتری برخوردار است.ازاینرو،برای دل بسته ساختن فرزندان به نماز باید از آیات و روایاتی بهره گیریم که در این باره وارد شده است تا هرچه بیشتر به عبادت گرایش پیدا کنند.
امام علی علیه السلام میفرماید:الصّلوه حصنّ من سطوات الشّیطان(شرح غرر الحکم و درر الکلم،ج 2،ص 166).نماز، دژی است که انسان را از هجوم شیطان در امان نگاه میدارد.
و باز فرمود:الصّلوه حصن الرّحمن و مدحره الشّیطان (شرح غرر الحکم،و درر الکلم،ج 2،ص 167).نماز،دژ خدای مهربان و وسیلهء دور کردن شیطان است.
همچنین نماز آثار پرورشی فراوان دارد که به نمونههایی از آن اشاره میکنیم:
الف-آمرزش گناهان
امام علی علیه السلام فرمود:و انّها لتحطّ الذّنوب حطّ الورق و تطّلقها اطلاق الرّبق و شبّهها)بحار الانوار،ج 33،ص 449).نماز
چون ریختن برگ درختان،گناهان را میریزد و چنانکه کسی را از بند بگشایند،گناهکار را آزاد میکند.
ب-پیشگیری از خودبینی
امام علی علیه السلام فرمود:و الصّلاه تنزیها عن الکبر(نهج البلاغه،حکمت 252).نماز،وسیلهای برای پاک شدن از خودبینی است.
ج-جلب رحمت پرودگار
لو یعلم المصلّی ما یغشاه من جلال اللّه ما سرّه ان یرفع راسه من سجوده(الخصال،ج 2،ص 632).اگر نمازگزار میدانست که چگونه رحمت او را فرا گرفته است،از سجده سر برنمیداشت.
د-نزدیک به خدا
امام علی علیه السلام فرموده است:تعاهدوا امر الصّلاه و حافظوا علیها و استکثروا منها و تقرّ(نهج البلاغه،خطبه 199،ص 829).امر نماز را بر دوش بگیرند و آن را حفظ کنید و بسیار به جای آورید و با آن به خدا نزدیکی جویید.
همچنین آن حضرت میفرماید:"الصّلاه قربان کلهء تقهء(کافی،جلد 1،ص 265).نماز،مایهء نزدیکی هرپرهیزکاری است.
رستگاری خود و فرزندانمان جز با نماز و نزدیکی به خدا،از راه دیگری به دست نمیآید.نزدیک انسان به خدا؛یعنی دریافت بخشایش او و اطمینان و اعتماد به بخشایش او و ادراک حق
اگر بخواهیم فرزندانی منظّم،باادب،پرکار و رها از ویژگیهای زشت پرورش دهیم و سبب افتخار خود،آنان و جامعهء اسلامیمان شویم،لازم است آنها را دلباختهء نماز سازیم.
امام خمینی رحمه اللّه میفرمود:نماز را کوچک حساب نکنید.نماز و سایر احکام برای تربیت شماست،برای هدایت شماست.
در قرآن،واژهء نماز(صلاه)و مشتقاتش،114 بار به کار رفته و در 15 مورد به آن امر شده است.در کتاب"چهارصد سخن پیرامون نماز"آمده است:"برخلاف تصور بعضی که نماز را تکرار میدانند،نماز نردبان ترقی است.هرچه با حضور قلب بیشتری خوانده شود،انسان بالاتر میرود"
استاد مطهری نیز در این باره مینویسد:هراندازه ایمان مذهبی انسان بیشتر باشد،بیشتر به یاد خداوند است و هراندازه انسان به یاد خداوند باشد،کمتر معصیت میکند.معصیت کردن و نکردن دایر مدار علم و آگاهی نیست،دایر مدار غفلت و تذکر است.به هراندازه که انسان غافل باشد،خدا را فراموش کرده،بیشتر معصیت میکند و به هراندازه خداوند بیشتر در نظر باشد، معصیت کمتری میکند.عبادت برای آن است که انسان زود به زود به یاد خدا بیفتد و یادآوری هرچه بیشتر باشد،انسان بیشتر پایبند اخلاق و حقوق خواهد بود.
با نگاه از این زاویه و توجه به جنبهء پرورشی و پاکسازی نماز، یکی از رازهای پافشاری اسلام بر آن و معرفی نماز به عنوان پایهء ایمان را میتوان باز داشتن جامعهء اسلامی از زشتیها و پاکسازی اخلاقی مسلمانان دانست.
انّ الصّلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر (عنکبوت:45).به درستی که نماز(انسان را)از کار ناشایست و ناپسند باز میدارد.
علامه طباطبایی میفرماید:نماز شامل ذکر خداوند است و این ذکر،ایمان به وحدانیت خداوند،رسالت پیامبر-صلی اللّه علیه و آله و سلم-و روز جزا را به نمازگزار تلقین میکند و نیز او را وادار میکند که از خدا استعانت بجوید و با روح و بدن خود متوجه او شود.نماز،انسان را از فحشا و منکر باز میدارد .
به طور کلی باید گفت:
نماز،رهایی از تنبلی و تنپروری است.
نماز،رهایی از حواسپرتی و بیتوجّهی است.
نماز،رهایی از نژادپرستی است.
نماز،رهایی از چاپلوسی است.
نماز،رهایی از پرستش بتهاست.
نماز،رهایی از همهء ویژگیهای زشت و برخورداری از صفات خدایی است.
نماز،رهایی از گناه و تباهی است.
نماز،رهایی از زندگی سخت است.
نماز،رهایی از زندان است.
نماز،رهایی از حصار جهان ماده و منتقل شدن به عالم ملکوت است.
نماز،رهایی از خود و پیوند با خداست.
نماز،رهایی از خشم و سخط پروردگار است.
نماز،رهایی از سخت جان کندن است.
نماز،رهایی از عذاب قبر است.
نماز،رهایی از کوری روز رستاخیز و عذاب روز حساب است.
نماز،رهایی از آتش دوزخ و رسیدن به خوشبختی بهشت است
4-برپایی نماز جماعت
آیین اسلام از جنبه های اجتماعی مهم برخوردار است و با توجه
به برکات و آثار یگانگی و یکپارچگی،در بسیاری از برنامه های آن بر وجود این جبنه پافشاری شده است.برگزاری نمازهای روزانهء واجب به صورت جماعت،یکی از این برنامههاست که افزون بر جنبهء اجتماعی آن،ثواب معنوی فراوان دارد.رسول خدا-صلی اللّه علیه و آله و سلم-دربارهء اهمیت جماعت فرمود:"یک نماز با جماعت،بهتر از چهل سال نماز فرادا در خانه است".پرسیدند:یک روز نماز؟فرمود:"بلکه یک نماز"
اکنون در پاسخ به این پرسش که"چرا برخی به نماز جماعت نمیروند؟"باید گفت شرکت نکردن افراد در نماز جماعت، دلیلهای گوناگون دارد که به بیشتر آنها نباید توجه کرد.هر چند شایستگی علمی و اخلاقی پیشنماز،آموزنده بودن محیط مساجد و برخورد شایسته و احترامآمیز با شرکتکنندگان در نماز،به ویژه کودکان و نوجوانان،در جذب آنان به این کانون یگانگی و معنوی سهم زیادی خواهد داشت،ولی اگر مربیّان، آموزگاران،پدران و مادران،در این جماعتها شرکت کنند و در برابر شاگردان و فرزندان به نماز بایستند،الهامبخش خواهد بود. همچنین مساجد باید در نهایت پاکی،پاکیزگی و زیبایی معنوی بوده،از هرنوع پلیدی به دور باشند.پاکیزگی مساجد به اندازهای در اسلام اهمیت دارد که پاکیزه ساختن مسجد مایهء آمرزش گناه شمرده میشود.
رسول خدا-صلی اللّه علیه و آله و سلم-فرموده است:من کنس المسجد یوم الخمیس لیله الجمعه فاخرج منه التّراب قدر ما ندری فی العین غفر له
هرکس در شب جمعه،مسجد را به اندازهء خاکی که ممکن است در چشم برود،جارو کند،خدا گناهش را میآمرزد.
یادآوری
1-برای کودک جانماز و سجاده قشنگ همراه با مهر و تسبیحی زیبا تهیه کنیم.
2-میتوان برای دختر بچهها،چادری زیبا و رنگی و برای پسر بچهها،لباسی ویژه برای نماز خواندن تهیه کرد.
3-هنگام آموزش قرائت نماز به کودک،با آراستن سخن، آهنگین و دلنشین کردن عبارتهای نماز،هرچه بیشتر او را برانگیزانیم.
4-نعمتها و عنایتهای خداوند و مهر و دلبستگی او را به کودک یادآور سازیم.
5-هنگام دعوت به نماز،با او به خوشرویی برخورد کنیم.
6-پس از پایان نماز،با خریدن یک خوراکی یا بوسیدن و رفتارهایی اینچنین،سپاسگزاری خود را به کودک نشان دهیم.
7-از ادبیات و شعرهای قشنگ و سرودهای زیبا برای نماز استفاده کنیم.همهء این کارها برای نوجوانان میتواند به صورت دیگری نیز انجام شود،مانند:تهیهء کتابهای جذّاب دربارهء آموزش نماز،اهدای وسایل مورد نیاز پس از انجام نماز و…
5-بهره گیری از قصه و شعر در مورد نماز
موضوع نماز در قالب شعر و داستان،موضوعی ابتکاری است که استفاده از آن میتواند سبب دلبستگی و کشش بیشتر کودک به سوی نماز شود.
ای دختر مسلمان ای دختر مسلمان نازنین باایمان باید وضو بگیری در چشمه های قرآن وقتی نماز میخوانی مثل نخلها خوشبویی
با خدای مهربان از خوبیها میگویی خدا تو را دوست دارد اگر نماز بخوانی هرصبح و ظهر و هرشب تکلیف خود بدانی مثل خورشید میتابی در آسمان آبی وقتی نماز میخوانی زیباتر از مهتابی
پیامبر گرامی اسلام نیز در نهایت احسان و بردباری،نماز را برای کودک،شیرین و خواستنی میکرد،چنانکه لیث بن سعد میگوید:"روزی پیامبر نماز جماعت میخواند و جمعی به او اقتدا کرده بودند.حسین علیه السلام که کودکی بیش نبود،آن جا نشسته بود.هنگامی که رسول خدا به سجده رفت،آمد و بر پشت پیامبر سوار شد.آنگاه پاهای خود را حرکت داد و گفت: "حل…حل"(شتر را با تکرار این واژه میرانند).هنگامی که رسول خدا-صلی اللّه علیه و آله و سلم-میخواست سر از سجده بردارد،حیسن را میگرفت،آرام بر زمین میگذاشت و بلند میشد و چون به سجدهء بعدی میرفت،باز حسین همان کار را انجام میداد.تا پایان نماز این کار تکرار شد.
مردی یهودی چون این صحنه را دید،به عنوان اعتراض نزد رسول خدا آمد و گفت:آی محمد!شما با کودکان رفتاری میکنید که ما اینگونه رفتار نمیکنیم.پیامبر فرمود:اگر شما هم به خدا و رسول او ایمان داشته باشید،به کودکان خود مهربانی میورزید و با مهر و نوازش با آنان رفتار میکنید.یهودی تحت تاثیر این پرورش اسلامی و بلندنظری پیامبر،شیفتهء اسلام شد و همان دم مسلمان گردید"
6-آسانگیری
در سالهای نخست زندگی،به ویژه دوران خردسالی،باید با کودک به گونهای برخورد شود که احساس جبر و خستگی نکند و نباید نماز را برای او امری کسلکننده و رنجآور تبدیل کنیم.اگر در میان نماز در پی چیزی دوید،او را سرزنش نکنیم،بلکه پس از نماز با خنده و شادی به او بیاموزیم که این کار،نماز را باطل میکند.همانگونهکه در بخشهای پیشین گفته شد،سختگیری حتی برای نوجوان نیز ممکن است زیانبار باشد.ازاینرو،باید به اندازهء توانایی کودک و نوجوان به او تکلیف کنیم.
فشردهء مطلب
1-اصل محبّت:با محبّت ورزیدن بهتر میتوان کودک و نوجوان را با عبادت و آموزههای دینی آشنا کرد تا با کینهورزی و دشمنی.
2-اصل لذّت:جالب و جذاب کردن نماز در نظر کودکان.
3-اصل آراستن و تشویق:باید سجاده و جایگاه نماز کودک و نوجوان را زیبا و دلچسب بسازیم و هنگام گفتن نام خدا و سجده کردن،او را تشویق کنیم.
4-اصل تغافل:نادیده گرفتن اشتباههای کودک و نوجوان.
5-اصل آسانگیری:تلاش برای کاهش دشواری عمل عبادی در نظر کودکان و نوجوانان.
6-اصل تدریج:به یکباره نباید از کودک خود انتظار عابد و زاهد شدن داشته باشیم.
7-اصل القا:القای محبّت خدا در قلب کودک و نوجوان و پاشیدن بذر محبت او در دلش.
8-اصل انس:باید کودک را با خدا مانوس ساخت و از
خدا نترساند.باید او را به سخن گفتن با خدا وادار کنیم و معنای"حاضر و ناظر"را به او بفهمانیم
پدر و مادر و مربیان هنگام واداشتن کودک به نماز باید به گونهای رفتار کنند که به دلزدگی او از نماز نینجامد.در این زمینه،موارد زیر باید رعایت شود:
1-پرهیز از خسته کردن کودک با برنامههای اضافی و تعصّبآمیز یا بیداری او برای نماز شب.
2-پرهیز از به هم زدن بازی و سرگرمیهای لذتآفرین کودک برای واداشتن او به نماز خواندن.
3-پرهیز از کاربرد زور در وادار کردن فرد به نماز،به ویژه در خردسالی.
4-پرهیز از سبک شمردن نماز و برگزار کردن آن با خنده.
5-پرهیز از جدایی انداختن میان دو نماز،مانند خواندن نماز ظهر و عصر در دو نوبت.
امام صادق علیه السلام فرموده است:انّا نامر صبیان ان یجمعوا بین الصّلوتین الاولی و العصر و بین المغرب و العشاء ما داموا علی وضوء قبل ان یشتغلوا(اصول کافی،ج 6،ص 47).ما کودکان خود را امر میکنیم که نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را باهم بخوانند تا پیش از آنکه به کاری سرگرم شوند،با وضو باشند.
6-پرهیز از دعوت کودک یا نوجوان به نماز،هنگامی که او را به تازگی تنبیه کردهایم.
7-پرهیز از نماز خواندن هنگام خستگی و بیحالی.
8-پهریز از یادآور ساختن مجازاتهای دشوار خداوند برای ترککنندگان نماز در سنین پیش از هشت سالگی
برای باید دعا کرد که: ربّ اجعلنی مقیم الصّلاه و من ذرّیّتی ربّنا و تقبّل دعاء(ابراهیم:40).پروردگارا!من و فرزندانم را برپادارندهء نماز قرار ده و دعایم بپذیر.
دستورالعمل قرآنی:روش های ترغیب فرزندان به نماز
" امر اهلک بالصلاه و اصطبر علیها؛ای پیامبر!اهلت را به برپایی نماز فراخوان و در این امر پایداری و صبوری پیشه کن".(سوره طه،آیه 132)
تشویق فرزندان به نماز، اختصاص به پیامبر ندارد.همه ما (والدین و مربیان) نسبت به فرزندان و شاگردان مسئولیم و باید در تربیت آنها کوشا باشیم.
فرزند وقتی که در خانه است از والدین مسائل را می آموزد و وقتی که در مدرسه است از مربیان و معلمان. بنابراین وظیفه مربیان و والدین در آموختن ارزش های اسلامی به فرزندان بیش از سایران می باشد.
در روایت است که به فرزندانتان از سن هفت سالگی نماز تمرینی یاد بدهید.
روح انسان در زمان جوانی حالت قابل انعطافی دارد و هر چه انسان بزرگتر می شود از انعطاف آن کمتر می شود.
نماز بر نونهالان گر چه واجب نیست، لیکن امری نیکو و پسندیده است و زمینه ساز دوران جوانی است.
ژان پیاژه درباره اهمیت تربیت فرزندان در این دوره و آماده کردن آنان برای دوره جوانی می گوید:
"…کودکِ در خطر اخلاقی را باید در ردیف انحرافات جوانی قرار داد، زیرا اگر از آن جلوگیری نشود سقوط در تبهکاری او فراهم می شود".
مولوی مثلی راجع به اینکه هر چه انسان بزرگتر می شود،صفات او قویتر و ریشه دارتر می گردد، بیان کرده، و می گوید:مردی درختی را در گذرگاهی کاشت و مردم از این کار در رنج بودند. او قول داد که سال دیگر آن را بکند و سال دیگر نیز کار را به سال بعد موکول کرد و سال های بعد نیز به همین ترتیب عمل کرد.از طرفی درخت سال به سال ریشه دارتر می شد و از طرف دیگر خارکن ضعیف تر می گردید.یعنی میان رشد درخت و قوّت او نسبت معکوس برقرار بود.حالات انسان مانند خاربن و خارکن است.روز به روز صفات در انسان عمیق تر و اراده انسان ضعیف تر می شود،بنابراین قدرت یک جوان در اصلاح نفس خود از یک پیر بیشتر است.
خـاربـن در قـوت و بـرخاسـتن خـارکن در سستی و در کاسـتن
سعدی نیز می گوید:
هـر که در خوردیش ادب نکنند در بـزرگی ادب از او بـرخاست
چوب تر را چنان که خواهی پیچ نشود خشک جـز به آتش راست
مولوی و سعدی می گویند:محبتی که اوّل در دل انسان رفت دوام بیشتری دارد.
والدین و مربیان اگر بخواهند فرزندان را با نماز آشنا کنند باید از سنین کودکی و نوجوانی شروع کنند،چرا که فردا دیر است؛امّا برای شروع چه باید کرد؟ از چه روش هایی استفاده کنیم؟ موثرترین روش ها و عوامل کدامند؟
شیوه های ترغیب به نماز
1.بصیرت بخشی
بصیرت چنین تعریف شده است:"قوای قلب،نورانی به نور قدسی است که به واسطه آن حقایق اشیا و بواطن را می بیند، همانطوری که چشم، صورت اشیا را می بیند"
یکی از اصول تربیت اسلامی این است که باطن انسان بر ظاهرش اثر می گذارد؛ یعنی هر گاه رفتار مطلوب در ظاهر کسی پیدا شود،می توان آن را ناشی از وضعیت درونی دانست.البته این سخن بدین معنا نیست که تمام همّ و غمّ ما صرف ظاهرسازی شود،بلکه اصل باطن است و باید در درجه اول در صدد تغییر و تحوّل باطن برآمد.
اسلام در دستورهای عبادی خود که اصولاً بر تعبّد و تسلیم مبتنی است، به عنصر دانش و بصیرت اهتمام می ورزد.مسلمانی که وظیفه دارد در هر شبانه روز پنج بار عبادت بزرگی همچون نماز را به جا آرد،باید رمز و راز آن را بداند و بفهمد که برای چه باید نماز بخواند.اگر مربیان به دانش آموزان در رابطه با نماز بینشی عطا کنند که در سایه آن دانش آموزان احساس کنند که نماز باعث تعالی و رشد آنها در طول زندگی می باشد و نیز به آنها بفهمانند که نماز برترین عبادت،جامع کمالات و کلید مشکلات است و این بصیرت را در آنها به وجود آورند که نماز ملاک ارزشی آدمی و معیار قبولی و رسمیت تمام اعمال و عبادات اوست،نماز حدیث عشق و بهترین ارتباط مومن با حضرت دوست است و اینکه عاشقانه ترین حالات و زیباترین روحیات و تربیت های الهی در این موقع پدید می آید، مسلماً شاگردان رغبت بیشتری به نمازشان می دهند.
2.الگوسازی
امام صادق (ع) می فرماید:"کونوا دعاه الناس باعمالکم و لا تکونوا دعاه بالسنتکم" مردم را با رفتار خود به حق رهبری کنید نه با زبان خویش.
چشم و گوش فرزندان چون آیینه ای است که هر چیزی در آن منعکس می شود. و مادر می تواند با رفتار خود، خصلت ها؛ امانت، صداقت، وفای به عهد، حق جویی و… را در فرزند احیا کند و یا آنها را از میان ببرد.فرزندان با مشاهده رفتار پدر و مادر هنگام شرکت در نماز جماعت و دیدن فیلم ها و پوسترهای مربوط به نماز به طور غریزی از آنان تقلید نموده و اعمال و حرکات مشاهده شده را تکرار می کنند.
هیچ عنصری از عناصر مدرسه نمی توانند همانند معلّم الگوساز و یا الگو سوز باشند.معلّم و مربّی به خاطر نفوذ معنوی با تمام رفتارشان، الگوها و سرمشق هایی در اختیار شاگردان قرار می دهند.شخصیت معلم دارای اثری عمیق و پایدار در افکار و قلوب شاگردان می باشد.نوجوانان در سنینی از عمر قرار دارند که تمام جلوه گاهای افکار و احساس های درونی معلّم را که به گفتار و رفتار او می انجامد، معیاری برای افکار و اعمال خویش قرار می دهند.
فرصت ها و اوقاتی که دانش آموزان در مدارس سپری می سازند، بیشترین و زنده ترین لحظات عمر آنها را تشکیل می دهد.در محیط مدرسه نیز عمده ترین اوقات آنها در ارتباط با معلم می گذرد.به همین جهت تاثیر معلم بیش از سایر عوامل است.
درتربیت اسلامی به ارائه الگو توجه فراوانی شده است و آیاتی از قرآن مجید، پیامبر اسلام (ص) را الگو معرفی می نمایند و مردم را به تاسی از او هدایت می کنند.
3.روش تبشیر و انذار
الف) تبشیر:یکی از روش های تربیتی پیامبران الهی برای هدایت مردم به سوی ارزش های الهی، بشارت دادن بوده است؛ یعنی به مردم بشارت می داده اند که بعد از انجام این تکالیف چه عطایایی نصیب شما می شود، قرآن برای عده ای از انسان های وارسته از نعمت رضوان در بهشت سخن می گوید؛امّا چون همه مردم به این مقام نمی رسند برای عدّه ای دیگر از خوراکی ها و پوشیدنی ها سخن می گوید.این بشارت ها مبین نکته تربیتی مهمی برای مربّیان و معلمان است و آن این که برای همه نباید از نوع تربیتی واحدی استفاده کرد؛ زیرا امری ممکن است در یک دانش آموز شوقی بسیار ایجاد کند و همین امر برای دانش آموزی دیگر نه تنها شوقی ایجاد نکند؛ بلکه انزجار و نفرت ایجاد کند.
ب) انذار:انذار را به خبر دادن که همراه با ترساندن باشد، معنا کرده اند.6 مقتضای عدل الهی این است که پیش از وقوع مجازات، آگاهی کافی نسبت به آن ایجاد شود، زیرا کسی حقیقتاً قابل مجازات است که از روی آگاهی و عمد به کار خلاف دست زند و قرآن به عنوان انذارگر برای بشر معرفی شده است."انّها لاحدی الکبر. نذیراً للبشر"(سوره مدثر، آیات35و36) و از طریق انذار بشر را از عاقبت کارهای ناشایست آگاه می سازد.
بر حسب طبیعت انسانی و اقتضای سن، مربی می تواند دانش آموزان را از عاقبت ترک نماز و سبک شمردن، آنان را انذار کند و به سوی نماز سوق دهد.
4.روش تشویق
یکی از روش های بسیار موثر در تربیت، تشویق کارهای خوب است.تشویق در روح جوان اثر می گذارد و او را ترغیب می کند.
تشویق صورت های مختلف دارد و به سن و درک او و نوع عمل او بستگی دارد.گاه به صورت دلجویی، گفتن یک عبارت محبت آمیز است ،برخی اوقات یک نگاه توام با لبخند و … می باشد.و برای اینکه امر تشویق، زیان و خطری را برای فرد موجب نشود ، رعایت نکات ذیل حائز اهمیت است:
ـ "باید عمل یا اخلاق نیک جوان را تحسین کرد، نه خود او را؛
ـ تشویق صورت رشوه به خود نگیرد؛
ـ علت تشویق بایستی معین شود؛
ـ تشویق و تحسین در حضور جمع اثر بیشتری دارد؛
ـ تشویق وسیله است و نباید به صورت غایت و هدف در آید"
راههای جذب جوانان به نماز ومساجد.
دوران ما به سمت سویی روان است که دین باوری و احیای انگیزههای دینی در سکوی نخست آن قرار گرفته است. پرداختن به ریشههای تفاوت در بینش، گرایش و رفتارهای دینی جوانان، برای آنان که هوشیارانه دست به فعالیتهای فرهنگی سازنده و تربیت علمی هدفمند میزنند، یک ضرورت است تا با عنایت به آن در برنامهریزیهای خود بتوانند در این عرصه توفیق یابند.
تقاضای مذهب یکی از خواهشهای فطری بشر است که با فرا رسیدن بلوغ، مانند سایر تمایلات طبیعی در نهاد جوان بیدار میشود و او را به مجاهده و کوشش فرا میخواند. جوان به طور طبیعی رغبت وافری به مسائل مذهبی نشان میدهد و حساسیت زیاد، او را دچار بحران انتخاب صحیح میکند.
روانشناسان معتقدند بین بلوغ و جهش ناگهانی احساسات مذهبی، ارتباط مستقیم وجود دارد. طبق نظر استانلی هال حداکثر این احساسات مذهبی در 16 سالگی پیدا می شوند که این استعاله را میتوان یک صورت خلاصه و فشرده شخصیت جوان دانست.
نماز در میان عبادات، جایگاه خاصّی دارد. نمازی که فرادی خوانده میشود، هر اندازه سرشار از اخلاص و معنویت باشد، تنها ارتباط یک فرد را با خدا برقرار میسازد. اما نماز جماعت از یک وسیله ارتباط میان عبد و معبود فراتر میرود و جنبهی اجتماعی و سیاسی به خود میگیرد. افزون بر این نماز گروهی و دسته جمعی، حال و هوای دیگری دارد زیرا به لحاظ روح جمعی حاکم بر فضای نماز، امواج معنویت بیشتری را میتوان در آن مشاهده کرد. از دیگر حکمتهای نماز جماعت میتوان به تالیف قلوب مسلمانان، شکسته شدن دیوار تفاخر و تکبر، نمایش شکوه و عظمت اسلام، تبلیغ اصل امامت و تمرین پیروی از رهبری در شکل اقتدا به امام جماعت و بر هم زدن معادلات سیاسی دشمنان اسلام اشاره کرد.
جوانان، سرمایههاى عظیم یک جامعه، آیندهسازان نظام و افتخار آفرین مردماند. جامعهشناسان معتقدند جامعهاى سالم است که جوانانى سالم داشته باشد.
یکى از راههاى مهم تربیت سالم، آشنایى جوانان با آموزههاى دینى و بایدها و نبایدهاست. بایدها و نبایدهاى دین به مثابه نسخه دکتر است که انسان را از بیمارىها نجات مىدهد و نتیجه آن، ایجاد جامعهاى قانونمند، متمدّن و سالم است. اگر در برخى روایات از پیامبر(ص) به طبیب یاد شده، درست بدین معناست، زیرا حضرت با نسخه دین، بیمارىهاى روحى را درمان مىکند و مردم را به دینمدارى فرا مىخواند.
از اینرو بایسته است همه مردم به ویژه جوانان با دین بیشتر آشنا شوند. زندگى بدون ایمان و دین، رنجآور است. البته همه مردم به طور فطرى، دینگرا هستند، ولى این امر در اثر برخى عوامل، کمرنگ و گاهى در برخى موارد فراموش مىگردد.
دعوت جوانان به نماز در صورت انسجام و هماهنگی نهادهای فرهنگی و عقیدتی میسر است
تربیت سالم و صحیح کودکان و نوجوانان هدف نهایی والدین، اولیای مدرسه و مربیان و دست اندرکاران مسایل تربیتی است.
این هدف موقعی تامین می شود که عناصر و واحدهای فرهنگی و عقیدتی لازم برای رسیدن به آن هدف بتوانند کارکردهای خود را به نحو صحیح انجام دهند، در جامعه اسلامی انجام فرایض دینی از جمله نماز در فرآیند اجتماعی شدن مذهبی کودکان و نوجوانان نقش عمده ای را می تواند ایفا نماید جامعه اسلامی بر اسا س عقیده و ایدئولوژی استواراست که از روح مذهب سرچشمه گرفته است عادت دادن فرزندان به برپایی نماز و واقف ساختن آنها به اهمیت این فریضه نه تنها در تکوین شخصیت آنها بلکه در رابطه با اعضای خانواده . رابطه با دوستان در جامعه اهمیت بسزایی دارد.
اهمیت و ضرورت فریضه نماز
اهمیت نماز به قدری مهم است که قرآن بعد از ایمان آن را متذکر شده است " یقیمون الصلوه " از این جا به اهمیت نماز پی می بریم زیرا یکی از پایه های دین شمرده شده است ودر راس همه عبادتها نماز است، اسلام بدون نمازهرگز معنایی ندارد، نماز خود سازی است، قرآن عجیب سخن می گوید: " ای اهل ایمان! از نماز استمداد کنید، اگر شما میخواهید در اجتماع یک مسلمان واقعی باشید و می خواهید یک مجاهد نیرومند باشید . باید نماز خوان خالص و مخلص باشید اهمیت نماز در جریان اجتماعی شدن نیز بسیار مهم است عمده ترین فریضه مذهبی که در فرآیند اجتماعی شدن . افکار نگرش و رفتارهای مذهبی کودکان و نوجوانان را تحت تاثیرقرار میدهد نماز است اگر ما بتوانیم نمارا به عنوان یک هنجار مذهبی در رفتار و کردار فرزندان خود درونی سازیم قدم اساسی برای تربیت دینی آنها برداشته ایم نماز در ایجاد و حفظ شخصیت سالم مذهبی افراد جامعه نقش دارد و دارای اثرات مثبت اجتماعی است نکته مهم: توجه دادن جوان به نماز . ایجاد رابطه ی انس او با خدا احساسات مذهبی اورا اقناع میکند تمایلات طبیعی و هواهای نفسانی او را مهار کرده و رفتار او را تحت کنترل در میاورد.
فواید نماز:
قرآن فواید فراوانی برای نماز ذکرمی کند:ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر(سوره عنکبوت آیه 45) نماز جلوی زشتی را می گیرد زیرا طهارت است شرایط وعادات و آدابی دارد طهارت مکان و طهارت لباس میطلبد بعضی شرطند بعضی وجوب است بعضی مستحبی و بعضی ادب و دستور و سنت را دارد این مجموعه نماز را می سازد البته چون جهان طبیعت جهان تاءثیر و تاءثر متقابل است و کسی که اهل فحشاء و منکر است توفیق خواندن نماز را ندارد این ها یک تضاد متقابل دارند ممکن نیست که نماز جلوی فحشا را بگیرد ولی فحشا اثر منفی در مورد نماز نگذارد همان طور که نماز گذار از فحشا منزه است انسان فاحش یا بد عمل هم توفیق انجام دادن نماز را ندارد اگر نمازی جلوی معصیت را می گیرد. معصیت هم توفیق نماز گزاردن را سلب میکند یا نمی گذارد انسان نماز بخواند یا اگر هم نماز بخواند فقط برای ادای تکلیف است کسی که از نماز لذت نبرد اهل نماز نیست
عوامل موثر در گرایش نوجوانان و جوانان به نماز:
1-خانواده:
آموزش نماز و پرورش روحیه مذهبی مناسب برای اقامه آن . ابتدا از خانواده شروع میشود و خانواده نقش مهمی در انتقال فرهنگ نماز از خود بروز میدهد . آنچه در مورد فرزند در گرایش به نماز مهم است . وجود انگیزه است و آنچه در تربیت و آموزش نماز اهمیت دارد روح معنوی نماز به اعماق دل اوست .نه تحمیل شکل و قلب او. زمانی آموزش نماز به توفیق می انجامد و قرین موفقیت میشود که با احسا س خوشا یند همراه باشد ربدیهی است زمانی که نوجوان در معرض یادگیری و آموزش احکام و عبادات قرار دارد. لازم است از قبل برای این موضوع زمینه سازی شود تا همراه آموزش . احساس خوشایند در او ایجاد گردد و به این ترتیب .نتیجه ی مطلوب به بار آورد در این صورت تقویت چنین گرایش فطری نیز بسیار آسا ن وطبیعی خواهد بود زمانی نوجوان الگوهای رفتاری مطلوب خویش را در موقعیتها و شرایط مختلف زندگی در رفت و آمدها میهمانیها و برخوردهای بستگان و دوستان و از جمله حضور آنان در صفوف نماز جماعت مشاهده میکند احساس شادمانی شوق و شعف سراسر وجودش را فرا می گیرد و عمیقا"نسبت به رفتار آنها کنجکاو میشود و از آنان الگو میگیرد.
2-مدرسه:
در مدرسه نیز هنگامی که نوجوانان وجوانان در موقعیتهای مختلف اوقات تحصیل و هنگام شنیدن اذان مشاهده میکنند که معلمان و مربیان بی هیچ تکلفی مشتاقانه به سوی نماز می شتابند در احساس همانندسازی به شوق و رغبت در می ایند و به اقامه نماز گرایش فزونتری پیدا میکنند هر قدر شخصیت الگوهای تربیتی و پرورشی برای دانش آموزان محبوب و دوست داشتنی باشد تاثیر پذیری آنها افزایش می یابد روشن است که هرگز نباید به اجبار و تحمیل و فشار دانش آموزان را به انجام فریضه نماز وادارکنیم در عوض شایسته است بیش از هر چیز جاذبه های رفتار خود را در بیان ارزشها با فراهم کردن مقدمات نماز افزایش دهیم اگر چنین فضایی در مدارس حاکم باشد روحیه معنوی دانش آموزان افزایش می یابد و در نماز خانه مدرسه ارتباط شوق آمیز همسالان گسترش پیدا میکند.
3-رسانه ها:
رسانه ها فن آوری عظیمی هستند که دنیای ما را به تسخیر خود در آورده اند و پس از خانه و مدرسه از دیگر عوامل تاءثیر گذار برروح کودک و نوجوان هستند رسانه ها از نخستین دوران زندگی تا پایان حیات انسان به عنوان عامل آموزنده و تاءثیر گذار نده بسیار قوی نقش دارند بنابر این در تهیه . تولید و پخش برنامه از طریق رسانه ها برای کودکان و نوجوانان باید بسیار دقت کرد و برای این مسئله مهم یعنی آموزش و پرورش احساسا ت و گرایشهای دینی بویژه نماز بیشترین اهمیت را قائل شد رسانه جمعی یکی از عوامل موءثر و مهم زندگی است و باید با خواست و ارزشهای معنوی خانه و خانواده و جامعه همسو وهماهنگ باشد تا بتواند گرایش به نماز اول وقت را در نوجوانان و جوانان زنده نگه دارد.
4-نتیجه گیری :
برای رسیدن به روح و پیام معنوی نماز و درک فضلیت وقت نماز تاکید بر ضرورت ایجاد نظمی متشکل از خانه مدرسه و رسانه به صورت مجموعه ای هماهنگ و حرکت کننده در یک جهت واحد امری است منطقی و اجتناب پذیر مینمایدباید این مجموعه به هم پیوسته برای انتقال فرهنگ نماز هماهنگ و از همه بالاتر همدل باشند اگر شیوه های تربیتی مربوط به نماز و برنامه های زمینه ساز و جانبی اوقات فراغت در خانه مدرسه و رادیو و تلویزیون متناقض باشندکودکان و نوجوانان به شکل صحیح به نماز گرایش پیدا نخواهند کرد و روح حقیقی نماز در وجود آنان تحقق نخواهد یافت.
عوامل دفع جوانان از نماز خصوصاً نماز جماعت
به طور خلاصه تنبلی و سستی، عدم استقلال فکری در مسائل اعتقادی و پیروی از محیط، دوستان فاسد، نا آگاهی از فلسفه نماز و اهمیت و جایگاه آن، محیط خانوادگی ناسالم، تربیت غیر اسلامی، برخورد نامناسب در دوران کودکی از سوی متولیان امور فرهنگی، سلب توفیق ناشی از ارتکاب گناهان، یاس و ناامیدی از رحمت خداوند، دنیازدگی، تضاد در گفتار و کردار بعضی از مبلغان دینی و مسلماننماها، برنامههای موازی با نماز جماعت، اعتقاد به سخن "دلت پاک باشد، کافی است"، عدم اطّلاع از مسائل شرعی مانند چگونگی اقامه نماز و مقدمات آن، تغییر ارزشها و الگوها در جامعه، شبهات بی پاسخ در ذهن جوان، نقشههای استعمار جوانی، فقر، فساد و تبعیض در جامعه.
اگر بخواهیم به عوامل و راهکارهای جذب جوانان به نماز جماعت اشاره کنیم، میتوانیم به این عوامل اشاره کنیم؛ آگاهی از فلسفه نماز، تذکر آثار مفید اقامه نماز، تذکر آثار شوم ترک نماز، اقامهی نماز در کودکی و نوجوانی، تشویقهای کلامی و غیر کلامی خصوصاً در موقعیتهای احساسی، برگزاری جشن تکلیف در خانه و مدرسه، شرکت در جلسه قرآنی، سعی والدین در کسب روزی حلال، مساجد کارآمد و فعال در زمینهی جذب جوانان به نماز، برگزاری نماز جماعت در مدارس، برخورد مناسب خانواده، برگزاری جلسات سخنرانی و پرسش و پاسخ، همایشها و مسابقات با محوریت نماز، ارتباط نزدیک و صمیمی نهادهای فرهنگی و مبلغان دینی با جوانان، استفاده از فرهیختگان و شخصیتهای برتر علمی، مذهبی و ورزشی جهت ترویج فرهنگ نماز، تولید و پخش کارهای هنری با موضوع نماز از رسانههای جمعی، برگزاری تئاتر و برنامههای قصهگویی در مکان های عمومی مانند پارک با محوریت نماز، تالیف کتاب های جذاب داستانی، تذکر مربیان ورزشی در باشگاهها، محوریت نماز در برنامه ریزیها مانند برنامه مسابقات ورزشی، تشریح زندگانی دانشمندان مسلمان و تکریم شخصیت جوانان در ارتباط با این قشر.
بعضی از آفات تبلیغ نماز جماعت و جذب جوانان به این مهم، عبارتند از: تبلیغ با نیت غیر الهی، استفاده نامناسب از تهدید و تشویق، تبلیغ خشک و عدم توجه به ظرافتهای روحی جوانان، تحمیل انجام مستحبات نماز به کسانی که تازه با نماز آشنا شدهاند، برگزاری کنفرانسها و اجلاسهای تشریفاتی در خصوص نماز و تعصب و تحکّم در تعلیم مسائل دینی
شیوه های جذب دانش آموزان به مساجد
با نگاهی به نقش مساجد از صدر اسلام تاکنون خواهیم دید که مسجد در تمامی فعالیتهای سیاسی ، اجتماعی،فرهنگی، اقتصادی، مذهبی و حتی جهاد نقش کلیدی و به عنوان محور همه این فعالیتها بوده است. مساجد با قدرت معنوی خود همواره توانسته است نیروهای متدین، معتقد، فعال و عالم را پرورش دهد تا در مواقع حساس از دین و اسلام و مملکت دفاع نموده و حاضر به همه نوع فداکاری از جمله نثار جان خویش باشند.
دشمنان اسلام سالها به نقش این پایگاههای مذهبی و علمی پی برده و با انواع تبلیغات تلاش نموده که با ایجاد حربه ها و سرگرمیهای متنوع و جذاب و فریبنده جوانان را از مساجد و روحانیت جدا نمایند. لذا ضرورت برنامه ریزی برای پیوند کودکان، نوجوانان و جوانان به مساجد بیش از پیش احساس می شود. لذا بر همه عوامل موثر بر تربیت دینی دانش آموزان از جمله: مدیران، مربیان، معلمان، دبیران، اولیاء و ائمه جماعات لازم است با تکیه بر قرآن و سنت و رهنمودهای معصومین (علیهم السلام) و متون اصیل اسلامی از جمله نهج البلاغه و صحیفه سجادیه برای تربیت اسلامی فرزندان این مرز و بوم تلاش نمایند.
اهم برنامه هایی که می تواند در جذب دانش آموزان به مساجد و پیوند مستحکم تر آنها با این مکان مقدس کمک نماید به شرح زیر اعلام می گردد:
۱- ارتباط امام جماعت محترم مساجد و حسینیه های همجوار با مدارس به شیوه های زیر:
– حضور امام جماعت مسجد در مراسم نماز جماعت مدراس همجوار حداقل هفته ای یک بار برای برقراری ارتباط بادانش آموزان دعوت برای حضور امام جماعت در جلسات ستاد نماز مدرسه، انجمن اولیاء و مربیان، شورای معلمین و ارائه مباحث مربوط به مسجد، نماز و … و هماهنگی های لازم بین عوامل مسجد و مسولین مدرسه دعوت از امام جماعت مسجد برای شرکت در مراسم مناسبت های مذهبی، ملی و انقلابی مدرسه .
– دعوت از امام جماعت مسجد محل برای اهداء هدایا به دانش آمووزان ممتاز درسی و اخلاقی در مدرسه .
۲- اجرای برنامه مراسم جشنها و اعیاد و جلسات انجمن اولیاء و مربیان و … در مساجد و حسینیه های محل .
توجه: مدارس می توانند با هماهنگی های لازم برای جلسات عمومی، از مکان مساجد و حسینیه ها برای برگزاری جلسات علمی مذهبی، تربیتی استفاده نمایند.
۳-توجیه خادمین محترم و اهالی مساجد برای برخورد خوب و مناسب با کودکان، نوجوانان و جوانان . متاسفانه گاهی شاهدیم که بعضی از خادمین برخوردهای تندی با کودکان و نوجوانان دارند که باعث زدگی آنها از مسجد می شود و این بخاطر عدم اطلاع آنها از روحیات و خصوصیات سنی این سنین می باشد که لازم است توسط امام جماعت محترم توضیحات لازم داده شود.
4- دادن مسئولیت به کودکان، نوجوانان و جوانان:
دانش آموزی که مسئولیتی در مسجد به او داده می شود خود را متعلق به مسجد و مسجد را متعلق به خود می داند و تمام تلاش خود را برای انجام وظیفه ای که به او سپرده شده بکار می بندد لذا ضروری است فعالیتهای مساجد به دست آنها سپرده شود و هیات امناء و امام جماعت مدارس نظارت و رهبری را به عهده گیرند.
اهم مسئولیتهایی که می توان به کودکان، نوجوانان و جوانان داد شامل: مسئولیت کتابخانه، اذان، اقامه، قرائت قرآن،دعا پس از نماز، کفشداری، پهن کردن سجاده ها، سیستم صوتی، برنامه ریزی و اجرای مناسبتها، تزئینات و تبلیغات و زیبا سازی مساجد، مسئولیت فنی مسجد (با توجه به تخصص دانش آموزان بخصوص رشته های فنی ) و …
۵- تجلیل از دانش آموزان ممتاز درسی و اخلاقی در مساجد: بحمدلله بعضی از مدیران محترم مدارس برای ایجاد پیوند
دانش آموزان با مساجد برنامه های تشویقی خود را در مساجد محل انجام می دهند که کار بسیار شایسته ای است.
دانش آموزان در مساجد حضور یافته و همراه با انجام سایر برنامه ها از دست مدیر و امام جماعت هدایا و لوح تقدیر خود را دریافت می نمایند.
۶- اذان شعار اسلام و اعلام وقت نماز است چه خوب است که موذنین مساجد از بین کودکان، نوجوانان و جوانانی که قبلاً تمرین موذنی نموده اند و اذان را زیبا و صحیح بیان می کنند انتخاب شوند. متاسفانه در تعدادی از مساجد افرادی اذان می گویند که از نظر صوت نازیبا و از نظر صحت قرائت نیز اذان را غلط بیان می کنند. با یک برنامه ریزی مختصر و در اختیار گذاشتن یک نوار و یا سی دی اذان تعدادی از دانش آموزان را می توان هماهنگ نمود تا موذنین خوبی برای مساجد پرورش یابند. به امید روزی که گلبانگ اذان در مساجد هم زیبا و جذاب و هم صحیح خوانده شود.
۷ -ارتباط صمیمی امام جماعت محترم مسجد با کودکان، نوجوانان و جوانان یکی از مهمترین عوامل جذب و استحکام حضور آنان در مساجد می باشد. اگر امام جماعت چند دقیقه ای مانده به اذان در مسجد حضور داشته باشد و گفتگویی دوستانه، خیرخواهانه ، پدرانه با کودکان، نوجوانان و جوانان داشته باشد در جذب آنها و یا تداوم حضور آنها بسیار موثر می باشد.
گاهی یک لبخند روحانی به یک جوان، گاهی یک گفتگوی دوستانه، گاهی یک دست به شانه ی نوجوان زدن، یکی دو قدم با او هم قدم شدن و صحبتهای نوجوان را شنیدن مسیر زندگی او را تغییر می دهد.
اگر امام جماعت مسجد حلقه هایی از گروههای مختلف علمی، مذهبی را تشکیل دهند و ارتباط چهره به چهره را با کودکان، نوجوانان و جوانان داشته باشد بسیار در جذب آنها موثر است.
۸- مساجدی که کمک هایی از موقوفات دارند یا به نحوی می توانند نسبت به تهیه پذیرایی اقدام نمایند به منظور تبلیغ و جذب دانش آموزان می توانند در مناسبتهای مختلف بسته های پذیرایی تهیه و به اسم مسجد و با هماهنگی مدیران مدارس بین دانش آموزان توزیع نمایید.۹- امام جماعت مسجد از فرزندان مامومین برای شرکت در برنامه ها دعوت به عمل آورند معمولاً در مساجد افراد مسن حضور می یابند که هر یک از آنها اگر یک نفر از فرزندان یا نوه های خود را به مسجد بیاورند حضور کودکان و نوجوانان و جوانان در مساجد رونق می گیرد.-۱۰- گروههای همسال بخصوص دانش آموزان عضو تشکلها می توانند قرارهای ملاقات رسمی و غیر رسمی خود را با هماهنگی مسئولین مدرسه در محل مساجد بگذارند.
۱۱- برگزاری مسابقات مختلف، از جمله عوامل موثر بر جذب کودکان، نوجوانان و جوانان به مساجد می باشد. مسابقاتی از قبیل احکام، قرآن، نهج البلاغه، حفظ حدیث، خطاطی، نقاشی، تهیه روزنامه دیواری و … مسابقات ورزشی( دو،دوچرخه سواری و فوتبال و …) نقش بسیار سازنده ای دارند.
۱۲- یکی از مشکلات موجود نحوه اطلاع رسانی فعالیتهای مساجد به دانش آموزان می باشد. متولیان امر بخصوص امام جماعت مسجد و هیات امنا می توانند برنامه های مسجد را با همکاری مدیران و مربیان مدارس به اطلاع دانش آموزان برسانند و تبلیغات لازم در این خصوص انجام گیرد.
۱۳ – برگزاری اردوهای علمی، تفریحی، زیارتی و … برای نوجوانان و جوانان توسط هیات امناء مساجد و با حضور امام جماعت و با همکاری مدارس در جذب و تربیت دینی دانش آموزان بسیار موثر است.
۱۴- جلب مشارکت خیرین در برنامه های فرهنگی مساجد، خیرین عزیز با تامین بخشی از هزینه های اجرایی فعالیتهای اردویی و فرهنگی مساجد می توانند نقش بسیار مهمی در سازندگی نوجوانان و جوانان داشته باشند.
۱۵- برنامه ریزی برای تجلیل از کودکان، نوجوانان و جوانانی که در مساجد حضور می یابند بر تداوم حضور آنها می افزاید( حداقل تجلیل اعلام نام آنها توسط امام جماعت و درخواست صلوات برای آنها می باشد)
۱۶- استفاده از شیوه های تبلیغی جدید: ما معمولاً در انجام تبلیغات به اولین چیزی که فکر می کنیم سخنرانی می باشد . هر چند که سخنرانی در جای خود با رعایت اصول آن بسیار موثر است اما با توجه به روحیه کودکان، نوجوانان و جوانان، آنان حوصله و علاقه ای برای شنیدن از خود نشان نمی دهند و باید از شیوه های تبلیغی دیگری استفاده نمود.
گاهی نمایش یک فیلم اثر چندین سخنرانی را دارد. (کار سازمان تبلیغات اسلامی که تعدادی از مساجد را مجهز به سیستم اینترنت نموده اند کار بسیار شایسته ای می باشد. )
۱۷- طولانی نشدن نماز جماعت از عوامل موثر برای جذب کودکان، نوجوانان و جوانان و حفظ و تداوم حضور آنها در مساجد می باشد. چه خوب است که امام جماعت مسجد به واجبات نماز جماعت اکتفا نمایند و مستحبات را برای بعد از نماز بگذارند.
۱۸-تقویت کتابخانه مساجد با کتابهای مفید و ارائه فهرست کتابهای موجود در کتابخانه مساجد به مدارس. اگر معلمین و مسئولین محترم مدارس از فهرست کتابهای موجود در کتابخانه مساجد مطلع باشند می توانند تحقیقاتی که به دانش آموزان می دهند در آن راستا باشد تا دانش آموزان بتوانند از امکانات موجود مساجد نیزاستفاده نمایند.
۱۹- تبلیغات گسترده در خصوص نماز و بیان فلسفه نماز: تعدادی زیاد از نوجوانان و جوانان علت اینکه چرا باید نماز بخوانند را نمی دانند. باید به روشهای مناسب و قابل درک فلسفه نماز توسط معلمین، دبیران، مسئولین مدرسه و امام جماعت مسجد بیان گردد.
۲۰- نقش والدین در ترغیب فرزندان به نماز بسیار موثر است وقتی قول و عمل والدین در مورد نماز یکی باشد و نوجوان ببیند که والدین او به نماز بیش از هر چیزی اهمیت می دهد. او نیز به این امر الهی ترغیب می شود. در این دنیای کنونی که بسیاری از آسیبهای روحی، روانی و حتی جسمی جوانان و نوجوانان را تهدید می کند مثل بیماری خطرناک ایدز، اعتیاد به مواد مخدر، اعتیاد به روان گردانها ، انحرافات اخلاقی و … تنها راه نجات فرزندان متصل کردن آنها به خدا با وسیله نماز می باشد. طبق تحقیقات انجام شده باورهای دینی ومذهبی نقش بسیار مهمی در آلوده نشدن نوجوانان و جوانان به انواع انحرافات دارد. خداوند این مطلب را در قرآن مجید بیان نموده که نماز انسان را از کار زشت و ناپسند باز می دارد. (ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر)
۲۱- یکی از روشهای جذب شدن کودکان، نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز عادت پیدا کردن به آن می باشد. عادت به کارهای خوب بسیار پسندیده است. علت اینکه اسلام سفارش می کند که فرزندان را از کودکی به نماز و روزه عادت دهید به دلیل این است که انجام فرائض در بزرگسالی بر آنان دشوار نگردد.
۲۲ حضور مدیران، معلمان و دبیران رشته های مختلف در نماز جماعت مدرسه و نماز مسجد در کنار دانش آموزان عامل بسیار مهمی در جذب دانش آموزان به نماز و مسجد می باشد. دبیران عزیزی که از فرصتهای خود در مساجد و حسینیه ها برای رفع اشکال درسی دانش آموزان استفاده می کنند بدون شک به سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله والسلم) عمل می نمایند و اجر و پاداشی توصیف ناشدنی را نصیب خود می نمایند.
۲۳ پرگویی و مکرر گویی و امر و نهی مستقیم با ویژگیهای دوره نوجوانی و جوانی سازگار نیست و آنها را خسته می نماید. در روانشناسی نیز ثابت شده که بسیاری از یادگیری ها از طریق چشم انجام می شود. لذا بهترین شیوه های تبلیغی ارائه الگوهای خوب می باشد ارتباط دادن نوجوانان و کودکان با خانواده های متدین و نوجوانانی که به انجام فرائض پایبند هستند نقش بسیار مهمی در جذب آنها به نماز و مسجد دارد.
۲۴- امکانات مناسب مساجد از قبیل زیبایی و تمیزی و نظافت مسجد، تهویه مناسب، سیستم گرمایشی و سرمایشی مناسب، جا کفشی، وجود سرویسهای بهداشتی و وضوخانه مناسب ، سیستم صوتی مناسب و مهرهای تمیز، سجاده های مرتب ، نور کافی، و تزئینات مناسب همه به نوعی در جذب دانش آموزان به مساجد موثر است.
۲۵ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله والسلم) سفارش نمودکه جوانان را مورد مشورت خود قرار دهید چه خوب است که در ترکیب هیات امناء مساجد از جوانان نیز استفاده شود تا در کنار افراد مسن به اداره امور مساجد بپردازند. مسلماً جوانان نیز لیاقت ها و توانایی لازم را برای این کار دارند.
–۲۶ تشکیل تیمهای هنری در ارتباط با نماز (سرود نماز، نمایشنامه نماز و …) و اجرا در مناسبتهای مدرسه و یا اجرا در جمع نمازگزاران در مناسبتها باعث پیوند مسجد و مدرسه خواهد شد.
۲۷- شناساندن نماز به کودکان، نوجوانان و جوانان به عنوان عامل ایجاد آرامش و رفع اضطراب ، از بین بردن رذایل اخلاقی، بهترین و برترین یاد خدا، دوست داشتن نمازگزاران توسط خدا و اینکه خدا در قرآن از نماز گزاران تجلیل نموده و … همه به نوعی باعث تحکیم ارتباط دانش آموزان با نماز و مسجد می گردد.
۲۸- دعوت به نماز باید با محبت، مهربانی و اخلاق خوش باشد و از هر گونه تندی و پرخاش در دعوت باید پرهیز کرد.
۲۹ -چشم پوشی از برخی از غفلتهای دوره کودکی، نوجوانی توسط اولیاء خانه، مدرسه و مسجد و توجه به این مطلب که نباید توقع داشت که کودک، نوجوانان و جوانان عموماً مثل یک فرد با تجربه به نماز در اول وقت و با تمام آداب و شرایط و مستحبات بپردازد. منطبق کردن انتظارات و توقعات با شرایط سنی آنها و ایجاد زمینه برای آموزش تعالیم دینی خصوصاً نماز مهم و اساسی است.
30- تعریف، تحسین و احترام به موقع کودکان، نوجوانان و جوانان نمازگزار خصوصاً در جمع نقش سازنده ای در جذب آنها به نماز و مسجد خواهد داشت.
۳۱- نصب احادیث مربوط به پاداش و اجرا و ثواب نماز با خط زیبا در محیطهای مدرسه و خانه و مساجد باعث شوق بیشتر به شرکت در مراسم نماز جماعت خواهد شد.
۳۲ -برگزاری مناسب جشن عبادت یکی از شیوه های مهم جذب دانش آموزان به نماز و تکریم نماز و نمازخوان است. که لازم است علاوه بر اینکه در مدارس به این مهم توجه می شود. در خانواده ها نیز مراسم جشن عبادت با حضور دوستان و اقوام و … برگزار گردد.
۳۳- تنظیم برنامه برای برگزاری جشن عبادت در مسجد، حسینیه و هماهنگی با امام جماعت برای صحبت با دانش آموزان در ایجاد انس به نماز و مسجد موثر و سازنده است.
۳۴ -دعوت نوجوانان از دوستانشان برای شرکت در نماز جماعت، با توجه به تاثیری که گروه همسال از هم دارند موثر است. نوجوان اگر به این مرحله از رشد برسد که با توجه به آثار نماز بتواند دوستانش را برای این فریضه دعوت نماید بسیار سازنده خواهد بود.
۳۵- معطر ساختن کودکان، نوجوانان و جوانان در هنگام ورود به مسجد یا نمازخانه ، معطر کردن مسجد و نمازخانه قبل از ورود آنان در تاثیر تربیتی نماز بسیار موثر است.
آموزش کودکان، نوجوانان و جوانان برای پوشیدن بهترین لباسها " خذوا زینتکم عند کل مسجد "
36-بر اساس حدیث هنگام ورود به مسجد و اقامه نماز و همچنین دعوت از عموم مردم نماز گزار برای رعایت این دستور الهی ضروری است.
۳۷ -آشنا نمودن نوجوانان و جوانان با رساله مراجع تقلید و ترغیب آنها برای انتخاب مرجع و تهیه کتاب رساله و مطالعه آن در تربیت دینی و هدایت معنوی آنان بسیار موثر و سازنده است.
۳۸- انجام تحقیق و پژوهش در مورد نماز توسط نوجوانان و جوانان باعث شناخت بیشتر دانش آموزان به این فریضه الهی شده و در پیوند آنها به این فریضه کمک خواهد کرد. می توان خلاصه آن تحقیق در نماز جماعت مدرسه یا مسجد به اطلاع نمازگزاران رسانید.
۳۹- اقلام فرهنگی مثل کتاب، سی دی، فیلم و … توسط مساجد و مدارس برای استفاده کودکان ، نوجوانان و جوانان تهیه و توزیع گردد.
۴۰- جلسات بحث و گفتگو پیرامون فلسفه نماز، فواید نماز، آثار نماز و اسرار نماز توسط مدارس و مساجد با دعوت از سخنرانان محبوب دانش آموزان از جمله عوامل موثر بر جذب دانش آموزان می باشد.
۴۱- استفاده از داستانها و رویدادهای تاریخی و … در ارتباط با نماز توسط مسئولین مدارس و امام جماعت مسجد .
۴۲- بیان راههای افزایش حضور قلب در نماز بخصوص در دوره نوجوانی و جوانی توسط مسئولین مدرسه و امام جماعت های مساجد .
۴۳- همراهی نمودن امام جماعت مسجد در برنامه کوهنوردی، بازی ها و اردوهای دانش آموزان در ایجاد ارتباط مسجد و مدرسه بسیار موثر و سازنده است.
44- تهیه سبد کتاب نماز متناسب با سن و پایه تحصیلی دانش آموزان و هدیه در مناسبت های مختلف در مسجد برای انس به مسجد و نماز موثر است.
۴۵ -تهیه هدیه و دادن جایزه به کودکان حاضر در مسجد در جذب آنان به نماز و مسجد بسیار موثر می باشد.
۴۶ -تهیه کتاب در مورد نماز و برگزاری مسابقه توسط هیات امنا و یا امام جماعت مسجد و دادن هدیه به نفرات برتردر معرفت شناسی نماز موثر است.
47-برگزاری بهترین خاطره در مورد مسجد، نماز، نماز جماعت ، اذان و دادن هدیه به افراد برتر می تواند در فرهنگ سازی موثر باشد.
۴۸ -تعریف مسئولیت ها در برگزاری نماز جماعت در مسجد یا نمازخانه و سپردن مسئولیت به دانش آموزان تحت عنوان اصحاب مسجد یا خادمین نماز و برنامه ریزی برای تجلیل از آنان.
۴۹ -آموزش والدین در جلسات آموزش خانواده و انجمن اولیاء و مربیان در ارتباط با امر نماز از جمله :
آموزه های دینی، منابع و مستندات قرآنی و روایی بر کسی پوشیده نیست، علیرغم اهمیت مساله، در ارتباط با حضور در مساجد و جماعات در گروه های سنی مختلف از جمله جوانان و نوجوانان با دو گروه مواجه هستیم، گروهی که اهل مسجد و جماعات هستند و در هر شرایطی حضور در جماعات و مساجد را بر خود وظیفه می دانند و گروهی که متاسفانه در مساجد و جماعات به علل مختلف حضور نمی یابند.
حال با توجه به اینکه کلیه آموزه های دینی در ارتباط با حضور در مساجد و جماعات که بر گرفته از کتاب الهی، روایات و سیره معصومین علیهم السلام است؛ با فطرت انسان ها هم سو بوده و مطابقت دارد، بنابراین شکی نیست که می توان با به کارگیری روش ها و راه های متناسب، بخش اعظمی از جوانان و نوجوانان مسلمان جامعه اسلامی را به این امر مهم جذب کرد.
اهمیت حضور درمسجد و نمازهای جماعت بر اساس احادیث و روایات "حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن که خود توفیقی بزرگ و کمالی ارزشمند نیز است، کمالات روحی دیگری را نیز در پی دارد، رحمت خاص خداوند، آمرزش الهی، بهشت برین، همنشینی و همدمی با فرشتگان الهی از آن جمله است"
امام خمینی (ره) در این ارتباط فرمایش حکیمانه و متدبرانه ای دارند، ایشان می فرمایند "به نماز و مساجد اهمیت دهید که پرونده های دادگستری مال بی نمازهاست و نمازخوان های واقعی در دادگستری پرونده ندارند، شیطان ها از مساجد و نماز می ترسند، آنها می خواهند، از نماز جلوگیری کنند و بعد از خالی کردن سنگرها حمله کنند"
براساس آیه 43 سوره بقره که می فرماید "نماز را به پا دارید و زکات دهید و با رکوع کنندگان رکوع کنید"، می بینیم که قرآن امر به جماعت می کند و در بسیاری از متون و منابع دینی و روایی نیز وقتی از اهمیت نماز صحبت می شود، منظور نماز جماعت است، درواقع "اصل تشریع نمازهای یومیه به جماعت بوده و فرادی رخصت است"
دراهمیت و ارزش نماز همین بس که رسول خدا(ص) می فرمایند "یک نماز جماعت، بهتراز چهل سال نماز فرادی درخانه است"
یا در روایتی دیگر امام رضاعلیه السلام می فرمایند "ثواب هر رکعت نماز جماعت نسبت به فرادی برابر با دو هزار رکعت است"
همچنین در مورد حضور در مساجد می بینیم که در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مسجد از مرکزیت دینی، عبادی، علمی و فرهنگی برخوردار بوده و همین وضعیت را در زمان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام باز می بینیم، در همین راستا است که پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرمایند "هر کس برای تعلیم یا تعلم وارد مسجد شود، همچون مجاهد در راه خداست"
می بینیم که آیه 114 سوره بقره بازدارندگان از احیاء مساجد را ستم کارترین مردم معرفی می کند، ضمن اینکه "مهمترین شاخصه احیاء مساجد، در حضور گسترده و فشرده آحاد مردم مسلمان در مسجد تجلی می یابد"
پس با این حساب حضور در مسجد و نیز تلاش برای اینکه دیگران نیز در مسجد حضور یابند، مساوی با احیا و آباد کردن مساجد و خانه خداست.
ویژگی های جوانان
دوره نوجوانی و جوانی یکی از حساس ترین دوره زندگانی انسان است و انسان در این دوره ویژگی های خاصی را دارا است از جمله عاطفی بودن، زود رنجی و به دلیل ناپختگی، کم تجربگی و احساسات شدید به طور طبیعی خطا پذیری بیشتر و از طرفی روحیه استقلال طلبی و ستیزه جویی زمینه چالش ها و تضادها را در میان این قشر و بزرگترها به وجود می آورد.
علیرغم این ویژگی ها اگر با جوانان با صداقت و احترام برخورد شود، به سهولت می توان در این دوره از حیات در عمق دل و صفای قلب او نفوذ کرد، در همین راستا است که "پیامبر اسلام (ص) فرمودند "بر شما باد جوانان! که قلب آنان رقیق تر و آماده پذیرش خیر است، وقتی خداوند مرا برای بشارت و انذار مردم مبعوث کرد، سالخورده ها با من مخالفت کردند، اما جوانان با من پیمان بستند" (به نقل از محجه البیضاء، جلد 3)، "این فرمایش رسول اکرم (ص) نشان دهنده تربیت پذیری و الگو پذیری جوانان و فطری بودن پیام آن پیامبر گرامی است"
همچنین است که "حضرت علی علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید "فرزندم! حسن جانم، قلب نوجوانان چون زمینی خالی از بذر است ( که آماده و مستعد پذیرش هر بذری است)، آنچه در آن بریزی می پذیرد، حسن جانم! من به ادب و تربیت تو پیش از سخت شدن قلبت و مشغول گشتن عقلت به چیزی مبادرت ورزیدم و به تربیت تو پرداختم"
"شهید بهشتی نیز با تبیین ویژگی های جوانان و نوجوانان از قبیل حق گرایی، حق دوستی، حق پرستی، خیر دوستی، عدل دوستی، این ویژگی ها را در اغلب جوانان بیشتر از سایر اقشار دانسته است و آن را زمینه مساعد خدادادی برای بهره برداری شایسته می داند و بی توجهی به آن را تیره بختی می نامد).
ملاحظه می شود که فرمایشات حضرات معصومین علیهم السلام، بزرگان و صاحب نظران ضمن اینکه برای ما بسیار راهگشا و نوید بخش است، از طرفی وظیفه و مسولیت ما را دو چندان می کند و ما را به این باور می رساند که حقیقتاً می توان در جذب جوانان به مسجد و جماعات بهتر از وضع موجود عمل کرد.
راه های جذب جوانان به مسجد و جماعت:
بی تردید برای جذب جوانان و حضور آنها در مسجد و جماعات هم موانع مختلف و هم راه کارهای مختلفی متصور است که این موانع و همچنین راه کارها می توانند جنبه های فردی، خانوادگی و محیطی داشته باشند، در این بخش آن قسمت از مواردی که بیشتر جنبه علمی و کاربردی دارد، مورد بحث قرار می گیرد:
1- علل عدم حضور در مسجد و جماعات و ضرورت تبیین فلسفه و اسرار نماز و جماعات
برای عدم حضور در جماعات و مسجد علل گوناگون است، بعضی واقعاً عذر دارند و دلیل شان پذیرفتنی است، ولی بسیاری از موارد بهانه هایی پوچ، بیشتر نیست، از جمله: غفلت از پاداش های نماز جماعت، بی رغبتی به جهت بدرفتاری برخی نمازگزاران در مسجد، همفکر نبودن با امام جماعت از نظر دیدگاه سیاسی، عیب های احتمالی بستگان و نزدیکان امام جماعت، طول کشیدن نماز جماعت، رفتار متولیان و دست اندرکاران مسجد و…
علاوه بر موارد مذکور که بیشتر در مورد نمازخوان ها است، در مورد آن هایی که نماز نمی خوانند و به تبع آن در مسجد و جماعات نیز حاضر نمی شوند، می توان به نتیجه تحقیقی اشاره کرد که بر اساس آن "بیش از 50% کسانی که مورد پرسش قرار گرفته اند که چرا نماز نمی خوانید؟ پاسخ داده اند که خدا به نماز ما نیازی ندارد"
در همین راستا مقام معظم رهبری می فرمایند "برای تبیین ژرفای نماز و معرفی رازها و زیبایی های آن، دست به تلاش پیگیر و همه جانبه زده شود" ، در حدیثی پیامبر اکرم (ص) می فرمایند "اگر مردم ارزش اذان گفتن و شرکت در نماز جماعت را می دانستند، برای این کار قرعه کشی می کردند"
متاسفانه بسیاری از جوانان ما با این ارزش ها که پیامبر گرامی اسلام می فرمایند، آشنا نیستند، بنابراین یکی از وظایف و مسولیت های عمده در این راستا آشنا سازی جوانانی است که مسجدی نیستند، با ارزش ها و اسرار و فلسفه نماز، نماز جماعت و حضور در مسجد می باشد، مطمئناً راه آن سخنرانی در مسجد نیست، بلکه باید پیام ها در این زمینه در جا ها موقعیت هایی جلوه گر شود که جوانانی که اهل نماز جماعت و مسجد نیستند، حضور دارند.
2- عامل بهداشت ونظافت مساجد
امیرالمومنین علیه السلام به استاندار خود می فرماید "افضل اوقات را برای نماز قرار بده"، حال اگر افضل اوقات برای نماز است، افضل جاها هم باید برای نماز باشد (به نقل از قرائتی، 1370،ص 48)، یکی از مشکلاتی که برای جذب مردم به مراکز اقامه نماز داریم، کمی نظافت است؛ نظافت امروز و در دنیای امروزی یکی از عوامل جذب جوان ها است، این جز نماز هم نیست، ولی چیزی و رای احکام نماز است، ما نباید فقط در حد طهارت و مساله فقهی به این بپردازیم؛ یعنی خیلی ظاهر بینی است که طهارت را با همان فرمول های فقهی بپذیریم و هر چه آلودگی و میکروب و چیزهای دیگری است که مردم را متنفر می کند، همه را ندیده بگیریم، من فکر می کنم، یکی از چیزهایی که قشر تحصیل کرده، قشر به اصطلاح متجدد و قشر جوان را از این جاها دور کرده، این است که فضا، متناسب با این شرایط نیست.
از آنجایی که طبع جوانان پاک، زیبا دوست و پر نشاط می باشد، لذا به مکان های پاکیزه، زیبا، جذاب و دلپذیر بیشتر گرایش پیدا می کند، بنابراین برای جذب آنان به مساجد باید این مکان ها را آراسته و پاکیزه ساخت، فرش های مسجد تمیز و پاکیزه بوده، روشنایی در حد مطلوب و مسجد همواره معطر و خوشبو باشد و نمازگزاران با لباس پاکیزه و بوی خوش وارد مسجد شوند.
3- جاذبه برای حضور زنان در مساجد
زنان بخش عظیمی از جامعه را تشکیل می دهند، حضور آنان در مسجد، فرصت مناسبی برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدس و آشنایی با معارف اسلامی است، بلکه برای برخی از آنان این تنها فرصت است
با این وجود یکی از مسائلی که در مساجد هست، عدم جاذبه به خصوص در شبستان خانم ها است، متاسفانه محل اجتماع خانم ها هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی، جاذبه لازم را ندارند و گاهی هم دافعه دارند، از نظر نور، تهویه، فرش، مسیر رفت و آمد و غیره معمولاً قسمت خانم ها به مراتب بدتر از آقایان است، با توجه به اینکه خانم ها اغلب همراه فرزندانشان وارد مسجد می شوند و اگر برخورد این فرزندان با مسجد مطلوب و خوشایند باشد، اثر مثبت بر روی آن ها خواهد داشت و اگر مطلوب و خوشایند نبود اثر بد
همچنین دختران و بانوان جوان به مراتب بیشتر تحت تاثیر میزان مطلوب یا نامطلوب بودن قسمت مربوط به خانم ها در مساجد هستند، مطمئناً حضور دختران و بانوان در مساجد در جذب برادران آن ها و همسران آن ها در آینده به مساجد نقش به سزایی خواهد داشت، علیرغم نقش زنان در مسائل تربیتی و تاثیری که برای حضور برادران و همسران جوان خود در مساجد می توانند، داشته باشند، متاسفانه می بینیم در مساجد هنوز محل استقرار خانم ها حتی به اندازه محل آقایان از جذابیت، راحتی و مطلوبیت برخوردار نیست.
4- نقش امام جماعت
در میان تمام کسانی که به گونه ای در اداره امور مسجد دخالت دارند، امام جماعت دارای نقشی ممتاز و ویژه است، طوری که
صلاحیت ها، شایستگی ها، عملکرد، شخصیت و چگونگی برخورد او با جوانان به طور مستقیم بر مسجد و جذب افراد از جمله جوانان اثر می گذارد
در ارتباط با عملکرد و نقش امام جماعت به موارد زیر می توان اشاره کرد:
الف) روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی خشک و رسمی باقی بماند و باید به روابط عاطفی بیانجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یکی از دوستان جوانان به شمار رود، در این راستا لازم است همواره جوانان را همراهی کند، مشکلات آنان را یاری کند، موفقیت هایشان را به آنان تبریک بگوید، از ناراحتی و غم هایشان ابراز تاسف کند، همچنین علاوه بر ارتباط حضوری، برقراری ارتباط کتبی نیز میان جوانان و امام جماعت مفید است.
ب) امام جماعت باید وقت کافی برای جوانان بگذارد، "تجربه نشان داده است که امام جماعت هایی که وقت می گذارند، می توانند در ترویج فرهنگ نماز موفق باشند و کسانی که صرفاً می خواهند یک نماز را اقامه کنند و بلافاصله از خوابگاه دانشجویی خارج شوند، این امکان پذیر نیست"
"پیامبر اسلام (ص) بسیاری از اوقات پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می ماندند، بخشی از این وقت صرف پاسخگویی به پرسش های دینی و حتی تعبیر کتاب هایی که مسلمانان دیده بودند، می شد".
ج) "مردم باید پذیرای امام جماعت باشند، امام جماعت تحمیلی جایز نیست" اگر امام جماعت را دوست نداشته باشید، تاثیر ندارد، غیر از امامت که یک منصبی است ولایی، در پیش نمازی رضاالقوم هم وجود دارد، سر آمد مساله محبت است، مردم باید امام جماعت را بپذیرند و دوستش داشته باشند
د) "امام جماعت باید مراعات حال مردم را در نماز جماعت بکند، کسانی که در نماز جماعت شرکت می کنند، از گروه ها و اصناف مختلف تشکیل می شوند و هر کدام دارای حوصله و ظرفیت مخصوصی هستند که رعایت و اهتمام به آن برای امام جماعت لازم است" ، این امر از طرف پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی(ع)، امام صادق(ع) مورد توصیه و تاکید قرار گرفته است.
ه) امام جماعت باید فردی برخوردار از تقوا، فضیلت های اخلاقی و مراتب علمی باشد، پیامبر اکرم (ص) می فرماید "امام جماعت هر گروه، سفیر آن ها به سوی خداست، پس فاضل ترین افرادتان را مقدم دارید "
همچنین "امام جماعت باید بیش از دیگران مراعات رفتار خود را بکند" و به زیور عدالت آراسته باشد.
و) علاوه بر موارد مذکور امام جماعت شایسته است، خوش تیپ، خوش سواد، خوش بیان باشد ، مواظب نظافت دهان و دندان و احیاناً بوی بد دهان خود بوده، در کلیه امورات مربوط به مسجد نظم و انظباط را مراعات کند و توانایی دوست شدن با جوانان و کنار آمدن با آن ها را داشته باشد. برای عموم مردم به ویژه جوانان دعا کند و دارای صفات بردباری ، بخشش، آسان گیری ، مواسات بوده و از همه مهم آنچه را که می گوید خود و اهل خانواده اش عمل کنند.
5- روش و شیوه های تبلیغ و دعوت
مبلغ و دعوت کننده باید مومن به آن چیزی باشد که دیگران را بدان دعوت می کند، دل او به آن چه می گوید، باید آرام باشد، دل می تواند دل را هدایت کند، دعوت و تبلیغ ما هنگامی موثر است که نشات گرفته از درون باشد و این، نیاز به ایمانی دارد که در جان آدمی ریشه دوانده ست، بنابراین این یک هشدار است، برای دست اندرکاران این امر که اگر باوری راستین عامل حرکتشان نباشد، نخواهند توانست در دیگران نفوذ کنند. امام صادق علیه السلام نیز ضرورت مطابقت قول و فعل عالمان و واعظان را این گونه بیان فرموده است "اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند، موعظه و اندرز او از دل ها می لغزد، آن چنان که باران از روی سنگ صاف و نشیب های لغزنده کوه صفا لغزان است" بنابراین مهمترین گام در تاثیر گذاری دعوت کننده و مبلغ مطابقت گفتار با کردار وی است.
حال باید دقت شود که موثرترین روش تبلیغی و تربیتی کدام است؟ "در تربیت چند چیز شرط است، یکی مشافهه و چشم به چشم بودن و نکته بعدی محبت و تقدس " ، توجه به این امر لازم است که "هدف ما آن هایی هستند که نماز نمی خوانند و یا به مسجد نمی روند و می خواهیم به نماز و مسجد دعوتشان کنیم، برای آن ها باید برنامه داشته باشیم و یکی از برنامه های مهم ارتباط مستقیم است و افرادی که مومن به نماز و علاقه مند به توسعه فرهنگ نماز و مسجد هستند، می توانند بهترین سرباز این جبهه و میدان باشند".
بنابراین در این زمینه می پذیریم که "تربیت باید نفس به نفس باشد، جوان به جوان، جوان های نماز خوان و مسجدی می توانند جوان های دیگر را جذب مسجد بکنند و همسالان خودشان را به پای نماز بیاورند" ، البته لازم است امام جماعت مساجد، متولیان امور مساجد، تبلیغات اسلامی و غیره آموزش ها و توصیه های لازم و ضروری را به جوانان نمازخوان و مسجد ارایه دهند، در همین راستا قرائتی نیز مساله گفت وگوی چهره به چهره را مهم می داند و توصیه می کند که مدیران مدارس امر به معروف را تن به تن انجام دهند، روزی یکی دو تا از بچه ها را دعوت کنند و خصوصی با آنها حرف بزنند، گفتگوی هر مدیری با یک یا دو دانش آموز در مدرسه، تاثیرش خیلی بیشتر از صحبت های عمومی است.
6- وظیفه و نقش نمازگزاران و اهالی مسجد
اهل نماز و مسجد که بدون هیچ تبلیغی و بدون هیچ انتظاری حضور درمسجد و نماز جماعت را وظیفه الهی و شرعی خود می دانند و در هر شرایطی این سنگر مقدس را خالی نمی گذارند، اغلب انسان های مومن و ارزشمند هستند، در عین حال برای این افراد وظایف و مسولیت هایی متوجه است که در نوبت خود توجه و رعایت آن ها تاثیر بسزایی در جذب جوانان دیگر به مسجد و جماعات خواهدداشت، از جمله:
الف) طبق فرمایش حاج آقا قرائتی " نسبت به نماز یک غیرتی داشته باشیم؛ یعنی وقتی دیدیم مسجد خلوت است، فشار خون ما بالا بیاید"، در این موقع است که دغدغه فکری خواهیم داشت و به عنوان یک امر مهم به فکر راهکار و اقدام عملی خواهیم بود.
ب) در محیط های جمعی از زخم زبان زدن، به شوخی گرفتن و تمسخر به شدت اجتناب شود این مسائل به ویژه به جهت حساسیت نوجوان و جوان بسیار مهم و تاثیرگذار خواهد بود.
ج) طبق توضیح المسائل همه مراجع مستحب است، کسی که به مسجد می رود و لباس پاکیزه و قیمتی بپوشد و خود را خوش بو کند ، در ارتباط با پاکیزگی، نظافت و خوشبویی نمازگزار هنگام حضورش در مسجد آیات، روایات و سیره زیادی داریم که به چند مورد اشاره می شود:
– در آیه 31 سوره اعراف قرآن می فرماید "هنگام حضور در مساجد زینت هایتان را به خود بگیرید".
– حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام رادیدند، وقتی که برای نماز بر می خیزد، بهترین لباس هایش را می پوشد، علتش را سوال کردند، فرمود "همانا خداوند متعال زیبایی را دوست دارد، پس خود را به پروردگارم می آرایم" – پیامبر اکرم (ص) فرمودند"خداوند خوشبوست و بوی خوش را دوست دارد" – از حضرت امام رضا علیه السلام نقل شده است که جای حضرت امام صادق علیه السلام در مسجد از بوی عطر و اثر سجده حضرت شناخته می شد(همان منبع)، حضرت امام صادق(ع) می فرمایند "دو رکعت نماز با عطر بهتراست، از هفتاد رکعت از کسی که عطر نزده باشد" روایت داریم نماز با مسواک برابر هفتاد رکعت نمازی است که فرد مسواک نزند.
همه موارد مذکور نشانگر اهمیت نظافت و بهداشت فردی نمازگزار است، طوری که هنگام صحبت کردن دهان نمازگزار نباید بوی بد بدهد، لباس نمازگزار نباید چرکی و بدبو باشد، پای نمازگزار بوی بد ندهد؛ یعنی در یک کلام علاوه بر زیبایی درون ،زیبایی بیرونی نیز مراعات شود، مطمئناً همه این موارد در نگرش افراد به ویژه جوانان و نوجوانان به مسجد و مسجدی ها و جذب آنها به مسجد و جماعات موثر خواهد بود.
د- بزرگان ، هیئت امنا و دست اندرکاران مساجد که خود اهل نماز و مسجد هستند و دوست دارند، افراد بیشتری در مساجد حضور یابند، با توجه به ویژگی ها و واقعیات دوران نوجوانی و جوانی از واکنش های تند و افراطی بپرهیزند، چه بسا یک برخورد ناسنجیده وناصواب برای همیشه جوانی را از مساجد و عرصه تربیت دینی دور گرداند، باجوانان، نوجوانان و کودکان درمسجد و عرصه دینی با سعه صدر بیشتری رفتار شود.
و- مطابقت گفتار و عمل نمازگزاران و متولیان امورمساجد، یکی از پیامدهای تضاد در گفتار و رفتار مبلغان و متولیان امور مساجد، ایجاد تنفر دربین جوانان است، بسیار اتفاق افتاده وقتی از جوانی پرسیده می شود، چرا به مسجد نمی روی؟ می گوید، فلان مسجدی نماز جماعتش ترک نمی شود، ولی در عمل فلان کار را انجام می دهد، هر چند این امر توجیهی برای عدم حضور فرد در مسجد و نماز جماعت نمی شود، اما چه بخواهیم یا نخواهیم این اتفاق می افتد و اثر خودش را می گذارد.
ر- بین مسجد محل و مدرسه ارتباط ایجاد شود، در این راستا متولیان امور مسجد و مدیران مدارس تعامل داشته باشند، اگر می خواهند، شاگرد را تشویق کنند، بین دو نماز تشویق کنند، طوری که بچه ها از مسجد خاطرات خوش داشته باشند و مسجد را منحصر به سوگواری و عزاداری فرض نکنند، همچنین واگذاری بخشی از کار ستادهای نماز جمعه، به دانش آموزان دبیرستانی و بگویند که مثلاً فلان دبیرستان، این هفته مهمان شما هستیم
آنچه در بالا در مورد نقش و مسئولیت نمازگزاران و مسجدی ها بیان شد، در راستای این فرمایش مقام معظم رهبری است که می فرمایند "اقامه نماز چیزی فراتر از گزاردن نماز است"؛ یعنی فقط همین نیست که کسی خود به عمل نماز قیام کند، بلکه این نیز هست که در جهت و سمت نماز، به راه افتد و دیگران را نیز به راه اندازد
همچنین در مورد توصیه لقمان به فرزند خود که قرآن اشاره دارد، می فرماید "ای فرزندم! نماز را بر پا دار"، در این جمله منظور از بر پا داشتن یکی امر شخصی است و مقصود دیگر احیای نماز در جامعه است، بنابراین به عنوان یک فرد مسجدی و اهل نماز مسئولیت و وظایفی در جذب دیگران به ویژه جوانان به مسجد و نماز جماعت به عهده ماست که باید نسبت به آن اهتمام داشته باشیم.
7- تعیین و احیای دیگر کارکردهای مسجد
مطمئناً این امر در جذب جوانان و نوجوانان موثر خواهدبود، بررسی ها نشان می دهد که مساجدی که برای نوجوانان و جوانان محلی برای فعالیت های ورزشی، فرهنگی، آموزشی و غیره هستند، درجذب جوانان بسیار موفق بوده اند، در این راستا می توان انواع کلاس های تقویتی و آموزشی را با همکاری دبیرانی که خود اهل مسجد و نماز بوده و علاقمند به احیای نماز و مسجد هستند، استفاده کرد و با مبالغی کم و یا حتی بعضاً رایگان اقدام به تشکیل کلاس کرد، همچنین برای این کار از دانشجویانی که خود مسجدی هستند و یا سایر تخصص های اهالی مسجد می توان استفاده کرد.
8- ارائه الگو برای جذب جوانان و نوجوانان به نماز و مسجد
ارائه الگو یکی از موثرترین راهکارها می تواند باشد، به ویژه نوجوانان و جوانانی که اهل مسجد نیستند، چه ما بخواهیم یا نخواهیم، برای شان قهرمانان ورزشی به ویژه فوتبال، هنرپیشه ها و غیره بیشتر مهم بوده و جنبه الگویی دارند، بنابراین وظیفه صدا وسیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تربیت بدنی است که ضمن ایجاد فضاهای مناسب این الگوهای ورزشی ویا هنری را در هنگام نماز خواندن و شرکت در جماعات و حضور در مسجد، حضوری و یا از طریق تلویزیون ببینند، البته در وضعیت و موقعیت عینی نه فیلم ها و نمایش ها. متاسفانه جوانان و نوجوانان جامعه ما این الگوها را اغلب نمازخوان و اهل مسجد نمی شناسند و مسئولین کشور اسلامی با دست خود چنین الگوهایی را در اختیار جوانان قرار می دهند که در این مورد ضروری است که فکر جدی و اساسی صورت بگیرد، همچنین نشان دادن زندگی، سخنان و اظهارات افراد علمی، ورزشی و هنری موفق که اهل نماز و مسجد بوده و هستند، جز مواردی است که در نگرش و گرایش جوانان به حضور در مسجد و جماعات موثر خواهد بود.
9- عدم انحصاری کردن امورات و فعالیت های مسجد
در آیه 18 سوره جن می خوانیم که می فرماید "مساجد مخصوص خداوند عالمیان است"، بر این اساس مسجد مال شخص یا اشخاص و یا گروه خاصی نیست و نباید باشد، متاسفانه در تعداد بیشتری از مساجد نهادهای جانبی و ضمیمه مسجد که محل جذب نوجوانان و جوانان هر محله می تواند باشد؛ از جمله کانون ها، پایگاه مقاومت مسجد و یا فعالیت درخود مسجد به صورت انحصاری بوده و عده کمی که خیلی هم علاقه مندند، مایلند که در اختیار خودشان باشد.
درحالی که بسیاری از نوجوانان و جوانان که مایل به حضور در این مکان ها هستند و از آن طریق هم مطمئناً جذب مسجد و جماعات خواهند شد، به علت عدم اطلاع رسانی درست و یا نامشخص بودن زمان فعالیت، زمان باز بودن مکان، عدم آشنایی با افراد و مسئولین پایگاه و کانون، عدم اطلاع از شرایط و نحوه عضویت نمی توانند مراجعه کرده و عضو شوند، لذا لازم است یک اطلاعیه دائمی در این مکان ها موجود باشد، با این مضمون که مثلاً پایگاه فلان عضو جدید می پذیرد، مدارک و شرایط عضویت و زمان مراجعه فلان است، مطمئناً این اقدام تعداد زیادی از نوجوانان و جوانان محله را که مایل به عضویت و فعالیت هستند، ولی نمی دانند چگونه باید اقدام کنند، جذب خواهد شد.
10- بیان ترجمه زبان دعاها و اذکار
دعاها و اذکار که در مساجد، مراسمات و صدا وسیما قرائت می شود و دارای معارف و نکات بسیار متعالی و تاثیر گذار هستند ،برای اغلب شنوندگان به ویژه جوانان و نوجوان این سوال مطرح است که چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می خوانیم، در حالی که نمی دانیم که مخاطب ما کیست، یا اگر اجمالاً می دانیم، مخاطب ما خداوند است، نمی دانیم به او چه می گوییم یا چه چیزی از او درخواست می کنیم، لذا برای رفع شبهه و ابهام به همراه دعاها، ترجمه آنها نیز به زبان روان و خالی از هر گونه پیچیدگی ارائه شود تا ارتباط بین خواننده دعا و مخاطب او، یعنی خداوند محکم تر شود، تجربه نشان داده در مراسمات شب احیاء، وقتی ترجمه روان این دعاها گفته می شود چقدر در جوانانی که بخش اعظم مسجد را تشکیل می دهند، تاثیرمی گذارد.
90