مقدمه :
سرزمین کهنسال گرگان ، یکی از بخش های شمال شرقی ایران است که از قدیمی ترین ایام تا اواخر دوران قاجاری از صدمات ایالات ترک و تورانی و ترکمانی رنج های فراوان برده است . نکته ای که در خاک گرگان بیش از هر جای ایران باید مورد توجه قرار گیرد ، ناامنی و آشفتگی این خاک در ادوار مختلف است .
اوایل حکومت سلسله ساسانی و شاید کمی قبل از آن دیواری عظیم از آجرهای قالب بزرگ از (گمیشان) – در کنار دریای خزر – تا (پیش کمر) – در دامنه کوههای بجنورد کشیدند تا این ایالات نتوانند از دشت شرقی دریای خزر ، به طرف حاشیه جنوب شرقی و جنوبی پیش بیایند . پس از اینکه این دیوار عظیم رو به خرابی رفت و در اواخر زمان این سلسله قدرت تعمیر و مرمت آن نبود ، دیواری تازه ، در حوالی کرده حله (کردکوی امروزی) کشیدند و دشت گرگان و شهرها و دهکده های آن را برای تاخت و تاز این طوایف صحرا نشین باز گذاشتند . در اوایل زمان صفویان آق قلعه (پهلوی دژ) را در کنار گرگان رود ساختند و امنیتی تازه در شهرها و دهکده های گرگان پیدا شد. اما کریم خان زند ، خاک گرگان را یکسره برای تاخت و تاز این ایلات آزاد گذاشت و نزدیک کلباد ، جری (خندق) کند که به (جرکلباد) نامیده شد . البته این خندق نیز دوامی نیافت و سراسر خاک گرگان و مازندران زیر ثم اسب های ترکمن خرد شد . سرکشیها و تجاوزات این طوایف صحراگرد را نیز می توان از این اسناد دانست و از آنهاست که تاریخچه ای برای این ناامنی ها می توان نوشت .
مشخصات جغرافیایی منطقه :
گرگان از شمال به جمهوری ترکمنستان ، از جنوب به رشته کوه های البرز ، شاهکوه ، استان سمنان و دهستان نردین ، از مغرب به دریای خزر و از مشرق به بجنورد استان خراسان محدود است . وسعت آن 230000 کیلومتر مربع (1/69 وسعت ایران) می باشد که 15% آن شهرها و روستاها و راه ها ، 24% زمین زراعی ، 20% جنگل و 41% مرتع است .
محصولات مهم و استراتژیک کشاورزی آن پنبه ، غلات ، دانه های روغنی و مقداری هم برنج است : 70% تولید ، 20% غله ، 40% دانه های روغنی ، 30% توتون سیگار ، 5 / 8 % گندم و 5 / 7 % کل شالی کشور در منطقه گرگان به دست می آید .
پوشش گیاهی منطقه گرگان به همراه دشت ، متشکل از 1081 گونه متعلق به 114 تیره است . جنگل های گرگان با زیاد شدن ارتفاع کم و کمتر شده طوری که از ارتفاع حدود 3000 متر به بالا درخت به ندرت دیده می شود ، درختان مهم جنگلی ناحیه گرگان که بیشتر پهن برگ هستند عبارتند از : انجیلی ، بلوط ، سمرز ، راش ، کتوس ، گردو وحشی ، کرکف ، سرخه دار ، سارون ، چنار ، انار ، داغداغان ، توسکا ، اوجا ، آزاد ، شمشاد ، شونگ ، زبان گنجشک (ون) ، ولیک ، نمدار ، ملیج ، به علاوه تا ارتفاع حدود 500 متر بوته های جنگلی مثل سیاه تلو و تمشک فراوان است .
جلگه اسپتی پهناور گرگان که بر قسمت مخروط افکنه فرسایش سیلاب ها تشکیل شده دارای پوششی از خاک آبرفتی حاصلخیز است و 100 کیلومتر طول و 10 تا 15 کیلومتر عرض دارد ، شهر گرگان بر روی همین جلگه واقع شده است . نوع و جنس خاک این منطقه از جنوب به شمال و از مشرق به مغرب به تدریج از مرغوبیت می افتد طوری که خاک های حوضه رود گرگان تا اترک شور می شود .
مهمترین خاک های منطقه گرگان و دشت 6 دسته اند :
1 – خاک های منطقه کوهستانی که شامل خاک های قهوه ای جنگلی است .
2 – خاک های تپه ها که بیشتر در ارتفاع 150 تا 400 متر جنگل واقع شده اند .
3 – خاک های جلگه های مرتفع که در شمال
4 – خاک های جلگه های کوهپایه ای که بیشتر در جلگه های غرب ، شمال و شمال شرقی گرگان قرار گرفته اند .
5 – خاک های جلگه های رسوبی که شامل خاک های آق قلا ، جلگه نسگه سوار گنبد ف صوفیان و چات می باشد .
6 – خاک های جلگه های پست که رسوبی و شور هستند .
به طور کلی خاک منطقه گرگان متعلق به دوره پرکامبرین (حدود 1 میلیارد سال پیش) است که دارای شیست های مکاست و از دوره پالئوزوتیک سنگ های آهکی یا رگه های کلسیت و ماسه سنگ همراه انواع فسیل هاست به علاوه شیست های متامورفیک در جنوب گسل گرگان که شامل فیلیت ، توفهای متامورفیک ، کوارتزین های محتوای گراندو ، سینبت و دیوریت نیز ساخت می شود ، از دوران مزوزئیک دارای تشکیلات آهکی ، شیل ، مازون ، ماسه سنگ ، آهک ، زغال سنگ و ……
از دوران سنوزوئیک تشکیلات گنگلومرای قرمز رنگ و مارت های نومولیت دار و شیل می باشد . در دوره فصلی (دوره چهارم) شامل کنگومرای سخت شده لس با منشاء باری است که از انواع رسوبات می باشد .
ارتفاع دشت گرگان (اراضی پست شمال گرگان) 25 متر ، خود شهر گرگان (15 متر) ، بلندی های جنوبی آن یعنی شاهکوه حدود 3800 متر ، قله کوه ابر 2800 متر و شاهوار حدود 3950 متر ارتفاع دارند .
1 – بارندگی :
هر اقلیمی رژیم بارش خاص خود را داراست . ریزش باران در ناحیه گرگان بیشتر در فصول پاییز و زمستان صورت می گیرد البته در فصول بهار و تابستان نیز گاها نزولات آسمانی را داریم اما کمتر . بنا به نمودارهای ایستگاه های هواشناسی حداکثر میزان بارندگی ماهیانه مربوط به اسفند ماه به میزان 105 mm و مهرماه 9 / 86 mm و min بارندگی در ماه های مرداد به میزان 7 / 24 mm و تیرماه به میزان 7 / 32 mm می باشد . بنا به آخرین گزارش، تعداد روزهای بارندگی 91 روز در سال می باشد و بیشترین روزهای بارندگی به مدت 16 روز در اسفندماه گزارش شده است و همچنین میزان متوسط بارندگی سالیانه شهر گرگان 1 / 432 mm است . همچنین این گزارش تعداد روزهای یخبندان در گرگان را 32 روز اعلام کرده اند و بیشترین معدل رطوبت نسبی را در اسفند ماه به میزان 74% و حداقل معدل رطوبت نسبی را در خرداد ماه به میزان 5 / 62% اعلام کرده اند .
2 – باد :
میزان وزش باد در شهر گرگان از جانب غرب به جنوب غربی و شمال غربی به حداکثر خود می رسد و با شدت هر چه تمام تر (16 – 12 کیلومتر در ساعت) و تقریبا در تمام مدت سال به سوی این شهر در وزش است .
از طرف جنوب و جنوب شرقی و مشرق به سبب وجود سلسله جبال البرز در این قسمت وزش باد به حداقل ممکن تقلیل می یابد .
بر اساس نمودار باد شدیدترین بادهای غربی در خردادماه با سرعت بین 12 – 8 کیلومتر در ساعت ، شدیدترین بادهای شمالی در اسفند ماه با شدت 12 – 8 کیلومتر در ساعت و شدیدترین بادهای شرقی در اسفندماه با سرعت 16 – 12 کیلومتر در ساعت می باشد . در نتیجه باد غالب گرگان از سوی مغرب و جنوب غربی گرگان است .
در اقلیم معتدل و مرطوب بهترین عملکرد باد در تهویه رطوبت ساختمان می باشد . این مهم به خصوص در محل اتصال بنا به زمین مرطوب بسیار مورد توجه است که در بافت قدیم با کرسی چینی و ایجاد گربه رو ، در بافت جدید با استفاده از پیلوت تحقق می یابد .
به طور کلی بادهای موجود دو تاثیر بر ساختمان دارند که عبارتند از :
تاثیرات مثبت و تاثیرات منفی
تاثیرات مثبت : با استفاده از بادهای غالب و محلی و با طراحی مناسب بازشوها می توان عملکرد تهویه ساختمان را خصوصا در مناطق مرطوب با سیستم های پاسیود (مکانیسم تهویه طبیعی) انجام داد . در بافت مورد مطالعه ما دیوارهای منازل از جانب باد پر فشار غرب باید به صورت بسته و اغلب دارای ایزوله بنا شوند .
تاثیرات منفی : باد باعث نفوذ رطوبت آب باران با جداره های ساختمانی شده و باعث تخریب مصالح نما می گردد.
عمده ترین مشکلات منطقه رطوبت زیاد در فصول مختلف می باشد . به همین جهت عامل ایجاد آسایش در ساختمان های شهر برقراری و تداوم کوران در فضای داخلی می باشد . بنابراین در طراحی ساختمان برای گرگان باید ایجاد کوران در ساختمان مورد توجه قرار گیرد .
توجه به نکات ذیل در این رابطه حائز اهمیت است :
1 – ارتفاع ساختمان از سطح زمین از عوامل تعیین کننده میزان فشار باد بر ساختمان است در نتیجه تعیین کننده میزان استفاده از باد و ایجاد تهویه طبیعی در ساختمان است .
2 – به دلیل اهمیت کوران جهت ساختمان باید در رابطه با جهت وزش بادهای مطلوب تعیین گردد .
3 – امکان ایجاد کوران در تمام اتاق ها به وجود می آید .
4 – اگر پنجره ها در رابطه با وزش باد در محل مناسبی قرار داشته باشند حتی پنجره های کوچک می توانند در داخل ساختمان ایجاد کوران کنند . همچنین قرار گرفتن درها و پنجره ها در مقابل هم عبور جریان هوا را آسان می نماید ، مسائل فوق در معماری سنتی این شهر کاملا رعایت شده است .
5 – در گرگان ساختمان بهتر است در جهت جنوب یا جنوب شرقی ساخته شود و گسترش پلان در جهت شرقی – غربی باشد چون دیوارهای جنوب حداکثر تابش آفتاب را در زمستان و حداقل تابش آفتاب را در تابستان دارند .
3 – تابش نور خورشید :
طول ساعت آفتابی و شدت تابش نور خورشید به عرض جغرافیایی محل و فصول مختلف (کوتاه و بلند بودن روز بستگی دارد) استفاده از انرژی خورشیدی در سیستم های گرمایش ساختمان ها باید مورد توجه قرار گیرد . علاوه بر این توجه به تعداد ساعات آفتاب در نورگیری فضاهای ساخته شده حائز اهمیت می باشد .
4 – زلزله :
منطقه گرگان از جانب جنوب و جنوب غربی در کمربند زلزله شاهرود و از جانب شمال شرقی در کمربند عشق آباد قرار گرفته است . خطوط عملرزه شاهرود و عشق آباد بین حداقل 6 و 7 (که شامل منطقه گرگان و رشت نیز می گردد) و حداکثر 9 و 10 از نظر زلزله خیزی منطقه بندی شده اند .
مهمترین زلزله هایی که در طول تاریخ در گرگان روی داده تا آنجا که آمار و منابع نشان می دهد در سالهای 893 ، 1890 ، 1898 ، 1899 ، 1944 ، 1963 به توالی بوده است . چنانچه نقش زلزله و گسل های ایران نشان می دهد در منطقه گلستان به غیر از دو مورد یکی در مراوه تپه و دیگری در اینچه برون باقی کمتر از 5 / 5 ریشتر شدت داشته اند . شهرهای گرگان ، علی آباد ، گنبد ، … نیز دارای سوابق زلزله خیز می باشند . بر اساس نقشه خطر زلزله در ایران دشت گرگان در منطقه ایست که احتمال 10 % وقوع زلزله ای 40 الی 45 درصد شتاب ثقل زمین در 50 سال از دوره بازگشت 500 ساله را دارد .
در مجموع خطر زلزله در پایین دشت و ترکمن صحرا نسبت به کوهپایه و بالای دشت کمتر بوده و تمامی منطقه در مقایسه با نواحی زلزله خیز کشور در خطر زیاد بالایی به سر نمی برند .
شهر گرگان به علت قرارگیری در نزدیکی دریای خزر از یک سو و وجود سلسله جبال البرز در جنوب و جنوب شرقی آن از سوی دیگر ، تحت تاثیر انتقالات آب و هوایی حوزه دریای خزر قرار دارد . جهات اصلی وزش باد از سمت مغرب و جنوب غربی می باشد که در تابستان و بهار این وزش شدت بیشتری دارد .
منطقه گرگان و دشت به علت قرار گیری بین دو کمربند زلزله عشق آباد در شمال شرقی و کمربند زلزله شاهرود در جنوب غربی از سال 893 میلادی تا کنون بر اساس اطلاعات ثبت شد ، زلزله شدید را با خسارات فراوان متحمل گردید ، که آخرین آن حدود سال های 1323 شمسی بوده است .
خصوصیات جمعیتی :
بر اساس آمار گیری ایران در سال های 62 و 65 مشخصات جمعیتی گرگان و محدوده بافت قدیم به شرح زیر خلاصه و ارائه می شود
سال 1362
سال 1365
جمعیت
تعداد خانوار
بعد خانوار
جمعیت
تعداد خانوار
بعد خانوار
شهر گرگان
107300
25540
2 / 4
139417
604 / 28
87 / 4
محدوده بافت قدیم
4285
763 / 16
3902
منطقه مورد مطالعه
+1404
244 / 5
1269
13 / 4
این جدول جمعیت قدیم بافت قدیم را 12% کل جمعیت شهر در سال 65 نشان می دهد که این تعداد با وجود افزایش جمعیت کل شهر طی سال 62 تا 65 کاهش را نشان می دهد که بیانگر حضور خانوارها با بعد کمتر در بافت قدیم نسبت به کل شهر می باشد.
برای مقایسه ای بین تراکم ناخالص بافت قدیم و شهر احتیاج به تخمین سطح کل شهری در سال 65 می باشد که می توان با استناد به محاسبات اولیه ای که طرح تفضیلی در سال 62 نموده رقم 1522 هکتار را با تقریب برای کل شهر در سال 65 در نظر گرفت .
جمعیت
مساحت
تراکم ناخالص
شهر گرگان
139417
1522
6 / 91
محدوده بافت قدیم
16763
128
9 / 130
منطقه مورد مطالعه
5244
43
9 / 121
گرگان از نگاه آمار (1369 – 1370)
گرگان به همراه آق قلا شامل 2 بخش ، 5 دهستان ، 183 سکنه و بقیه خالی از سکنه است . شهرستان گرگان 345448 نفر جمعیت دارد که از این تعداد 7 / 44% در نقاط شهری و 3 / 55% در نقاط روستایی سکونت دارند و کمتر از 1% غیر ساکن هستند . تراکم جمعیت ( جمعیت نسبی ) آن برابر 7 / 119 نفر در هر کیلومتر است . از جمعیت این شهر حدود 175509 نفر مرد و 169939 نفر زن هستند . یعنی در مقابل هر 100 نفر زن 103 نفر مرد وجود دارد . 8 / 46% در گروه سنی کمتر از 15 سال 4 / 50% در گروه سنی 15 – 64 سال و 5 / 2% در گروه سنی 65 سال و بیشتر قرار دارند .
اوضاع جوی گرگان (1369 – 1370)
نام ایستگاه سینوپنیک
ارتفاع از سطح دریا به متر
درجه حرارت
رطوبت نسبی (درصد)
بارندگی بر حسب mm
حداکثر
حداقل
متوسط
ساعت30/6
30/12
حداقل میزان بارندگی سالانه
حداقل میزان بارندگی در روز
تعداد روزهای بارانی
تعداد روزهای یخبندان
گرگان
105
40
6 / 3-
3/18
73
54
709
42
116
14
تاریخچه شهر گرگان (استرآباد) :
بر اساس تحقیقات به عمل آمده در سال 1310 ، شهر گرگان دارای تمدن 6000 ساله (قبل از آریایی) است . به طور کلی ناحیه دشت گرگان و پیرامون آن در گذشته دور ، ضمیمه خراسان بوده است و در کتیبه های داریوش به نام (پرنو) از آن یاد شده است . گویند اسکندر پس از پیروزی بر داریوش سوم این ناحیه را متصرف شد و پس از اسکندر منطقه به دست سلوکیان افتاد . در عصر ساسانی هجوم مکرر مهاجمان (اقوام علونها) موجب ساختن دیواری که آن را سد اسکندر نامیدند ، شد و هم اکنون ترکمنان آن را قزل آلان یا سدرسلان می نامند .
روایتی دیگر در مورد تاریخ استرآباد چنین نقل می کند :
همه ساله لشکر خزر به تمشیه و ولایت طبرستان آمده نهب و تاراج می کردند . انوشیروان حکم فرمود که سدی بر سر راه لشکر خزر بنا نهادند و استادان چابکدست و معماران صاحب وقوف به صد فرسنگ مساحت حصاری بنا نهادند و هر روز پنج خروار در جهت خرج مقرر بود که از خزانه انوشیروان به آنجا برده و صرف عمارت آن سد می کردند و چون اتمام نزدیک شد . زر در آن وقت خزانه عامره نبود از آذرماهان نامی که چون قارون در کثرت مال و اسباب از انبای روزگار ممتاز بود مبلغ ها قرض کرده به دستور می فرستادند و آخر اصطخربون نامی از فارس که جمعیتی وافر و ثروتی متکاثر داشت غیرت نموده به انوشیروان عرض کرد که حاجت است که پادشاه از ملکی دور دست مساعات بخواهد؟ اگر آذرماهان هر روز 5 خروار زر می دهد من 7 خروار می دهم که هرگاه پادشاه قدرت در ادای آن داشته باشد مودی است .
انوشیروان را خوش آمد اتمام آن سد را در عهده اصطخربون کرده و اصطخربون هر روز 7 خروار خرج نموده تا به اتمام رسانیدند بعد از اتمام عمارت سد به جریان آمده گذرش بر آن زمین که حالا استرآباد است افتاده مدلی قابل عمارت یافته صورت تبیسه و دریا و کوه بر کاغذی طرح کرده به نظر انوشیروان رسانیده و گفت :
عمارت سد تمام شده و همچنان مبلغی باقیست و چنین محلی که قابل عمارت است یافته ام اگر اشارت فرمایید شهری بنا کنم . انوشیروان قبول فرموده او را بر معموری استرآباد مامور ساخت ، اصطخربون به عمارت مشغول شده بعد از اتمام ان به اصطخربون موسوم ساخت و به مرور به استرآباد مشهور گشت .
بافت قدیم گرگان
معرفی بافت:
بافت گرگان که در حال حاضر130 هکتار آن باقی مانده است دارای آثار وابنیه قدیمی متعلق به دوران صفویه ، زندیه و مخصوصاً وابسته به معماری سبک دوره قاجاریه است . در ساخت و ساز بافت قدیم گرگان عواملی مثل آب، خاک، تابش نورخورشید، و همچنین عوامل اجتماعی و فرهنگی نقش بسزایی داشته است . استرآباد قدیم توسط بارویی بطول 6 کیلو متر محصور بوده و بر نقاط مختلف این بارو و به فاصله های معین برجهایی قرار داشت که در آنها قراولان از شهر حفاظت می کردند . در حاشیه بیرونی خندقی عمیق حفر شده بود که از خاک آن باروها را بنا کرده بودند. حدود و عرصه شهر از طریق دیوار و خندق از خارج از محیط شهری جدا می شد و چهار دروازه تنها راههای ورود و خروج به شهر بودند که عبارتند از درواز ه بسطام در شرق ، دروازه فوجرد در شمال، دروازه چهل دختران در جنوب و دروازه مازندران که در غرب بافت شهر قرار داشتند. معابر اصلی سنگ فرش و کشیدگی آنها در امتداد شمالی – جنوبی بوده و محلات داخل بافت را بهم مرتبط می کرد. استرآباد از یک بخش حاکم نشین در جنوب شرقی بافت قدیم شهر برخودرار بوده و بر اساس مستندات تاریخی، از اواخر دوره قاجار امارت کاخ سلطنتی قاجار، سبزه میدان یا میدان توپخانه ، دیوانخانه آقا محمد خانی و دیگر فضاهای سکونتی اعیانی و حکام شهر در این قسمت قرار داشته است. استرآباد از اواسط دوره قاجاریه توسط عواملی چون آتش سوزی، سیل ، زلزله ، قحطی ، بیماری و… رو به ویرانی رفت ولی در اوایل حکومت پهلوی اول با شروع ساخت و ساز در بافت رونق گرفت ولی در آغاز نهضت خیابان کشی های ابتدای قرن حاضر و ایجاد فلکه شهرداری مجدداً دستخوش تخریب جدی شد و پس از دخالتهای کالبدی – فضایی انجام شده در کل پیکره شهر وجانشینی فلکه شهرداری بجای میدان توپ خانه در جنوب کاخ آقا محمد خان بر زمینی که از تخریب دیوار قدیمی شهر بدست آمده بود (کتابخانه عمومی شهر) سازمان فضایی کالبدی ارگ حکومتی شهر را دگرگون نمود. انتقال مرکز حکومتی متمرکز شهر که از عمارت علی قاپو و توپخانه و دیوانخانه و… بر گرد یک میدان بنام سبزه میدان سازمان یافته بود به نوار خدماتی حاشیه خیابان کاخ و فلکه شهر داری با جانمایی عمارت پست ، دارایی ، شهربانی و دادگستری در امتداد خیابان کاخ و شاهرود و هتل میامی سابق و شهرداری و بانک ملی در پیرامون فلکه جدیدالاحداث به همان سبک و سیاق و دانشکده منابع طبیعی ادارات کشاورزی ، آب و برق، راه و ترابری، بانک صادرات ، آموزش و پرورش، سینماها و… که هرکدام ساختارخدمات عمومی شهر را می سازنند در کنار خیابانها قرار گرفتند.
ویژگی های بافت قدیم گرگان:
بافت قدیم گرگان را مجموعه ای از محلات مسکونی و مراکز محلات تشکیل می دهد. شکل گیری و تجمع فضاهای مسکونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یک محله با نام مشخص بیانگر علل وعواملی است . بعضی از این محلات در روند تجمع افراد یک صنف شکل گرفته اند مانند محله دباغان و نعلبندان و برخی دیگر به خاطرهمجواری با عناصر و فضاهای خاص نام آنرا به خود گرفته اند مانند محله سرچشمه و میدان. هسته اصلی شکل گیری بافت از سه محله بزرگ سبزه مشهد، میدان عباسعلی و نعلبندان است که تا به امروز در جهات مختلف بخصوص شرق و جنوب شرقی گسترش یافته است. هریک از محلات بزرگ نیز به محلات کوچکتری تقسیم می شدند.
هر محله دارای مرکز محله است که مکانی برای گرد همایی مردم بود. مراکزمحلات ومیدانهای واقع در گذرها غالباً به شکل هندسی چند ضلعی مربع ویا مستطیل بود.در مراکز محله ها عناصری همچون بازار، بازارچه ، تکیه قبرستان،چشمه، آب انبار،مسجد،حمام،مدرسه،ملاخانه و… وگاهی نیز درخت چنار بسیار قدیمی داشت.
عمده ترین بازار شهر بازار نعلبندان وکهنه بازار بودند که ترکیب فضای کالبدی آنها به صورت خطی(راسته) بود وغالباً به میدان وبازارچه ها متصل می شدند. این بازارها سرپوشیده نبودندوفقط تعدادی از راسته های بازار کهنه باطاق آجری وخرپا وسقف چوبی پوشیده شده بود ودربهای مغازه ها با تخته ها به صورت تاشو بود (بخشهایی از کهنه بازار در اثر خیابان کشی های دوره پهلوی از بین رفت).
معماری بافت:
بافت گرگان به صورت پیوسته و درونگرا است وگسترش آن یا به صورت یک طبقه ویا دوطبقه در محوطه حیاط است وفرم کلی آن بصورت کلاه فرنگی ویا به صورت حیاط مرکزی است. بناهای مسکونی شهر براساس وضعیت اقتصادی مردم (طبقات اشراف واعیان، متوسط وفقیر) احداث می شدند.
ساختمانها توسط دیوارهای قطور وبلند آجری وبعضاً خشتی محصور می شدند. بناها دارای یک یا چند ورودی بوده که معمولاً ورودی اصلی دارای درب چوبی و سردر با تزیئنات آجری ، کتیبه ، پیر نشین وپوشش شیروانی سفال پوش است . ساختمان بناها دارای کف کرسی است که حدود 1 متر نسبت به سطح زمین بالاتر ساخته شده و بر ای جلوگیری از نفوذرطوبت زیر طبقه همکف توخالی است که بدان گربه رو می گویند . بناها دارای آن فضاهایی چون تالار، اتاقهای تابستان نشین وزمستان نشین، اتاقهایی با باز شوها (درب وپنجره ها) و طاقچه های متعدد، پستو، راه پله ها، تراسهای چوبی، سکوو… است. از دیگر عناصر دیگر که عموماً در حیاط قرار دارند آشپز خانه، انباری، سردابه، حوض، دستشویی است. حیاط دارای کف فرشهایی آجری ویا سنگ فرش ویا تلفیقی ازهردوبوده ودرآن حوض ، حوضچه، کانالهای آب، گل باغچه مشاهده می شود. طبقه دوم بناها نیزدارای اتاقهای پی در پی ، تراس وبالکن چوبی است که اتاقها هم از داخل وهم ازروی تراس ها به یکدیگر مرتبط هستند. پوشش بناها چوبی به صورت بام شیبدار وسفال پوش است که برروی خرپاهای چوبی قرار دارند.کنسول شیروانی که دارای شیرسرهای چوبی است حدود 1 الی5/1نسبت به بدنه جرزها جلو ترآمده تا از بارش باران بر بدنه های بنا جلوگیری نماید.
ابنیه تاریخی – مذهبی موجود دربافت :
مسجد جامع (دوره سلجوقی- شماره ثبت81 )، امامزاده نور (دوره سلجوقی- شماره ثبت )، مدرسه عمادیه (دوره صفویه- شماره ثبت ) و…
ابنیه شاخص دیگر:
مجموعه باقری ( دوره قاجاریه- شماره ثبت )، مجموعه تقوی ( دوره قاجاریه- شماره ثبت 2409)، مجموعه شیرنگی ( دوره پهلوی اول- شماره ثبت ) خانه خراسانی (دوره قاجاریه- شماره ثبت 2273)، خانه کبیر (دوره قاجاریه – شماره ثبت ) خانه امیر لطیفی ( دوره قاجاریه- شماره ثبت 2391 ) و…
بافت قدیم گرگان در سال 1310خورشیدی به شمره 41 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال 1335 خورشیدی حدود 45 الی 50 هکتارازکل بافت(هسته مرکزی بافت) توسط اداره کل حفاظت آثار باستانی وبناهای تاریخی ایران تعیین حریم شد.
بافت گرگن در بین سایر بافتهای تاریخی کشورازاهمیت بسزایی برخوردار است وهر ساله پذیرای تعداد زیادی گردشگر داخلی وخارجی است .
آشنایی با بافت تاریخی و خصوصیات معماری گرگان:
جایگاه معیشت و حیات مردمی که در یک منطقه با یکدیگر زندگی می کنند تشکیل یک بافت را می دهد . یک بافت شامل خانه های مسکونی مردم ، مراکز اقتصادی ، مذهبی ، نظامی و خدماتی و غیره است .
هر بافت بنا به سنتها و دانش گذشتگان و نوع فعالیت مردم آن منطقه ای که از نظر جغرافیایی در آن قرار گرفته ، معماری و شکل و فرم خاص خود را دارد . معماری هر بافتی بنا به مقتضیات اقلیمی که ر آن قرار گرفته فرم خاصی دارد . اما هر بافتی با هر معماری از عناصر مشترکی تشکیل شده اند که بدون آن عناصر نمی توان بافت را به منطقه اطلاق نمود . مثلا خانه های مسکونی مهمترین عامل تشکیل دهنده بافت هستند .
برای ایجاد یک بافت در منطقه شرایطی لازم است از جمله :
1 – داشتن زمین های حاصلخیز برای کشت و داشتن مرتع برای دام
2 – دسترسی به آب
3 – امنیت داشتن منطقه در برابر دشمنان
4 – دسترسی به راه های آبی و خاکی
5 – سیل گیر و زلزله خیز نبودن منطقه
6 – قابل رشد بودن منطقه در یکی از جهات اصلی
7- برخورداری از ذخائر معادن طبیعی
که گرگان تعداد زیادی از شرایط را داراست . بافت گرگان به صورت پیوسته و درون گرا می باشد و گسترش آن به صورت ارتفاعی بر بالای طبقه همکف یا در محوطه حیاط می باشد . ساختمان بنا را رو به آفتاب می ساختند و اتاقها را رو به شرق قرار می دادند و معمولا طرف قبله را نیز می ساختند . سقف بناها و ارتفاع دیوار هر طبقه بلند بوده و به همین علت در اتاقها طاقچه ( رف ) قرار داشته که نوعی کمد برای ساکنین منازل ایجاد می کرده است .
به علت توپوگرافی اراضی بافت قدیم و شیب عمومی زمین به سمت شمال شبکه های اصلی آبیاری بر روی محور شمالی – جنوبی و شبکه های فرعی تر بر روی محور شرقی – غربی قرار گرفته اند و به پیروی از این مسیرهای آبیاری ، معابر بافت قدیم نیز بر روی این مسیرها توسعه یافته اند .
شرایط اقلیمی و نیاز به استفاده از جهت وزش بادهای مفید دلیل عمده نحوه شکل گیری و استقرار ساختمان های مسکونی نسبت به معابر در بافت قدیم بوده است .
بخش ها اصلی ساختمان عموما به صورت احجام مکعب مستطیل بر روی محور شرقی ، غربی استقرار یافته اند
شکل خطی ساختمان های در بعضی واحدهای مسکونی با ترکیب احجام خدماتی جنبی مانند مهتابی ، انباری و آشپزخانه و در بعضی موارد مجلل ( مانند خانه تقوی ) با قسمت های زیستی دیگر تشکیل حیاط محصوری را می داده اند . ترکیب احجام خطی با قطعات دیگر ترکیبی از فضاهای پر و خالی در بافت ایجاد می کند که جوابگوی مسائل اقلیمی در بافت می باشد .
در رابطه با اقلیم و استفاده بهینه از کوران باد بدنه ساختمانها حداقل بطور عام از دو جهت شمال و جنوب به فضای آزاد متصل می باشد و در مواردی از سه یا چهار طرف بدنه بنا را آزاد می گذاردند و به همین دلیل تعداد بازشو ها در جداره های بنا زیاد می شود و نمای خارجی به همان اهمیت نمای داخلی مطرح می شود . استقلال نسبی بخش های مختلف ساختمان در قالب احجامی متناسب با کاربردشان از ویزگی های بارز ساختمان های مسکونی در بافت قدیم گرگان می باشد .
بافت قدیم گرگان که با بارویی به طول 6 کیلومتر و خندقی در اطراف آن متشکل از پنج دروازه ها (محل تقاطع راه های مختلف بوده اند) می توانند علل و شیوه رشد شهر را نشان دهند ، پنج دروازه شهر عبارت بودند از : دروازه شرقی بسطام و خراسان ، دروازه فوجرد یا سبزه مشهد که به طرف گرگان قدیم می رفته است ، دروازه جنوبی به نام چهل دختران که به طرف کوهستان می رفته و دروازه مازندران و دروازه دنکوان که در دروازه پنجم رفت و امدی صورت نمی گرفته است .
بافت قدیم گرگان را مجموعه ای از محلات مسکونی و مراکز محلات تشکیلات می دهد . سیر تحول آنچه که در حال حاضر بافت گرگان نامیده می شود ، حاکی از تجمع اولیه سه محله اصلی سبزه مشهد ، میدان و نعلبندان می باشد که بتدریج و تا به امروز در جهات مختلف بخصوص شرق و جنوب شرقی گسترش یافته اند . در هر سمت شهر یک محله قرار داشت و هر محل نیز مرکزیت خاص خود را دارا بود اما مرکز اصلی در محله شرقی کنار دروازه خراسان بوده است .
ناگفته نماند که هر سه محله با راه اصلی به هم متصل می شوند . وجود بازار اصلی در محله شرقی بر مرکزیت آن محل می افزوده است . (در گذر دوشنبه ای واقع در محله غربی و گذر چهارشنبه ای واقع در محله شمالی احتمالا بازارهای هفتگی وجود داشته است) .
شکل گیری و تجمع فضاهای مسکونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یک محله با نام مشخص بیانگر علل و عواملی می باشد . بعضی از این محلات در روند افراد یک صنف شکل گرفته اند ، مانند محله نعلبندان و یادباغان ، بخش دیگری از محلات بخاطر همجواری با عناصر و فضاهای خاص نام آن را به خود گرفته اند مانند محله میدان یا سرچشمه . محله اصلی سبزه مشهد که در شمال و کنار دروازه گرگان قدیم قرار داشت شامل محلات فرعی تر : سرچشمه ، پیر چشمه ، چهارشنبه ای و دباغان می باشد . این محله به دلیل وجود مظهر قنات در محدوده آن ، تامین کننده آب ساکنین شهر بوده است . عناصر مشخصی که در مرکز و محدوده این محله قرار دارند شامل : امامزاده نور ، مصلی و چند تکیه می باشد .
محله اصلی میدان که در غرب و کنار دروازه مازندران قرار داشته است شامل محلات فرعی تر : دربنو ، میرکریم ، دوشنبه ای و دوچنار می باشد (محله دوچنار در حال حاضر وجود ندارد) در محله میدان یکی دیگر از بازارهای اصلی شهر وجود داشته است که با احداث خیابان های جدید بخشی از آن از بین رفته است و بخش دیگر آن به صورت بازارچه ای فعال به کار خود ادامه می دهد . محله اصلی نعلبندان که در شرق شهر و کنار دروازه خراسان قرار داشت شامل محلات فرعی تر : میخچه گران ، پاسر ، باغشاه و شیرکش می باشد .قدمت دو محله باغشاه و شیرکش به اواخر دوره قاجار می رسد . بازار اصلی و مسجد جامع شهر در این محله قرار داشته و دارند .
هر کدام از محلات نامبرده بالا علاوه بر بازار و بازارچه دارای مسجد یا تکیه ، حمام ، مدسه و آب انبار اختصاصی نیز بوده اند که کم وبیش تا امروز شکل خود را حفظ کرده اند و به نظر می رسد که محله میدان قدیمی تر و مربوط به زمان های اولیه شکل گیری شهر باشد که بعد دو محله شمال و شمال شرقی در کنار آن بوجود آمده اند ، که باعث شده شهر به طرف محله شمال و شمال شرق در کنار آن بوجود آمده اند ، که باعث شده شهر به طرف شمال و شمال شرقی رشد کند ولی از طرف غرب به خاطر وجود خندق و بارو و از طرف جنوب به علت وجود کوه ها و جنگل ها رشد کمتری داشته است .
این رشد باعث ایجاد محلات فرعی تر شیرکش ، پاسرو و میخچه گران در شرق و جنوب شرقی و محلات چهارشنبه ای ، سرپیر ، دباغان در شمال شرقی و بلیش در شرق شد و ادغام کلیه محلات با هم بافت قدیم گرگان را تشکیل داد . رشد اولیه شهر در محدوده برج و باروی آن می بود اما از سال 1290 به بعد رشد شهر بیشتر معطوف به جنوب و شرق شد و از سال 1317 به بعد نیز رشد شهر مجددا در همان قسمت شرق و جنوب شرقی انجام شد .
اما در دهه 1340 و 1350 روند رشد شهر تغییر نمود و شهر به صورت پراکنده و در تمام جبهه ها گسترش یافت که بیشتر در امتداد خیابانها ایجاد شده بود .
در دهه اخیر نیز شهر این الگوی رشد پراکنده در همه جهات را دنبال کرده که بیشتر در جهات شمال شرق و جنوب بوده است و به علت وجود زمین های مرغوب کشاورزی در شمال و باغات و جنگلها در جنوب رشد نامناسبی را ایجاد نموده است .
وضعیت بناهای مسکونی بافت
بناهای مسکونی بافت بر اساس وضعیت اقتصادی خانوار ف به دو طبقه تقسیم می گردد :
1 – طبقات اشراف و اعیان نشین و بخشی از طبقه متوسط
2 – طبقات متوسط پایین فقر . حیاط بناها توسط دیوارهای قطور و بلند و طولانی محصور می شد که غالبا بناها دو طبقه و داخل حیاط بزرگ و مملو از درختان بویژه مرکبات قرار داشت .
نمایی از مجموعه تقوی در ضلع شمالی
طبقه دوم این بناها از بیرون مشرف بر کوچه و دارای بالکن چوبی بود که ساخت ان بیشتر به دلیل مسائل امنیتی خانوار بوده بناها عمدتا اجری و دارای اتاق های بزرگ و متعدد و مجزا از یکدیگر بودند .
این اتاق ها توسط ایوان های چوبی که غالبا با نرده های چوبی طراحی شده و ستون های بزرگ منقش استوار و مزین شده به هم مرتبط می گردید .
بسیاری از اتاق ها بویزه پذیرایی ، دارای گچ بری و رفها و طاقچه های بسیار زیبابوده بام ها شیبدار و سفالی بر روی خرپاهای چوبی بسیار قوی استوار می گردید که غالبا از چهار طرف ساختمان بین 1 تا 5 / 1 متر جلو می آمد تا از دمش باران بر پنجره ها و دیواره جلوگیری نماید .
دتشویی در گوشه حوض بزرگ در وسط حیاط و سردابه ها در زیربنا قرار می گرفت . سردابه ها زیرزمین هایی بود که از کف حیاط حدود 20 پله به پایین می رفت و به محیطی 5 / 1 * 1 متر ختم می گردید که از آن به خاطر برودت برای سالم نگه داشتن غذا و اذوقه استفاده می گردید .
در داخل حیاط ها آبراه (فاضلاب) قرار داشت که به خانه چندین همسایه مجاور متصل و مشترکا فاضلاب همه را به داخل کوچه یا مکانی مشخص هدایت می نمود .
نمایی از شیر سرها
حیاط های خانه های اشرافی غالبا به فرم زیبایی آجر فرش می شد پنجره ها چوبی و مشبک و ندرتا توام با منبت کاری های زیبا بود تعدادی از انها آجر فرش می شد .
پنجره ها چوبی و مشبک و ندرتا توام با منبت کاری های زیبا بود . تعدادی از انها کشوئی باز و بسته می شد .
نمای بیرونی بناها اشرافی دارای بازشوهای مستطیل شکل با قوس های جناغی نیم دایره بود که در دوره قاجار مورد توجه طبقات متوسط قرار گرفت .
نمای بیرونی از بازشوها
درب ورودیی به حیاط نیز چوبی و بسیار ضخیم و نمای خارجی آنها با گل و بوته های فلزی تزئین می گردید این درب از پشت توسط چوبی که حرکات افقی داشت کلون می شد . سپس توسط چوب کوچک دیگر به نام خیزه که به طور عمودی داخل کلون قرار می گرفت قفل می گردید . سردرها از بیرون با آجر و گچ تزئین گشته و گاهی جناغ نیم دایره ای بالای آن توسط آیات یا طرح های اسلیمی مزین می شد .
قشر متوسط و پایین شهر غالبا دارای حیاط هایی کوچک بودند که از قلوه سنگ های رودخانه ای فرش می شد . تزئینات بسیار کم و بناها غالبا از خشت خام با رویه کاهگلی پوشیده می شد . هر بنا دارای 2 یا 3 اتاق بود که بوسیله تراس که یک متر از کف حیاط بالا آمد ، بهم متصل می شد .
حیاط دارای مطبخ (آشپزخانه) انباری کوچک (اندرخانه) آب انبار وسط حیاط ، سردابه و آبرا ، (اورا) بود . در و پنجره ها چوبی و ساده ، بام ها سفال پوش و بر روی تیرهای چوبی استوار می گردید . داخل اتاق ها بدون تزیین فقط چند طاقچه ورف خودنمایی می کرد درب حیاط چوبی بدون تزئینات بود که از بیرون در دو طرف آن نشیمنگاهی برای اطراف موقت درست می کردند .
نمایی از طاقچه های داخل اتاق
سیستم حرکت آب در استرآباد :
قبل از آنکه چاه های عمیق حفر شود و شبکه بهداشتی لوله کشی در بافت شهر نصب شود آب شرب اهالی گرگان ( استرآباد ) از آب سرخواجه ، سرچشمه و رودخانه و زیارت تامین می شده است . آب سرخواجه در ضلع شمالی فلکه امام رضا فعلی واقع بود و آب سرچشمه در خود محله سرچشمه قرار داشت . نام این محل به خاطر همین چشمه می باشد .
آب رودخانه زیارت از چند قرن پیش یکی از منابع تامین کننده آب اهالی استرآباد بود که در نهارخوران 54 سهم به اوزنیه ، 10 سهم به قلعه حسن و 2 سهم به چاله باغ تعلق داشت ، در مسیر آب این رودخانه که قسمتی از آن به داخل شهر می امد ، آسیاب ها و آب رنگ های از نیروی آب آن به حرکت در می آمدند ، این آب بعد از ورود به شهر در سبزه میدان ( حدود فلکه کاخ فعلی ) دو شاخه می شد . یک شعب داخل پادگان شده و از آنجا به اوزنیه می رسید . شاخه دیگر به وسط شهر ( فلکه شهرداری ) آمده و از این نقطه باز دو شاخه می شد . یک شاخه به سوی قلعه کهنه می آمده به خخندق در باروی شهر می ریخت یک شاخه دیگر از فلکه مرکزی به داخل محلات نعلبدان ، پاسر و سرچشمه جاری می شد . برای حمل آب سرخواجه و سرچشمه به منازل ، از ارابه های دوچرخ تک اسب استفاده می شد که شبکه استوانه ای بزرگ عقب آن نصب شده بود بعد از پر کردن این شبکه جلو در منازل آب را سطلی به فروش می رساندند . غیر از ارابه های اب کش تعدادی خرکچی نیز بوسیله الاغی که به دو طرف آن ظرف های کوچک آب در داخل خورجینی قرار می گرفت ، آب را از همین نقاط در منازل رسانده و می فروختند ، آب غیر مشروب مخصوصا برای شستشو از اب های روان موجود در جویهای شهر استفاده می شده است
تصویر استرآباد در سفرنامه سیاحان و تاریخ نویسان :
یکی از بهترین و مطمئن ترین راه شناخت تاریخ و گذشته زندگی یک شهر مراجعه به خاطرات سفرنامه ها و اسناد مکتوب تاریخی به جامانده درباره آن است به همین دلیل و به ویژه برای پرهیز از هرگونه بیش داوری سعی می کنیم استرآباد را از نگاه سیاحان مطرح کنیم
موریه در سال 1321 قمری درباره استرآباد می نویسد : امتداد جنگل تا پشت دیوار استرآباد است . در 2 کیلومتری دیوار شهر ، شاهراه مازندران دیده می شود که پانزده یارد پهنای آن است. این راه را در پاره ای از نقاط سنگ فرش کردند با این عبور از این راه در زمستان کاری دشوار است زیرا که عمق گل زیاد است . شهر استرآباد بارو و برجهایی دارد ، محیط این باروها به یک فرسنگ می رسد و خندق آن از بوته های خار و تیغ انباشته شده است .
سقف خانه ها سفال پوش و لبه دار است و مصالح آنها خشت و آجر و چوب است . خانه ها به هم فشرده است و کوچه ها به به یکدیگر مربوط ، باران مدام سبب شده است که مردم وسایل راحتی بیشتری برای خود تهیه کنند و خانه های خود را با سنگ فرش بر کوچه ها متصل سازند ، پنجره ها و درها محکم و بنای خانه ها استوار است .
ابوالفدا متوفی 732 قمری درباره استرآباد می نویسد :
در کلمه استرآباد الف دیگری میان "ت" و "الف" می افزایند شکلی که ما نوشتیم معروف تر است شهری از شهرهای مازندران است . سپس می نویسد : استرآباد میان ساریه و جرجان است و تاریخی درباره آن نوشته اند .
عمود در تقویم البلدان می نویسد :
استرآباد از مازندران است و گفته اند از خراسان است ، اطوال عطاله ( 79 درجه و 35 دقیقه ) لون (36 درجه و 50 دقیقه ) درقانون عطاک (79 درجه و 20 دقیقه ) ، نره ( 37 درجه و 5 دقیقه )
توضیح این است که نصف النهار صفر درجه یعنی نصف النهار مبدا از حد غربی آخرین جزیره خالدات می گذشت و طول جغرافیایی را شرقی حساب می کردند . این نصف النهار با نصف النهار مبدا ، گرینویچ 10+ درجه اختلاف دارد و عرض عالم شمالی است و مبدا مثل امروز خط استوا است .
و از قول مطلبی در تقویم البلدان آمده است :
استرآباد بر حد طبرستان است و از آن تا آمل 39 فرسنگ است .
منوچهری در تایید قول ابوالفدا که در کلمه استرآباد میان "ت" و "الف" الفی می افزایند بحثی به شرح زیر دارد :
تا طرب و مطرب است مشرق وتا مغرب است
تا یمن و یثرب است آمل و استرآباد
یاقوت در معجم البلدان و المشترک ، نام استرآباد را بفتح الف ضبط کرده بر خلاف امروز که ما یکسر الف می خوانیم و معجم البلدان می نویسد : شهر بزرگ مشهوری از اعمال طبرستان میان ساریه و جرجان در اقلیم پنجم است .
طولش 79 درجه و 50 دقیقه و عرضش 38 درجه و نصف و ربع . از این شهر گروهی از اهل علم در فنون مختلف برخاسته اند .
یاقوت در المشترک استر را به فتح الف ، نام شخصی می داند و اطلاق استرآباد را به سه محل ضبط کرده : یکی استرآباد مورد بحث ، دیگر نام کوره ای (ناحیه ) در سواد که به آن کرخ میان می گویند و سوم نام قریه ای در نواحی نساء در خراسان .
شاید مفتوح خواندن الف " استر " که به معنی قاطر نیز آمده است یا اشتباه حسن بن اسفندیار در تاریخ طبرستان که محل قدیم استرآباد را قرق استران گرگین دانسته ، سبب شده است که جاهلان دوران حکومت رضاخان از این کلمه خوششان نیامده و بدون دلیل عقلانی نام این شهر را عوض کردند و نام گرگان شهر کهنسال کنار گنبد قابوس را به این شهر اطلاق نمودند و تخلیط زیادی در جغرافیای تاریخی این دو شهر به وجود آوردند .
نظر ما با نظر محمد حسن خان اعتماد السلطنه در مرآت البلدان یکی است ، آنجا که می گوید : استاربار مخفف استاره آباد است .
در زمان زردشت که عجم اجرام مضئیه را مظاهر انوار قدسیه می شمرده اند و کواکب را زاید الوصف معظم می گرفته اند ، این شهر را بنا کرده و به این اسم موسوم نموده اند .
اکنون از نام شهر می گذریم و به خود شهر می پردازیم .
میرزا محمد صادق اصفهانی در سال 1199 قمری درباره قطعه استرآباد می نویسد :
قطعه استرآباد حصاری است محکم و نهایت حصانت و رزانت در آب و گل آل مرغم ، اطرافش مشتمل بر تغوز سخت و اکنافش مشحون به جنگل های پر درخت ، در شوارع خار و خاشاک متراکم و در توابعش وحشی صفتان اتراک متهاجم ، یک جانبش متصل به بحر ذخار و یک طرفش به شوامخ کهسار ، صحاریش مشتمل بر انبوهی بیشه و جنگل و نواحیش مبتنی بر شرفات کوه و کتل ، و یک سمتش به 6 فرسنگ مسافت به دشت قبچاق و وحشی سیرتان ترکمان و یموت و اویماق گوگلان در آن پر سهم بیابان نشسته اند .
همو درباره این شهر می نویسد :
پس از کشته شدن محمد حسن خان در سال 1171 قمری ، شیخعلی خان که قطعه استرآباد را خالی دید ، رخت به درون آن برکشید و ده روز در قطعه استرآباد توقف کرد و اموال و اشیاء متعلق به دیوان را تصرف کرد .
ولی محمد حسن خان قاجار 1 سال بعد یعنی در سال 1172 شهر بند استرآباد را متصرف شد . جسد و سر محمد حسن خان قاجار در استرآباد مدفون است . محمد طاهرخان به امر آقا محمد خان در استرآباد با شمشیر کشته شد
ملگنوف در سال 1375 می نویسد : شهر استرآباد در تواریخ قدیمه بسیار مذکور است . چه سپهبدان و تازیان و زیاران و دیگران آنجا بودند و به جاهای دیگر دستبرد می نمودند و مکان گذشتن سپاه سلجوقی و مغول و دیگران بوده چون شهر قدیم گرگان خراب گردید مردم آنجا روی به استرآباد نهادند و چندان توسعه یافت که تا کوهی که قلعه خندان نام دارد ، رسید . گرداگرد شهر حصاری متین بود و برج حصین و خندق عمیق داشت . کم کم استرآباد در پی شورش ها و آشوب ها رو به ویرانی نهاد .
چنانچه نادرشاه افشار به جهت سرکشی اهل استرآباد حکم به کوفتن قلعه و برج و باروی آن کرد پس از آن اگر چه آقا محمد خان فرمان داد که از نو قلعه و برج و خندق بنا نهادند و بعد از آن از بی مرمتی ، قلعه ویران و خندق پر شد .
اکنون سال (1275 قمری ) استرآباد را به هیچ روی تاب محاصره نیست . و از قلعه و خندق فقط آثاری باقی مانده است . دروازه های استرآباد عبارتند از:
1) دروازه میدان ، از آنجا به کنار گز دریا می روند و برج قراولخانه دارد و هر شب احتیاطاً بسته می شود.
2) دروازه سبز مشهد : در شرق شهر واقع است و از آنجا به مشهد و خراسان می روند .
3) دروازه بسطام که در جنوب شرقی شهر واقع است .
4) دروازه چهل دختر که در جنوب شهر واقع است .
محله های استرآباد عبارتند از :
1) محله نعلبندان :
در این محله عمارت آقا محمد خان است که دارالحکومه است و از سنگ بنا شده ، در شرق این بنا دروازه ای است که از بس گل و لای در آن است ، عبور و مرور از آن مشکل است . در غرب آن کلاه فرنگی است که سرای پذیرایی حاکم است . باغی بس وسیع که انواع میوه دارد . ولی از بی مبالاتی چهارپایان را در آن رها کردند و چراگاه شده است ، مسجد جامع و گورستان شهر در این محله است .
گذرهای این محله عبارتند از :
خیمه دوزه ، پاسرو ، میخچه گران ، شیرکش بلوچ و حاجیلر
دگرگونی شهر بر اساس دوره های شبکه ارتباطی معابر :
شبکه ارتباطی معابر به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر موثر در ماهیت سازمان فضایی بافت شهر همواره در معرض بیشترین دگرگونی های شهری بوده و در حقیقت مقاطع سه گانه تاریخی شهر گرگان به لحاظ تحولات بنیادی در اوضاع سیاسی ، اجتماعی ، و اقتصادی کشور تحت عنوان زیر قابل دسته بندی است .
1) دوره اول : اواخر دوره قاجار
2) دوره دوم : از اوایل پهلوی تا اواسط دهه 1340 هجری شمسی
3) دوره سوم : از اواسط دهه 1340 هجری شمسی تا امروز
دوره اول : نظام شبکه ارتباطی شهر استرآباد (گرگان فعلی) در قالب یک نظام سلسله مراتبی ساکنان شهر را به تدریج از اماکن و عناصر اصلی و عمومی تر ( مانند : دروازه ، بازار ، مسجد جامع و … ) به اماکن و عناصر فرعی تر و خصوصی تر مانند ( محلات مسکونی ، مراکز محلات ، واحدهای مسکونی و… ) و بالعکس هدایت نموده است این معابر را می توان به معابر اصلی ، فرعی و بن بست تفکیک نمود . نباید فراموش کرد که بافت های قدیمی شهرهای ایران و شبکه معابر آنها به صورت تدریجی و ارگانیک رشد کرده و شکل گرفته اند و نظام حاکم بر آنها از یک قانون و الگوی قاطع و از پیش طراحی شده پیروی می نماید . در نتیجه مسئله تنوع و استثناء یکی از خصوصیات بارز و در عین حال مثبت برای اینگونه بافت ها تلقی می شود . بنابراین این معابر به صورت های زیر دسته بندی نمود .
1) معابر اصلی :
این معابر استخوانبندی اصلی بافت را تشکیل می دهند و می توان آن را معابر بدون محله ای نامید . این معابر دارای ویژگی های زیر می باشند .
– معابر اصلی عموماً بر روی مسیر و امتدادهای اصلی و قدیمی شبکه آبیاری و آبرسانی مزارع و باغات استقرار یافته اند و به دلیل جهت شیب عمومی شهر از سمت کوهپایه های جنوبی به سمت شمال و انطباق شبکه اصلی آبیاری با جهت شیب ، معابر در راستای شمالی جنوبی و یا شیبی در حدود 3-2 درصد شکل گرفته اند .
عناصر و مکان های مهم شهر مانند دروازه ها ، مسجد جامع ، محلی ، امامزاده نور و مراکز محلات اصلی را به یکدیگر مرتبط می کردند .
– بازارهای اصلی شهر مانند نعلبندان و بازار کهنه در جوار بخشی از معابر فوق استقرار و توسعه یافته اند .
– نقش جمع کننده اصلی کلیه ترددها ( اعم از پیاده و سواره با اسب در شبکه ) در بافت و انتقال آن ها بر دروازه شهر را ایفا کرده و معمولاً از معابر فرعی عریض تر و دارای عرض بین 5-4 متر و ندرتاً 7 متر می باشد .
– این معابر به دلیل پیچ و تاب های ملایم در بدنه و همجواری با بعضی فضاهای باز شهری ، پرسپکتیوها و مناظر متوالی و متنوعی را ارائه می دهند که امروزه در تئوری طراحی شهری به آن استناد می گردد . به طور مثال ارائه درآمدی برای ورود به فضاهای باز ، از طریق به کارگیری روش هایی مانند تغییر رنگ و مصالح در بدنه ، سر پوشیده کردن معبر و استفاده از عناصر شاخصی همچون درختان تنومند چنار در محور دید معبر که به کرات در اینگونه معابر دیده می شود .
2) معابر فرعی :
این معابر در قالب معابر اصلی درون محله ای و به عنوان رابط بین معابر اصلی بافت و فرعی ترین انشعابات که عموما بن بست می باشد بوده و دارای ویژگی های زیر می باشند :
– بر اساس شواهد مستند مانند عکس های هوایی احتمالا عمده این دسته معابر بر روی مسیرهای فرعی تر آب در جهت شرقی – غربی با حداقل شیب استقرار یافته اند که به لحاظ شرایط اقلیمی و نیاز به استفاده از کوران هوا و تابش آفتاب بدنه و جداره این قبیل معابر از واحد های مسکونی ساخته شده است .
– بعضی از مراکز محلات کوچکتر ( مانند دوشنبه ای و شازده قاسم ) در محل تقاطع این معابر شکل گرفته اند .
– مسیر و امتداد این معابر نسبت به معابر اصلی دارای پیچ و خم بیشتر و عرض کمتر در حدود 5 – 3 متر می باشد .
3) معابر بن بست :
این معابر شامل بن بست ها و فرعی ترین بن بازها می باشند که دارای ویزگی های زیرند :
– تامین دسترسیهای خصوصی تر به واحدهای مسکونی
– بن بست در قدیم اصولا درب داشته و تحت اختیار چند خانواده قرار داشته و در بعضی موارد روی آن ها به وسیله ساختمان های مسکونی پوشیده شده . این کوچه ها را می توان کوچه های همسایگی نامید .
– عرض متوسط این معابر بین 3 – 1 متر می باشد .
– طول معابر بن بست معمولا کمتر از 60 درجه بوده به جز چند مورد که طول آنها به 150 متر می رسد .
دکتر شریعتی ( سراخواجه ) سال 1318 و امتدادآن ( شهید رجایی ) در سال 1339 ، نه تنها هیچ گونه قرابتی با ارزش های اجتماعی فرهنگی و زیبا شناسی کالبد شهر نداشته بلکه ارزش های موجود در بافت را تضعیف و دگرگون نموده دخالت های کالبدی علاوه بر تاثیری که در سازمان فضایی بافت و اجزاء آن مانند عناصر خدماتی ، مسکونی به دنبال داشته در رابطه شبکه ارتباطی به دو صورت متبلور می شود :
مرحله اول : تخریب و تضعیف نظام شبکه معابر بافت قدیم .
مرحله دوم : طرح پیدایش مسائل و موضوعاتی که پیامد احداث خیابان ها و میادین جدید .
مرحله اول :
ما در این مرحله با احداث خیابان ها و میادین ، بافت شهر به 50 بخش مجزا از یکدیگر تقسیم می شود و بازارها و محلات به تبع احداث خیابان های جدید دچار ضعف شدید می گردند و شبکه این خیابان ها ، معابر متفاوت بافت زا در نقاط متعددی قطع نبوده و پیوستگی و تداومی را که در مسیرهای معابر وجود داشت از بین می برند اگر چه این اقدام قسمت های مختلف بافت را از دسترسی های متعدد برخوردار می کند اما ، ارتباط فضایی و کالبدی قطعات مختلف معابر با یکدیگر دچار اختلال شده و از نظم خاصی پیروی نمی نمایند . در نهایت با از بین رفتن نظام سلسله مراتبی معابر تناسبی منطقی بین ابعاد کمی و کیفی خیابان های جدید و معابر قطع شده ، توسط انها جایگزین نمی گردد .
مرحله دوم :
این دگرگونی ها زمینه شکل گیری فضاهایی باعویت جدید می باشند که احداث خیابان ها و میادین سبب پیدایش آنها بوده و فضاهای فوق دیدها و پرسپکتیوهای جدیدی را در ابعاد متفاوت با گذشته به نمایش می گذارد که هنوز از لحاظ کیفیت معماری می توان در آن پیوندی هر چند ضعیف با معماری گذشته را یافت و میادین به عنوان نقطه عطف محورهای جدید مرکز استقرار عناصر و فضاهای دولتی می گردند .
به طور کلی در این دوره هنوز استفادهه از اتومبیل شدت پیدا نکرده است و به لحاظ ویزگی های بصری و کاربردی معابر درونی بافت شهر تغییرات زیادی نکرده اند .
دوره سوم :
دامنه تغییرات در این دوره از خیابان های شهری و معابر اصلی بافت به سایر معابر درونی کشانده می شود . در این دوره موضوعاتی پدید می اید که در گذشته ضعیف یا موجود نبوده است . موضوعاتی از قبیل : افزایش روزافزون اتومبیل – حاد شدن مسئله ترافیک شهری در خیابان های اطراف بخش قدیمی شهر به عنوان هسته مرکزی شهر و تغییرات در بدنه های معابر به واسطه نوسازی ساختمان ها و اعمال قوانین و مقررات شهرسازی در مورد تعویض معابر و احداث ساختمان و … مباحث عمده تشکیل دهنده تحولات در این دوره می باشند .
افزایش تردد اتومبیل در شهر و محدوده بافت قدیمی آن ، تغییر کاربرد و دگرگونی در سلسله مراتب حرکتی معابر را سبب می گردد . بدین مفهوم که مناطقی که قبلا معابر پیاده بود به سواره و پیاده تبدیل می شود و سلسله مراتب قدیمی معابر به علت ایجاد مفصل های ارتباطی با کاربردی تقریبا همواره ، موجب پدیدار شدن ماهیتی جدید می شود . تداخل حرکت سواره و پیاده در اغلب گذرهایی که قابلیت عبور اتومبیل را دارند موجب اختلال در آرامش و امنیت ساکنان بافت قدیم شده و شیوه زندگی و ارتباط با معابر را دگرگون می کند.
مسئله تردد اتومبیل ها در معابر کم عرض بافت قدیم باعث گردید تا درختانی که در مسیر آن ها بودند قطع شوند و در حقیقت تردد سواره بر پیاده غالب گردیده و فرهنگ عمومی را به سوی تقدس اتومبیل سوق داد . همان قداست که در گذشته برای اسب و درشکه متصور بودند .
به دنبال نفوذ روزافزون اتومبیل به بافت و بی توجهی به ارزشهای فنی – فرهنگی ، سیمای بدنه معابر هیچ گونه همگونی با محیط بافت ندارد .
نقد و تحلیل مجموعه باقری
مقدمه :
مجموعه باقری که از بناهای مسکونی با افزایش تاریخی مربوط به دوران قاجار است . این بنا دارای مساحتی تقریبا 3000 متر مربع می باشد از شرق به بازار و محله نعلبندان از غرب به امامزاده نور و محله سرچشمه از شمال به مجموعه تقوی از جنوب به خیابان امام و محله شیرکش منتهی شده ، این بنا که در مسیر یکی از معبرهای اصلی بافت که از شمال به جنوب امتداد دارد واقع شده ، معبری که از طرف دروازه بسطام ، دارالحکومه آقا محمدخانی را از جنوب به مصلا و مرکز محله سبز ، مشهد در شمال مرتبط می کند .
این بنا که کشیدگی آن شرقی ، غربی می باشد ، و نحوه قرارگیری اتاق های مجموعه ، به لحاظ مسائل اقلیمی و طبیعی ، شمای – جنوبی می باشد . تقسیم بندی فضاهای مجموعه در کوچه شمالی آن دو درب ورودی به مجموعه دارد . درب اول که از شمال به مجموعه وارد می شود که بعد از ورود به مجموعه به یک دالان یا هشتی وارد می شویم که از طریق دو درب چوبی که در انتهای دالان وجود دارد می توان به حیاط مرکزی اول ( A ) که به شکل ذوزنقه و مساحت آن تقریبا 200 متر مربع می باشد . یک حوض در وسط حیاط و جوی آبی که از شرق به غرب حیاط امتداد دارد و آب مصرفی خانواده باقری را در گذشته تامین می نمود و اتاق هایی که در طبقه همکف و طبقه اول گرداگرد حیاط مرکزی واقع شده اند و کف کرسی های آجری پیش امده در جلوی اتاق ها در طبقه همکف وظیفه ارتباط دهی را به عهده دارند و در طبقه فوقانی تراس های چوبی این وظیفه را به عهده دارند . در قسمت میانی کف کرسی آجری در قسمت شمالی این حیاط یک سردابه با 20 پله اجری در عمق زمین وجود دارد که مکانی برای سرد نگه داشتن مواد غذایی و جلوگیری از فاسد شدن انها بوده است .
به طور کل در این حیاط سیزده اتاق در طبقه همکف و پنج اتاق در طبقه اول قرار دارد که فضای ارتباطی بین طبقه همکف و طبقه اول به وسیله پله های اجری (ده پله مارپیچی در شرق و سیزده پله آجری در غرب) برقرار می شود .
اتاق ها دارای درب های متعدد و در بعضی از اتاق ها طاقنماهایی وجود دارد که این اتاق ها علاوه بر اینکه از بیرون به وسیله کف کرسی پیش آمده آجری و تراس های چوبی با هم مرتبط می باشند از داخل هم با درب هایی به هم ارتباط دارند ، اتاق های طبقه همکف در این حیاط با توجه به موقعیت قرارگیری آنها بیشتر زمستان نشین بوده و اتاق های طبقه فوقانی ، تابستان نشین می باشند . اتاق های طبقه همکف به خصوص اتاق های جنوبی مجموعه که در معرض نور آفتاب بیشتر بودند در زمستان مورد استفاده قرار می گرفتند و اطاقهای طبقه اول یا فوقانی که دارای درب های متعدد شمالی و جنوبی می باشند به لحاظ کوران هوا از شمال به جنوب و بالعکس تابستان نشین هستند .
اما در شمال غرب این حیاط یعنی حیاط مرکزی اول (A) حیاط مرکزی دوم که حیاط (B) می باشد . قرار دارد که یک حیاط خدماتی بوده که این حیاط از طریق درب شمالی غربی به کوچه شمالی مجموعه مرتبط می شود .
در این حیاط یک اتاق در طبقه همکف که مطبخ یا آشپزخانه مجموعه بوده و یک اتاق در طبقه اول بالای این اتاق که فضایی برای نگهداری و انبار مواد غذایی و محصولات کشاورزی بوده که یک حوض کوچک در وسط این حیاط موجود می باشد . اما در حیاط مرکزی سوم حیاط (C) که به شکل ذوزنقه بوده و مساحت آن تقریباً 100 متر مربع می باشد .
اتاق هایی در طبقه همکف و فوقانی قرار دارد . در این حیاط به طور کل هفت اتاق در طبقه همکف قرار دارد که سه اتاق آن بین حیاط مرکزی اول (A) و حیاط سوم (C) و حیاط مرکزی پنجم (F) مشترک می باشند .
اما در طبقه اول یا فوقانی این حیاط سه اتاق وجود دارد که یک اتاق آن بین حیاط مرکزی سوم (C) و حیاط مرکزی پنجم(F) مشترک است .
ارتباط بین طبقه همکف و طبقه اول در این حیاط از طریق یازده پله آجری در شمال حیاط برقرار می شود . در این حیاط هم کف کرسی های آجری پیش آمده وظیفه ارتباطی بیرونی اتاق ها را در طبقه همکف و تراس های چوبی در طبقه اول یا فوقانی به عهده دارند و درب هایی از داخل فضای ارتباط بین اتاق ها را برقرار می سازند و یک جوی آب از شرق به غرب در قسمت میانی حیاط به طرف حیاط مرکزی اول (A) امتداد دارد .
این حیاط از طریق یک درب دو لت چوبی به حیاط مرکزی چهارم (D) مرتبط می باشد . این حیاط که به صورت چند ضلعی می باشد مساحت آن تقریباً 220 مترمربع می باشد ، هفت اتاق در طبقه همکف این حیاط وجود دارد که دو اتاق آن بین حیاط مرکزی سوم (C) و حیاط مرکزی مرکزی چهارم (D) مشترک می باشد ؛ و یک اتاق بزرگ سراسری به ابعاد 5/3 * 21 مترمربع در طبقه فوقانی (اول) در این حیاط وجود دارد که کرسی چینی آجری در طبقه اول و تراس های چوبی در طبقه فوقانی ارتباط بیرونی اتاق ها و درب هایی از داخل فضاها را به هم مرتبط می کند . در کنج جنوبی این حیاط یک دالون فضای این مجموعه را به کوچه ای در جنوب مجموعه و بازار نعلبندان مرتبط می کند ؛ و در حقیقت یکی از ورودی های مجموعه از طرف بازار نعلبندان و کوچه جنوبی می باشد . اما در حیاط یک جوی آب امتداد دارد که یکی دیگر از مسیرهای شبکه آبرسانی در مجموعه می باشد .
در طبقه فوقانی یا اول این قسمت سه اتاق ، که یکی از اتاقها بزرگ و سراسری که ابعاد آن 4 * 15 بوده و بیست و دو درب به بیرون دارد که این اتاق اتاقی بوده که به لحاظ کوران مناسب هوا در تابستان استفاده می شد و بیشتر استفاده آن هم مکان پذیرایی برای میهمانان یا مراسم های عروسی یا عزا در خانواده باقری ها بوده اما در طبقه فوقانی این حیاط یک تالار سراسری به ابعاد 5/1 * 10 مترمربع وجود دارد که از یک طرف بسته و از طرف دیگر با چهار ستون چوبی که کنسول شده نیمه باز می باشد .
ده پله آجری فضای ارتباطی طبقه همکف را با طبقه فوقانی در ضلع جنوبی این حیاط به عهده دارد و در مقابل این راه پله ، راه پله ای با هشت پله فضای ارتباطی طبقه همکف را با اتاق های طبقه فوقانی در حیاط مرکزی پنجم (حیاط F) برقرار می سازد .
در کنار مرکزی پنجم ، هفت اتاق در طبقه همکف وجود دارد که سه اتاق آن سرویس بهداشتی ف حمام و آشپزخانه است ، الحاقی بود و چند سال قبل به این مجموعه اضافه گردیده است .
اما جدا از این پنج حیاط مرکزی اصلی دو حیاط دیگر که جانبی بوده در مجموعه وجود دارد ، یک حیاط که حیاط خلوت (حیاطG) در جنوب مجموعه می باشد این حیاط که به صورت چند ضلعی می باشد و یک حوض در وسط آن و جوی آبی از شرق به غرب حیاط امتداد دارد . این حیاط از طریق دو دالون یکی سرباز در غرب و یکی سرپوشیده در شرق به حیاط مرکزی اول (A) مرتبط می شود . اما حیاط دیگر مجموعه ، فضایی است که از آن به عنوان اصطبل استفاده می شد . فضای اصطبل (M) به صورت چند ضلعی نامنظم بوده و در وسط آن حوض بزرگ و عمیقی وجود دارد .
اتاق هایی در طبقه همکف گرداگرد حیاط موجود بوده و در بعضی از قسمت ها در طبقه فوقانی آن هم فضاهایی که با تخته و چوب احداث شده بود قرار داشته که در حال حاضر اکثر آنها تخریب شده و فقط آثاری به صورت مخروبه از آن ها باقی است این فضا ها در همکف مکانی برای نگهداری اسب ها و چهارپایان و در طبقه فوقانی مکانی برای انبار کردن کاه و مواد خوراکی حیوانات بوده است .
این حیاط (حیاط M) با یک درب چوبی و دو لت از سمت غرب به کوچه مجاور خود که به طرف امامزاده نور و محله سرچشمه امتداد دارد منتهی شده است
سیرکولاسیون فضاها در مجموعه باقری ها :
در مجموعه باقری به طور کل مسیرهای ارتباطی به چهار دسته تقسیم می شوند :
1) سیرکولاسیون از معبر به مجموعه
2) سیرکولاسیون بین حیاط های داخلی مجموعه
3) سیرکولاسیون بین حیاط ها و اتاق ها
4) سیرکولاسیون داخلی بین اتاق ها
1) سیرکولاسیون از معبر به مجموعه :
در این مجموعه دو درب از کوچه شمالی ، یک درب از غرب و یک درب از کوچه جنوب شرقی مسیر ارتباطی بیرون مجموعه را با داخل برقرار می سازد .
2- سیر کولاسیون بین حیاط های داخل مجموعه
در این مجموعه دو درب شرقی و غربی در انتهای دالون شمالی به حیاط مرکزی اول (A) و حیاط مرکزی سوم (D)، و هشت مسیر ارتباطی فضای بین حیاط ها را به هم مرتبط می کند.
3- سیر کولاسیون بین حیاط ها و اتاق ها
در این مجموعه به طور کل 148 درب فضای ارتباطی بین کف کرسی ها و تراس های چوبی بیرونی را با داخل اتاق ها برقرار می سازد.
4- سیر کولاسیون بین اتاق ها
ارتباط فضاهای داخلی بین اتاق ها در طبقه همکف و فوقانی در مجموعه باقری با 20 درب چوبی برقرار می شود.
بافت مجموعه از لحاظ نوع مصالح
مصالح متفاوتی در مجموعه باقری به کار گرفته شده که هر کدام نقش مهمی در کالبد مجموعه دارند از مهمترین مصالح به کار رفته می توان به آهک، سنگ، اجر-خشت، خاک رس، خاکستر چوب، گچ، چوب، سفال، شیشه اشاره نمود که بعضی از مصالح کاربرد بیشتری داشته و بعضی کاربرد آن ها کمتر است.
به طور مثال، سنگ و آهک و خاک رس و خاکستر چوب در ملات های فونداسیون، دیوارها و پوشش کاربرد دارد. چوب در کلاف جرزها، خرپاها و تیرهای پوشش و ساخت درب ها و پنجره ها مورد استفاده قرار گرفته است. در ساخت این مجموعه سعی شده است تا کاربرد مصالح با اقلیم و محیط همگون باشد. پوشش بنا تماما با سفال می باشد.
کاهگل
ملات کاهگل در مقابل سرما و گرما عایق مناسبی است و اگر اصولی ساخته شود، سال ها مقاومت کرده و بنا را به شکل های مختلف نگهداری می کند.
ترکیب ملات کاهگل
این ملات از مخلوط کاه و خاک رس بدست آمده پس از اضافه کردن آب در آن به صورت آخوره و رها سازی مخلوط بین 2 تا 3 روز طول می کشد. در این زمان دانه های خاک کاملا از یکدیگر باز شده و کاه نیز اصطلاحا خیسیده شده است. پس از ورز کامل مخلوط ملات به صورت خمیری چسبنده به دست آمده و در اندودکاری های داخلی و خارجی مصرف می شود.
این ملات یکی از عناصر و مصالح بسیار موثر در ساختمان سازی بوده و کاربرد آن در اندودکاری بناهای روستایی و فضاهای داخلی بناهای امروزه نیز فراوان می باشد و دانه های گیاهی در کاهگل احتمال رویش گیاه در اندود را سبب شده که بر اثر استفاده از نمک طعام به اندازه یک کیلوگرم برای هر متر مربع از روییدن دانه های نباتی پیشگیری می کند.
وجود نمک طعام در کاهگل یخ زدن پشت بام را از میان می برد. چنانچه از روغن چراغ جهت آغشته کردن بام ها استفاده می شود، از خط مکش آب در کاهگل پیشگیری می کند، آب باران و برف، سرعت از ناودانی سرازیر می گردد.
سنگ
خواص سنگ را به شرح زیر می توان دسته بندی کرد:
1- مقاومت فشاری زیاد و نداشتن مقاومت کششی و برشی
2- مقاومت در برابر عوامل جوی
3- مقاومت در برابر اصطکاک با عوامل خارجی
4- مقاومت در برابر رطوبت
5- عایق نامناسب در برابر سرما و گرما
6- شکل هندسی نامنظم
سفال
قدمت پوشش های سفالین کمتر از لت پوشش ولی بیشتر از شیروانی و ورق می باشد. در قدیم استفاده از پوشش سفال، تکاملی بوده است. در پوشش اسکلت های چوبی، اما با پیدایش ورق در شیروانی و سایر مصالح دیگر از این پوشش بیشتر به عنوان تزئین استفاده کرد.
پوشش های سفال در شکل های مختلف اجرا می شود که در مجموع قطعات آن از سفال های (استوانه ای مخروطی) در نیم دایره سیر گفته می شود ، تاجی ، موجدار ، شیب دار ، و تخت تشکیل می گردد .
معمولا سفال های استوانه ای با دست ساخته می شود و از میان بریده شده ، پس از خشک شدن به کوره برده می شود در مواردی بر سطح خارجی آن لعاب داده می شود .
این عمل خطر یخ زدگی سفال و پوشش را از بین می برد پس از پختن ، و به کارگیری آن به صورت درگیر و کلاف در یکدیگر پوشش ها و دوبندیهای دو سطح همجوار یعنی در شیب ها و در پوشش دو نیمه خط الرای استفاده می شود . این سفال به نام های سفال های رشتی و گیلانی معروف می باشند .
ملات
ملات ، مواد خمیری و چسبنده ای است که جهت اتصال برج ها به یکدیگر و برای بوجود امدن جسم واحدی از اسکلت ، استخوان بندی ساختمان به کار می رود وجود ملات باعث می گردد که ساختمان بصورت یکپارچه درآید ملات مرغوب اولا قامت بنا را استوار ساخته و در ثانی یکپارچگی قطعات سبب انتقال نیروها به قسمت های زیرین اسکلت ساختمان می گردد . از ملات جهت کارهای گوناگون ساختمانی استفاده می شود .
1- ملات هایی که ترکیبات فعل و انفعالات آنها در هوای خشک انجام شده و مقاوم می گردد . این ملات ها به نام (هوازی) معروف می باشند .
2- ملات ها یی که در مجاورت رطوبت و یا در زیر آب خودگیری خود را انجام می دهند و سخت می گردند. این دسته از ملات ها به نام " ملات های آبی " معرف می باشند.
آجر
به طور کلی می توان گفت آجر نوعی مصالح مصنوعی است که از ترکیب خاک و آب به روش سنتی و تحت ضوابط زیر نیز به دست می آیند.
الف) خاک رس مرغوب و عادی از هر گونه خاک های سولفاته، شوره، آولد، نباتی، لجنی آب گرفته می شود. در روش سنتی پس از باد کردن دانه های خاک و باز شدن مولکول های آن ، به وسیله بیل زیر و رو شده و با لگد کوبی کاملا درز داده می شود.تا به صورت خمیره ای سفت در آمده و آماده قالب گیری گردد.
ب) ابعاد آجر، قالب های خشت مربع در ابعاد 7 44 44 7 40 40 سانتی متر
جهت آجرهای ختایی بزرگ و کوچک به ابعاد 6 35 35 6 30 30 سانتی متر
برای آجرهای جتایی بزرگ و کوچک اندازه های 5 25 25 5 20 20 سانتی متر
همچنین لازم به ذکر است که در این خانه از ابعاد 5 20 20 استفاده شده است.
جهت آجرهای بزرگ و کوچک ایرانی برای ساختمان سازی در هر زمان ساخته شده است.
آجر یکی از مصالح بسیار مهم ساختمانی است و از دوران باستان تا کنون، بیشترین کاربرد را در ساختمان ها داشته است. بطوریکه آجر در کرسی چینی، دیوار سازی ها، ستون های قطور، پایه ، قوس ها و پوشش انواع طاق ها و گنبدها، دیئار کشی ها، طاق نما سازی ها، کف پوش ها، بسیاری از موارد دیگر نظیر اسکلت سازی و استخوان بندی و نماسازی بناهای بزرگ استفاده می شود
خواص آجر
مقاومت فشاری مناسب + مقاومت در برابر عوامل جوی + مقاومت در برابر اصطکاک با عوامل خارجی + مقاومت در برابر رطوبت
ملات گچ
این ملات به شکل های مختلف و به نام های گوناگون که ذکری نحوه ساخت آن می باشد در کارهای ساختمان مورد مصرف وده که ذیلا به شرح آن می پردازیم
– گچ سازی
– گچ چسبیده
– گچ آماده
– گچ کشته
گچ در فضاهای خشک ملاتی است مقاوم اما در مجاورت رطوبت فاسد شده و طبله می کند. از این رو از دسته ملات های هوا می باشند.
تحلیل بنا از لحاظ سازه
مقاومت و استحکام بنا در مقابل عوامل طبیعی و انسانی تا به امروز بیانگر سازه ای مقاومت می باشد. جرزهای قطوری که حدود 80 سانتی متر بر روی کف کرسی هایی احداث شده و یا کلاف های چوبی در کف کرسی ها و جرزها به دلیل جلوگیری از نیروی رانشی و زلزله و یا ایجاد طاق نماها در اتاق ها که علاوه بر جنبه تزئینی داخلی بنا از لحاظ سازه ای هم ، باعث تقسیم نیروهای فشاری در دیوارها می شوند ویا تیرهای قطور تخت بر روی سقف ها برای تحمل بارهای وارده و تیرهای مورب پوشش که در زیر بام های شیروانی به صورت شیر سرمایی نمایان است.
علاوه بر جنبه تزئینی، از لحاظ سازه ای در خنثی نمودن بارهای سنگین پوشش نقش موثری دارند. حتی نوع قرارگیری اتاق ها در کنار هم در مجموعه می تواند در خنثی کردن نیروهای رانشی دیوارها موثر باشند.
ایجاد ستون های زیر کنسول در تراس های چوبی طبقات فوقانی در تحمل بارها و نیروهای وارده از پوشش نقش مهمی دارند.
تزئینات بنا
ستون های آجری در میانه بدنه که میانه بدنه که با گچ سفید شده موجب تزئین بنا گردد،
همچنین نرده های خراطی شده، پنجره هایی دارای شیشه های رنگی و گره چینی شده، بالکن های تماما با چوب که در ارتفاع زیاد از بدنه نمای بیرونی بنا نمایان می باشد،
شیر سرهای چوبی سه طبقه در زیر پوشش شیروانی، درب ها و پنجره های متعدد در نماهای خارجی و داخلی که با ریتم مناسبیتکرار شده اند و حتی طاق نماهای داخل اتاق ها که با ابعاد و فاصله های مناسب در بدنه دیوارها نمایان است را می توان از تزئینات وابسته به معماری بنا نام دارد.
همچنین از عمده تزئینات این بنا به صورت آجری، در پیرامون درگاه های ورودی به شکل ستون و سر ستون های چسبیده به بدنه و قوس های بالای آن و نشیمن گاه های دو سوی ورودی و نیز کف سازی محوطه با آجر و فرم هاس ساده زیگزاگی دیده می شود.
فضاهای پر و خالی ( باز – نیمه باز – بسته )
در این مجموعه حیاط ها و پشت خانه که حیاط خلوت نامیده می شود( فضای باز ) و تراس ها و ایوان ها وهشتی ( نیمه باز ) به عنوان فای خالی و اتاق ها و تالار، آشپزخانه، اصطبل، حمام( فضای بسته ) به عنوان فضای پر تقسیم بندی می شوند
به طور کلی به منظور تجزیه و تحلیل کالبدی در مجموعه باقری عوامل زیر مورد بررسی قرار می گیرد.
1- ویژگی مجموعه در نحوه استقرار در محیط و همجواری با سایر ساختمان ها
2- درصد فضاهای پر و خالی
3- جهت گیری های عمومی فضاها نسبت به جهات جغرافیایی
4- ترکیب فضاهای مجموعه باز، نیمه باز و بسته، در پلان و نما
5- نحوه استقرار و و همجواری و کاربرد فضاها در مجموعه باقری
بر اساس مطالعات توپوگرافی در شهر گرگان و ترکیب استخوان بندی ساخت این مجموعه نیاز به استفاده از جهت وزش بادهای مفید محلی شمال جنوب ( استفاده از هوای خنک جنگل ها و کوهپایه جنوبی ) و همچنین شرایط فرهنگی زندگی در قالب خانوارهای گسترده، دلایل عمده چگونگی شکل گیری و استقرار مجموعه باقری نسبت به قطعات زمین و معابر اطرافش می باشد.
بخش های اصلی این مجموعه مسکونی که محل فعالیت های اصلی و عمده زندگی می باشد عموما به صورت احجام مکعب مستطیل بر روی محور شرقی غربی استقرار یافته اند. قسمت هایی از این احجام که به طور مستقل عمل می کنند دارای تناسب طول به عرض 3 به 1 در پلان می باشد.
به منظور پاسخ گویی به مسئله ایجاد کوران هوا، دارای برنامه هایی با منقدهای متعدد می بشد و به عبارتی نماهای خارجی و مشرف به معابر این بنا به همان میزان اهمیت نماهای داخلی مطرح می گردد. بر طبق بررسی انجام شده درصد فضای باز در مجموعه باقری 55% تا 60% و فضاهای بسته بین 40% تا 45% می باشد.
در این مجموعه حجم های ساختمانی که کل بنا را تشکیل می دهد، بخشی به فعالیت های جنبی مانند تهیه غذا و نگهداری وسایل و مواد غذایی و … بخشی دیگر به فعالیت های اصلی زندگی مانند استراحت ناپذیرایی و … اختصاص داده شده که بر حسب سلیقه و توان اقتصادی مالکان آن ها.
نظام دهی، خلق و ایجاد فضای اجتماعی – کالبدی، معماری مسکن یکی از عواملی است که از یک طرف مظهر فرهنگ اجتماعی و از طرفی دیگر تجلی بخش چگونگی روابط دو طرفه و همزیستی دو جنبه (تطابق) انسان با محیط اجتماعی و طبیعی اوست بر همین اساس طراحی مسکن را در مجموعه باقری، مورد بررسی و تحلیل قرار می دهیم.
طراحی مسکن در مجموعه باقری دارای دو هدف عمده می باشد:
1- از نظر معماری با آب و هوای محل مورد نظر هماهنگ و همگون باشد.
2- نیازهای ساکنین را به بهترین نحو پاسخگو باشد.
شرایط اقلیمی، آب و هوا و معماری در مجموعه باقری
آب و هوای هر محل نتیجه تاثیر عوامل مختلفی است که به طور عادی در وضع جوی آن دخالت دارند از قبیل:
عرض جغرافایی – ارتفاع از سطح دریا، طرز قرار گرفتن کوه ها، میزان رطوبت و بارندگی فاصله از دریا، وزش باد و غیره عواملی هستند که در طراحی مجموعه باقری نقش داشته اند این عوامل محیطی را فراهم می کند که بر گوناگونی گیاهان و جانوران و رشد آن ها و نیز بر آسایش انسان تاثیر می گذارند
. در تطبیق معماری با شرایط اقلیمی مساله اصلی بهره مند ساختن انسان از تاثیرات مطلوب آب و هوایی و بر کنار گذاشتن از شرایط مضر آن است وقتی رعایت تناسب و هماهنگی میان معماری و آب و هوا مورد نظر است، باید کلیه عواملی را که بر آب و هوای محلی تاثیر می گذارد شناخت و مورد توجه قرار داد. از این رو مطالعه در آب و هوای ساختمان (مطالعه میکرو کلیماتیک) ضروری است چرا که عناصری از قبیل درخت،رودخانه، جنگل، کوهستان و حتی شیب زمین به طور محسوس بر وضع هوا تاثیر می گذارد و این در موردآب و هوای منطقه گرگان به خصوص طراحی و ساخت مجموعه باقری که از بناهای بارز و حساب شده از لحاظ طراحی معماری است کاملا مشهود است و رعایت گردیده.
از طرفی دیگر عواملی مثل تابش آفتاب و وزش باد در طرح این مجموعه مورد توجه قرار گرفته به طور مثال درب ها و پنجره های متعددی که در قسمت شمالی و جنوبی اتاق ها در نظر گرفته شده به خاطر آنست که در تابستان با باز کردن آن ها کوران هوا جریان یابد و اتاق را سرد نگه دارد. مکانی بوده که از آن ساکنین چشم اندازی داشتند.
به طبیعت روبروی خود به خصوص درختان مرکبات داخل حیاط، یا ضخامت زیاد در دیوارها هم به لحاظ جلوگیری از اتلاف حرارت بوده و هم به خاطر آنکه این منطقه روی خط زلزله قرار دارد و زمین لرزه های زیادی در این منطقه رخ می دهد برای استقامت بنا در مقابل آن طراحی شده نحوه قرار گرفتن پلان مجموعه که شمالی – جنوبی است باز به لحاظ مسئله اقلیمی و جریان با دو تابش آفتاب می باشد. همچنین تقسیم بندی اتاق ها به تابستان و زمستان نشین باز به لحاظ تابش نور آفتاب به اتاق هاست.
همچنین از لحاظ مصالح به کار رفته در بنا سعی شده تا با نور آب و هوای منطقه همگون باشد. مثلا به کار بردن ملات کاهگل در رو کاری دیوارهای خارجی برای جلوگیری از رطوبت و باران زدگی یا به کار بردن سفال ها با شیب 45 تا 50 در صد در پوشش بنا به علت بارندگی فراوان در این منطقه می باشد. یا به کار بردن مصالح چوب در ساخت درب و پنجره ها ، کف اتاق ها و ایوان ها و شیر سرها (در سقف) به دلیل نزدیکی این منطقه با جنگل و چوب فراوان در این منطقه می باشد. یا ساخت بنا با آجر بر روی کف کرسی های 30 تا 90 سانتی متری به دلیل جلوگیری از رطوبت زیاد به دیوارها و کف اتاق ها می باشد.
در مجموع می توان احجام اصلی در واحدهای مجموعه باقری را به صورت خطی در محور شرقی – غربی در نظر گرفت که نهایتا ترکیب این احجام با یکدیگر در قطعه و همجواری با قطعات دیگر، ترکیبی از فضاهای پر و خالی را در بافت مسکونی آن محله به وجود آورده است.
جداره بنا در هماهنگی با اقلیم و ضرورت ایجاد کوران، به طور عام حداقل از دو جهت (معمولا شمال و جنوب) به فضای آزاد (حیاط خصوصی و معابر) متصل می باشد.
با توجه به موقعیت قرارگیری قطعات زمین نسبت به معبر فضاهای اطراف آن، بدنه های مجموعه مسکونی باقری از چهار طرف آزاد شده است.
مشخصات عمده فضاها در مجموعه باقری تحت عنوان نحوه ورود و از معبر به داخل مجموعه، نحوه ورود به بنا از حیاط، نحوه استقرار فضاها ی اصلی زندگی در بنا مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.
اما در بخش های دیگر که مسکن که اختصاص به فعالیت های جنبی دارد. عموما به صورت نیمه باز و بسته، به صورت یک یا دو طبقه در اطراف حیاط مستقرند از این فضای نیمه باز که جهت انبار کردن مواد غذایی و محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد ویژگی کالبدی خاصی را ارائه می نماید.
این مجموعه به صورت یک و دو طبقه ساخته شده که فضاهای اصلی زندگی در قسمت دو طبقه در نظر گرفته شده که طبقه بالا معمولا برای استفاده در فصول گرم و معتدل مثل بهر و تابستان و طبقه پایین برای فصول سرد مانند پاییز و زمستان مورد استفاده قرار می گیرد.
نیازهای ساکنین مجموعه باقری
احساس آسایش یا ناراحتی در درجه اول به چهار عامل متغیر آب و هوا یعنی درجه حرارت، میزان رطوبت، تابش آفتاب و جریان هوا و در درجه دوم به عوامل دیگر مانند نوع پوشاک، سن و جنس، شکل بدن، چاقی و لاغری، سلامت عمومی، نوع غذا و آشامیدنی، رنگ پوست و همچنین خو گرفتن به آب و هوای آن بستگی دارد. البته این راه حل های نظری به
تنهایی برای پاسخگویی به مسائل اقلیمی کافی نیستند بلکه به تدریج برای مقابله با نیازهای دیگر از قبیل مسائل اجتماعی، فرهنگ و اقتصادی و امکانات فنی به راه حل های تعدیل شده و عملی منتهی می شوند که سرانجام فضایی را مانند مجموعه باقری به وجود می آورند.
به طور کلی اهداف عمده طراحی اقلیمی برای مجموعه باقری به شرح زیر تقسیم بندی شده اند:
1- کاهش اتلاف حرارت ساختمان
2- کاهش تاثیر باد در اتلاف حرارت ساختما
3- بهره گیری از انرژی خورشیدی در گرمایش ساختمان
4- محافظت ساختمان در برابر هوای گرم خارج
5- محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب
6- بهره گیری از روزانه دمای هوا
7- بهره گیری از شرایط مناسب هوای خارج
8- ایجاد کوران در فضای داخلی
9- جلوگیری از افزایش رطوبت هوا
10- محافظت ساختمان در مقابل بارندگی
11- کاهش تاثیر بادهای غبار آلود بر ساختمان
نمای مجموعه باقری از معبر جنوبی
نمای مجموعه باقری از معبر شمالی
نمای شرقی لز مجموعه باقری حیاط شماره 1 ( A
نمای غربی و ایوان شمالی مجموعه
در حیاط شماره (A) طبقه اول
نمای شمال و شمال شرقی از مجموعه باقری در حیاط A
نمای شمالی مجموعه باقری در حیاط مرکزی A
نمای شمالی مجموعه باقری در حیاط مرکزی A
نمای کرسی چینی اتاق های مجموعه
در جبهه شرقی حیاط مرکزی A
نمای شمال غربی و راه ارتباطی دو حیاط مرکزی اول و حیاط جانبی
نمایی از پله های آجری ارتباطی بین طبقه همکف اول در حیاط D
نمایی از سفال های بام
نمای داخلی از اتاق ها در حیاط D
نمایی از راه پله های ارتباطی بین طبقه
همکف اول در حیاط مرکزی D
نمای اتاق های شرقی در حیاط مرکزی اول
نمایی از اتاق ها در حیاط D
نمایی از بنا از حیاط A
نمایی از درهای اتاق های مجموعه باقری ها
نمایی از درب ورودی حیاط مرکزی
نمایی از اتاق های حیاط مرکزی B
تطابق مجموعه باقری با مجموعه تقوی:
مجموعه تقوی که در ضلع شمال و شمال غربی مجموعه باقری ها در محله سرچشمه واقع گردیده است این مجموعه تاریخی که زمان احداث آن با مجموعه باقری در یک دوره می باشد از جهاتی بسیار با هم مطابقت می نماید که در زیر به این موارد اشاره می گردد.
1- پلان مجموعه تقوی همانند مجموعه باقری به صورت چند ضلعی نامنظم می باشد.
2- مجموعه تقوی همانند مجموعه باقری از چند حیاط مرکزی که اتاق هایی در یک و دو طبقه د راطراف حیاط مرکزی مستقر می باشند.
3- بخش های اصلی ساختمان در مجموعه تقوی همانند مجموعه باقری به صورت احجام مکعب مستطیل به روی محور شرق – غربی استقرار یافته اند.
4- در مجموعه تقوی همانند مجموعه باقری در رابطه با اقلیم استفاده از کوران باد بدنه ساختمان از دو طرف شمال و جنوب به فضای آزاد و معبر شمالی و جنوبی متصل می باشد و به همین دلیل در این دو مجموعه تعداد بازشوها در جداره های دو بنا زیاد می باشند.
5- نوع مصالح به کار رفته در مجموعه باقری و تقوی کاملا با هم مطابقت می نمایند.
6- زمان احداث مجموعه باقری و تقوی در یک دوره می باشد.
7- خانواده های باقری و تقوی از خاندان بزرگ استرآباد سابق بودند که شغل آن ها تجارت بوده و با روسیه داد و ستد تجاری داشتند. و همان تفکر و ذهنیتی که مجموعه تقوی را شکل داده و باعث طرح و اجرای آن شده، دلایل احداث مجموعه باقری ها را هم شامل می شود.
علل آسیب و تخریب در مجموعه مسکونی باقری ها:
1- علل ذاتی
الف) موقعیت بنا
ب) علل ذاتی مربوط
به سازه
2- علل خارجی
علل ذاتی و باطنی در ارتباط با موقعیت بناها:
این علل اساسا مربوط به موقیت توپوگرافی جغرافیایی (I , 1 , a ) و وضعیت ماهیت زمین ( I , 1 , b ) می باشند ( ماهیت زمینی که ساختمان در آن احداث شده).
( I , 1 , a ) شرایط جوی آب و هوایی
از جمله شرایطی هستند که بر ساختمان اثر می گذارد و تهیه گزلرش از تغییرات جوی برای محافظت از ساختمان با توجه به موقعیت جغرافیایی ساختمان ضروری می باشد اگر ساختمان نتواند با شرایط جوی سازگاری ایجاد کند، شرایط زیستی ساختمان نزول خواهد کرد. چنانچه این ارتباط تابع تغییرات یا بی ثباتی ها باشد، ضایعات و خساراتی پدید خواهد آمد. این پدیده در دنیای گیاعان و جانوران نیز اتفاق می افتد. به عنوان یک قاعده این پدیده در بین وقایعی جای می گیرد که لحظه ای از عمر بنای تاریخی را مشخص می کند و بنابراین در ورای علل ذاتی یا باطنی قدم بر می دارد. هر چند که شرایط مخصوص توپوگرافیک می تواند بر موقعیت های جوی تاثیر گذارد و آن را خراب تر کند. ( چنانچه برای مثال ، در مورد یک بنای تاریخی که در کنار یک رود یا دریاچه یا یک پرتگاه سنگی بنا شده دیده می شود.)
البته در مورد مثال فوق نتیجه قطعی نمی تواند کاملا و صد در صد ذاتی و درونی به حساب آورده شود. می توان ادعا کرد که موقعیت یک ساختمان تاثیر مستقیمی در حفاظت آن دارد. مخصوصا رو به آفتاب و جهت اصلی باد بودن.
( I , 1 , b ) ماهیت و طبیعت زمین و شکل خاکی که ساختمان بر آن بنا شده
بی نهایت مهم است. مخصوصا از نظر جغرافیای آب شناسی که استحکام زمین، موقعیت، شیب لایه های سنگی و سرعت بسترهای آب زیر زمینی را مورد توجه قرار می دهد.
یکی از شرایط اصلی و اساسی برای حفظ استحکام ساختمان این است که بار واحدی که به وسیله فونداسیون منتقل می شود، باید بر اساس طبیعت و ماهیت زمین و مقاومت مخصوص آن به صورت متناسبی تقسیم شود. و حجم پیکره ساختمان از امکانات فیزیکی زمن تجاوز نکند.
نقش اصلی دیگری به وسیله شکل و ترکیب ظاهری زمین ایجاد می شود که با شیب زمین و خصوصیات سطح آن و جاری شدن طبیعی آب های سطحی و … معین می شود.
ترکیبی پیچیده از تمام این موقعیت ها، ( که در جوهر و طبیعت زمین به صورتی لاینفک وجود دارد ) استحکام و دوام پایه را مشخص می کند. به علاوه نتایج این تاثیرات اغلب بر نماها نیز ظاهر می شود و بر حفاظت کل بنای تاریخی تاثیر می گذارد.
در بین مطالعات و تحقیقاتی که پیش از اقدام به مداخلات صورت می گیرد، آزمون های زیر را بر روی زمین هایی که پایه ها بر آن قرار گرفته اند، انجام می دهیم.
1- ارزیابی زمین شناسی طبقات زمین، در صورت وجود حوزه های رسوبی، این ارزیابی باید همراه با نمونه برداری باشد.
( کیفیت خاک طبقات زیرین باید تا عمق کاملا قابل ملاحظه ای از زمین بررسی شود). این ارزیابی باید متناسب با حجم ساختمان و بارهای ساختمانی صورت گیرد.
2- آزمایشات مربوط به بارها
3- آزمون های مربوط به ترکیبات ممکن موجود ( شیمیایی، فیزیکی و … )
4- تحقیقات در مورد منابع، بسترهای آب و لایه هایی که جریان آب در آن ها امکان پذیر است.
5- تشخیص و تحلیل خاکریزی جدید یا قدیمی
در طرح مرمت مورد مطالعه علاوه بر آزمون های بالا باید تمامی تحقیقات ویژه در ارتباط با استفاده از مصالح قدیمی و جدیدی که با آن ها سر و کار داریم افزوده شود.
(I , 2) دلایل ذاتی و لاینفک در ارتباط با سازه
این دلایل توسط مشکلات موجود در مصالح ساختمانی و یا در خود سازه معین می شوند. این علل حتی اگر خیلی جدی هم نباشند و تناسب ایستائی را کاملا از بین نبرند و تغییر ندهند و در پی آن باعث پایان تاریخی بنا نشوند، یک خطر بسیار جدی برای استحکام ایستائی سازه و یا برای حفاظت عناصر سازه محسوب می شوند.
علل ذاتی لاینفک به دو دسته زیر قابل گروه بندی هستند
نواقص در شکل مصالح (I , 2 , a) و نواقص واقعی ساختاری (I , 2 , b).
نواقص اصلی و اولیه می توانند به انتخاب مصالح نسبت داده شوند. این نواقص اساسی در اندازه، برش، رفتار، طرز عمل پراکندگی و استفاده از عناصر تشکیل دهنده مقاومت سازه، (شامل مصالح اتصال دهنده در ارتباط با عملکرد ایستائی خود) ذاتی و لاینفک هستند. این نواقص عموما در ارتباط با مقاومت ناکافی در برابر ضربات مختلف یا در روش غلط استفاده از مصالح اتصال دهنده و یا ضعف این مصالح پدیدار می شوند.
آزمون هایی که عموما بر روی مصالح ساختمانی انجام می دهیم، در زیر ذکر شده اند:
1- سنگ و سن مرمر: مکان منبع سنگ، روش های برداشت و استخراج سنگ( ممکن است مقاومت سازه را از بین ببرد) روش های حمل و نقل، راهنمای استفاده و همچنین آزمون های آزمایشگاهی در مورد تجانس، همجنسی، سختی، کارایی، قدرت یخ بستگی، هدایت حرارت، فرسایش، مقاومت در برابر فشارهای ناشی از فشرده شدن، خمیدگی و برش.
در صورتی که با سنگ هایی روبرو شویم که قبلا استفاده شده بودند، لازم است تا آزمون های مربوط به سخت کنندگی شیمیایی و رطوبت پذیری را نیز انجام دهیم.
2- آجرها و کاشی ها: آزمون های مقاومت (کاملا مشابه آزمون های مربوط به سنگ) و همچنین آزمون های مربوط به پختن و مطالعه کیفیت خاک رس (گل) استفاده شده، خلل و فرج و اینرسی شیمیایی نیز باید انجام شوند.
3- ملات ها و مواد و مصالح اتصال دهنده: به طور کلی آزمون های مربوط به قدرت سفت شدن، حرارت و چسبندگی باید انجام شود.
4- مواد و مصالح اتصال دهنده: آزمون های مربوط به مقاومت در برابر فشارهای ناشی از فشرده شدن، خمیدگی، سختی برش، کارایی و … باید انجام شوند در صورت برخورد با چوب، دانش شناخت حشرات که ممکن است مبادرت به از بین بردن آن کند نیز بسیار مهم است. (موریانه ها، انگل های مختلف مانند کرم های چوب و …)
تا آنجا که به دلیل تخریب مواد و مصالح مربوط می شوند، لازم است مثالی در مورد گچ ذکر کنیم، این ماده به صورت خیلی سطحی توسط مرمت کنندگان استفاده می شود، این ماده اتصال دهنده موارد مصرف گوناگونی دارد و در همه جا استفاده می شود.
البته بر اساس انواع مختلف سنگ و سیستم های پخت به روش های مختلفی استفاده می شود.
برای هر نوع ملاتی تفاوتی در میزان نفوذ پذیری و انتقال آب، زمان سفت شدن، کاهش حجم، رنگ، نسبت نیروی اینرسی مورد نیاز، روش استفاده و استفاده در فصل های مختلف وجود دارد.
کلیه مطالب فوق به نتایجی عملی منجر می شود، برای مثال هنگامی که یک اندود گچی قدیمی باید با پوششی جدید تعمیر شود، مثال هایی مشابه آن.
دانش ترکیبات و خصوصیات استفاده، برای گچ کاری های قدیمی که تحت شرایط طبیعی بیش از حد معمول مقاومت کرده اند بسیار سودمند خواهد بود.
ملات ها می توانند از بین بروند و با تخریب خود نتایج وخیمی را بر جای بگذارند، و البته هر چه استفاده از ملات ها وسیع تر و بیشتر باشد، نتایج وخیم به بار آمده نیز بیشتر خواهد بود. از جمله عواملی که باعث تخریب ملات ها می شود می توان کیفیت بد ملات، انتخاب ناکافی مصالح اتصال دهنده(شن و ماسه خاکی یا گلی)، نسبت غلط ترکیبات، حضور گچ در ترکیبات، کمبود یا ناکافی بودن آب و ضخیم بودن بیش از حد لایه ها به ملات اجازه نمی دهد تا به صورت مناسبی سفت شود و به سختی یک آجر در آید و بلوری شود، و به خاطر همین ملات خشک شده و به سنگ ها نمی چسبد و فقط فضاهای بین ردیف های سنگی را پر می کندو بنابراین در برابر کشش ها و انقباضات مقاومت نمی کند، و ضریب اصطکاک آن خیلی پایین می آید.
این حالت در سازه باعث کشش و انقباض هر چه بیشتر مفاصل همراه با عدم توازن در پخش بار و در نتیجه تخریب سازه می شود. سنگ ها نیز ممکن است نواقصی ابتدائی داشته باشند.در ضمن شرایط باید به گونه ای باشد که بستری که بلوک سنک در آینده بر روی آن قرار می گیرد، با بسترهای کان سنگ منطبق باشد و سنگ برای مدت طولانی در معرض اشتعال قرار نگیرد.
نواقص ساختاری بنا (I , 2 , b) معایبی هستند که از کیفیت های ناکافی مقاومت های سازه ای نتیجه می شوند و به عوامل متعددی از جمله نصب و اشتباهات در چیدن و قرار گیری قسمت های مختلف سازه، بر اساس بار یا اعمال ضربات و مقاومت عناصر سازه ای و واکنش هایی که در برابر اعمال ضربات به وجود می آید و … بستگی دارد
دو طبقه بندی (I , 2 , b) و (I , 2 , a) اغلب با هم ترکیب می شوند و یا به گونه ای وابسته به یکدیگر عمل می کنند. در حقیقت ناکافی بودن بخش های مقاومت ساختمان و عدم موازنه قصبی سازه ساختمان در خیلی از موارد باعث بروز حملات می شود که نتیجه آن ها تغییر حالت ساختمان و ویرانی آن است.
هر بخشی از ساختمان چون در برابر فشارهایی که از قسمت های دیگر به آن وارد می شود مقاومت می کند، در توازن استائی ساختمان عملکرد ویژه ای دارد. بنابراین هر قسمت از ساختمان باید نیازهای ویژه ای را در ارتباط با اندارزه و موقعیت جوابگو باشد. در غیر این صورت حوادث گوناگونی اتفاق می افتد و این اتفاقات خطرناک ترین علل تخریب به شمار می روند. زیرا به گونه ای جدی حفاظت و بقای ساختمان را تهدید می کنند.
بدون احتساب دقیق دلایل تخریب که در اثر کمبود، یا عدم مطابقت پی ها ایجاد می شود این حوادث می توانند بر حسب نوع فشاری که ساختمان را تسلیم خود می کند به دو گروه طبقه بندی شود.
– عوامل تخریب وابسته به تاثیرات عمودی شدید در ارتباط با اندازه سازه های تقویت کننده و نگهدارنده.
– عوامل تخریب وابسته به فشارهای غیر عمودی یا فشارهایی که در برابر هم در سازه های مناسب توازن کافی ندارند.
(این علل وابسته به معایب و یا نواقص خود سازه می باشد).
برای درک بهتر مکانیزم عملکردی آن ها، باید به طور مختصری به شرح تاثیرات مختلف بپردازیم و تنها با داشتن این پیش زمینه فکری است که ما می توانیم برای جلوگیری از وجود خطرات و اشتباهات پروژه، به انجام محاسبات مبادرت ورزیم.
نحوه برخورد ما با این مسئله طبیعت مواد و فرم سازه ها و ساختمان ها را در نظر نمی گیرد. بلکه این ها فقط ملاحظات کلی هستند که ما آن ها را به موارد متفاوتی که در پایین ذکر شده نسبت می دهیم:
بناهای تاریخی متعلق به سبک های مختلف معماری، مواد و مصالح گوناگون و روش های اجرائی مختلف.
چنین روشی با وجودی که اعتبار عمومی و تاثیرات جهانی خود را حفظ می کند، به مطالعه نمونه های واقعی نمی پردازد. در واقع این روش همیشه در مورد ارائه مثال های واقعی کمبود خواهد داشت.
علل تخریب وابسته به تاثیرات عمودی
در ساختمان هایی که به صورت افقی بنا می شوند، باری که بر هر لایه از سازه اثر می کند حاصل جمع وزن خود ساختمان و بارهای اتفاقی (بارهای مرده، لوازم و مبلمان، با توجه به عملکرد ساختمان و نوع زندگی ساختمان) می باشد.
مجموع این تاثیرات به طور افقی و بر حسب طراحی ساختمان، در بین بخش های مقاومتی هر سازه پخش می گردد. با توجه به این مطلب توازن ایستائی کل سازه به وسیله ظرفیت مقاومتی بخش ها در برابر بارهایی که بر آن ها اثر می کند، تضمین می شود این ظرفیت برای سطح بخش افقی آن ها قابل اندازه گیری می باشد.
هنگامی که این وزن از این نتیجه توازن کند به آن معنی خواد بود که یک بار افراطی و زیاد، به وسیله سازه تحمل می شود و ترک هایی بر آن ظاهر می گردد. ان ترک ها " ترک های پیوسته پوسته ای" نامیده می شوند و چنانچه خواهیم دید از راه های مختلفی ایجاد می گردند: ترک های عمودی که ورم کرده و از سطوح خارجی بیرون می زند (مخصوصا در موارد سطوح روکش شده) و در جدی ترین موارد، بخش هایی که بار بیش از اندازه روی آن ها متمرکز شده، از بقیه سازه جدا می شوند.
پدیده پوسته پوسته شدن در سازه های نگهدارنده و تقویت کننده عمودی به وجود می آید، مخصوصا بر آن هایی که همجنس نیستند، و تخریب داخلی دارند. در حقیقت تحت اثر فشارهای وارده، مواد کم مقاومت تر، برای بالا بردن ظرفیت مقاومتی خود، هرگونه چسبندگی را با مواد مقاوم تر که بارهای زیادی بر آن ها متمرکز شده، از دست می دهند.
اضافه بارهای عمودی که البته مربوط به پایین ترین بخش ساختمان ها می شود، اغلب در بناهای تقویت شده با ستون ها و جرزها و در مکان هایی که بارها متمرکز شده اند، یافت می شود.
(برای مثال هشتی های طبقه همکف از ساختمان های چند طبقه) و در سازه هایی که کل بار در بین تقویت کننده های مودی چندی متمرکز و پخش شده، تقویت کننده های عمودی که در مقایسه با سازه های بالا بخش های محدود تری دارند.
به وسیله بارگذاری لایه ها، نتایج ویژه و جالبی از بارهای اضافی به دست می آید، که باید خیلی زود مورد آزمایش قرار گیرند.
هنگامی که بارهای اضافی عمودی، با مورد حمله قرار دادن سازه های عمودی، عناصر افقی را نیز با سوراخ های بزرگی مورد حمله قرار می دهد، پدیده های متفاوتی به وسیله بارهای عمودی اتفاق می افتد.
اثرات خمیدگی در چنین عناصری می تواند بر حسب مواد استفاده شده تغییر کند. در حقیقت چوب یک ماده الاستیک است. و بنابراین پیوسته، پوسته شدن به معنای تخریب ایستائی نست. البته اگر این حالت از حدود معینی تجاوز کند، موجب شکستگی های پیشرفته ای در فیبرهای طولی می شود در مورد گچ بری های سرستون های سنگی یارهای اضافی به واسطه ماهیتشان که غیر قابل بد شکل شدن است.
ستون سنگی یکپارچه را به یکباره می شکند و توازن ایستائی به طور ناگهانی به مخاطره می افتد.
عموما این تاثیرات هنگامی اتفاق می افتد که انتقال بارها به عناصر دیگر، با سطوح تماس غیر افقی همراه باشد. (برای مثال سنگ های یک قوس یا طاق، یا تیرهای سقف های شیبه هنگامی که اتصالات و تیرها و بست های افقی کم و ناکافی باشد).
د مورد یک طاق و یا قوس، مجموع بارهای منتقل شده به وسیله هر سنگ در جهت تاب و یا ترک برداشتن به عنوان یک نیروی مورب بر ستون عمل می کند و می تواند به دو مولفه افقی و عمودی تقسیم شود.
در نتیجه نیروی افقی بر ستون مانند یک نیروی انتقالی چرخشی به سمت خارج قوس عمل می کند که نتیجه مسلم آن تخریب ایستائی می باشد.
تاثیر مورب یک بخش خم شده، در نتیجه روابط متضاد و متقابل بین عناصر میخی شکل می باشد، بنابراین نیرو و استحکام آن با جدا سازی آن ها افزایش می یابد. چنانچه در قوس هایی که با بلوک های مکعبی بزرگ ساخته شده اند، دیده می شود. در طاق ها و قوس هایی که با بلوک های کوچک بتنی و یا آجرهای متصل شده با ملات ساخته شده اند،
سازه به صورت نظری و عملی مانند نوع عنصر یکپارچه مصنوعی است که این عنصر بر پایه های تقسیم کننده عناصر بی قاده اش تاثیری مورب می گذارد و رفتار ایستائی آن به تنهایی از اثرات نظری تاثیرات متقابل بلکه از موقعیت عملی توازن آن ها نیز نتیجه می شود.
متلاشی شدن سازه های میخی که ما در تجزیه و تحلیل ایستائی شان از آن ها استفاده می کنیم، تنها یک فرضیه خشک و مطلق است که مواردی افراطی را که کمتر مورد علاقه می باشد در ارتباط با استحکام و ایستائی کل ارائه می دهد.
ساده ترین تاثیرات، تاثیراتی هستند که به سادگی شناسایی می شوند و به نسبت بقیه کم خطرتر می باشند و به سقف های شیب دار بدون تیرهای افقی بستگی دارند. (سقف هایی که یک شیب دارند و با سیستم زنجیره های افقی و لایه های اریب نگهداری می شوند.) این طرحی متداول از یک نیمه خرپا است که اعمودی دارد.
در این موارد تاثیرات مورد در تطابق با تیرهای اصل متمرکز شده اند. فشارهای حاصله از آن ها می تواند به مولفه های افقی و عمودی تجزیه شود و در قوس ها و جهت تاب برداشتگی و شکستگی آن ها نیز اتفاق مشابهی می افتد. در مورد سازه های سبک تر، نتایج تاثیرات آن ها کم تر از نتایجی که از طاق های قوس دار به وجود می آید، مشخص و معلوم می گردد. با این وجود، این سازه ها نیز بسیار مهم هستند.
زیرا خرپاها توازن متقابلی با وزن سازه روی خود ندارند و سازه های ستونی به دلیل اینکه مجبور به تحمل وزن کمتری می باشند خیلی کم ضخامت تر هستند.
آنچه در ارتباط با تاثیرات عمودی و مورب شرح دادیم با کلیه اطلاعات مورد نیاز ما منطبق است و اعتبار نظری و کاربردی آن را در شرایط متفاوتی تامین می کند
کلیه مطالب در ارتباط با ترک هایی که به وسیله این تاثیرات به وجود می آیند و راه های اصلاحی را که از نتایج مخرب آن ها جلوگیری می کند از بحث مستثنی کرده ایم و بعدا از آن ها صحبت خواهیم کرد.
این تئوری با توجه به کیفیت کلی که دارد برای هر دو گروه: نواقص شکلی و نواقص ساختمانی قابل استفاده و معتبر خواهد بود و نیازی به یک تقسیم بندی مقدماتی نخواهد داشت در این شرایط وجود یک تقسیم بندی مقدماتی به هیچ وجه سودمند نخواهد بود.
تجزیه و تحلیل ساختمان و تمامی داده های مربوط به آن به ما نشان می دهد که نواقص، مربوط به پلان اولیه و فازهای طرح است و یا در اجرای کار یا متدها و مصالح استفاده شده است.
با پشت سر گذاشتن علل عمومی، به علل ویژه ای در ارتباط با بخش های اصلی ساختمان مانند پی ها، سازه و سقف ها خواهیم رسید.
یک نمونه از تخریب پی های آجری در ارتباط با چیدن پی در ضمن ساخت بنا یا به وسیله آب های راکد و جاری زیرزمینی است در بناهایی که با تیرهای چوبی ساخته شده اند، بالا رفتن عمر ساختمان و پوسیدگی چوب باعث وقوع بدترین و خطرناک ترین عواقب خواهد شد.
متداول ترین دلایل تخریب در سازه های بلند، بارهای بیش از حد متمرکز، کیفیت بد مصالح اتصال دهنده و ملات ها ودوام محدود مصالح استفاده شده می باشد. در مورد سقف ها، متداول ترین دلایل ، فرسودگی، شکستن و یا سرخوردن مصالح سقف، یا تخریب ممکن در عناصر نگهدارنده سقف می باشد.
عایق کاری بد خرپاها .و عواقب ناشی از آن ها، از خصوصیات سقف های قدیمی افقی می باشد. آب و هوای خشک نیز در تخریب سقف نقش مهمی دارد. (چون در آب و هوای خشک سقف های بومی افقی ساخته می شود.
علل ذاتی تخریب سقف ها نقش مهمی را در تخریب کل بنای تاریخی بازی می کند. طرح زیر تقسیم بندی ما را به طور خلاصه نشان می دهد.
علل ذاتی تخریب که به صورت لاینفکی در سازه وجود دارد (I , 2)
1- در پی ها در ارتباط با نواقص شکلی (I , 2 , a)
2- در سازه ای مرتفع در ارتباط با نواقص ساختمانی (I , 2 , b)
3- در سقف ها
علل طبیعی که اثرات طولانی مدت دارند
هر ساختمانی که بر روی زمین ساخته می شود، به وسیله جو، احاطه شده و موقعیت های متفاوت زمین و جو بر زندگی ساختمان تاثیر می گذارد. این تاثیرات به صورت زیر تقسیم بندی می شوند.
– تاثیرات فیزیکی (II , 1 , a)
– علل شیمیایی و الکتروشیمیایی (II , 1 , b)
– علل وابسته به گیاه شناسی (II , 1 , c)
– عل بیولوژیکی و میکروبیولوژیکی (II , 1 , d)
(II , 1 , a) تاثیرات فیزیکی
بدون ملاحظه به فشارهای داخلی و خارجی، رفتار فیزیکی مواد و در راس همه تاثیر گرما، مخصوصا در دماهای خیلی بالا مربوط به آتش و خیلی پایین که توسط یخ زدگی به وجود می آید
تاثیرات فیزیکی شامل:
تاثیر آب در حالات فیزیکی مختلفش، تاثیر باد، حرکت امواج و حرکات زمین و … می باشد.
این تاثیرات همگی به راحتی قابل تشخیص می باشند، اکتشافات اخیر در زمینه ساختمان ملکولی و تاثیرات الکتریکی و رادیواکتیوی ما را به این مسئله امیدوار می کند، تا بر این باور باشیم که در آینده، جنبه های دیگری از تاثیرات فیزیکی ممکن در سازه های ساختمان قابل شناسایی خواهند شد.
عموما تاثیرات فیزیکی، به جز آن چه که در ارتباط با آتش هستند خیلی آرام عمل می کنند و بازسازی آن ها در آزمایشگاه ها مشکل خواهد بود. بنابراین باید در تکرار و تجزیه و تحلیل در خود ساختمان مطالعه شوند.
مجموعه گسترده ای از تاثیرات فیزیکی شامل: علل گرمایی، علل آب ها و بالاخره علل زمینی می باشد که به صورت دینامیک عمل می کنند و باعث تاثیرات دیگری می شوند.
علل گرمایی به مقدار و بسامد حدود تغییرات دمای هوا بستگی دارد و کم وبیش تاثیرات مهمی در ارتباط با خلل و فرج، مقاومت و هدایت گرمایی مصالح مختلف به وجود می آورد.
تمام پدیده های مرتبط با یخ زدگی، همچنین پدیده تجزیه و جدا سازی، ضعیف شدن و نرم شدگی مربوط به گرما در این طبقه بندب قرار می گیرند.
علل وابسته به آب متفاوتند
علاوه بر تاثیر باران و نیروی باد، رطوبت باران در آجرکاری به وسیله نفوذ کردن و در آخر توسط خاصیت موئینگی معین می شود. این فرسایش ها می تواند تا ارتفاعات بلند از سطح زمین مورد نظر، اتفاق بیفتد (که بعضی از اوقات موسمی و فصلی می باشد) تاثیرشیمیایی حاصل از این عم و میزان اضافه آب باعث تخریب ایستائی می شود.
تاثیرات پیوسته دما و رطوبت در آب و هوای گرمسیری و استوایی بسیار مهم می باشند. زیرا دما و رطوبت با تجزیه شیمیایی همراهی و مساعدت می کند در حقیقت بسیاری از واکنش های شیمیایی بر اساس وجود رطوبت می باشند و با کمک بالا رفتن دما شرایط برای اینگونه واکنش ها مساعدتر می شود. همچنین تجزیه بیولوژیکی نیز به واسطه موقعیت پیشرفته و عالی میکروارگانیزم ها و گیاهان نهال زاد، از عوامل بازی کننده واکنش های شیمیایی است.
در ضمن تاثیرات متفاوت فیزیکی وجود دارند که توسط حرکت امواج و دریا و فرسایش و ساییدگی رود خنه ای تولید می شوند.
نیروی باد بر ساختمان های باستانی و پدیده فرسایش و ساییدگی باد، که اغلب به وسیله تاثیرات ویژه اجسام جامد (طوفان شن) صورت می گیرد، گروه دیگری را تشکیل می دهند.
حوزه علل فیزیکی، توسط حبکات پوسته زمین با پدیده آراو پایین رفتن و بالا آمدن زمین کامل می شود و اغلب در امتداد سواحل این تاثیراتی به خوبی مشاهده می شوند.
(II , 1 , b) علل شیمیایی و الکترو شیمیایی
مخصوصا هنگامی که ریشه های زیر زمینی، پی ها و دیوارها را زیر تحلیل ببرند. دانه ها اغلب در شکاف سطوح اتصالات و پیش آمدگی ها گیر می افتد، ریشه می دهند و این ریشه های کوچک به سمت داخل نفوذ می کند، و سپس با رشد آرام خود، عناصر سازه ای را از دیوار جدا و مجزا می کند.
گیاهان انگلی می توانند موقعیت را خیلی بدتر از گیاهان مستقل بسازند. آن ها با هزینه و اعتبار بنای تاریخی زندگی می کنند و اثرات آن ها خیلی خطرناک تر است. چون آن ها بر نماها و سطوح اصلی ساختمان ظاهر می شوند.(چنانچه در مورد پاپیتال و دیگر گیاهان بالا رونده اتفاق می افتد).
اکثر اوقات به سبب اینکه این گیاهان مناظر رومانتیکی ایجاد می کنند، به قدرت تخریبی آن ها توجهی نمی شود و عواقب بدی به وقوع خواهد پیوست.
نهانزادان از دیگر گیاهانی هستند که علارغم اندازه کوچکشان بسیار خطرناک به شمار می روند. (قارچ ها، جلبک ها و علف های دریایی، کپک ها و گلسنگ ها).
(II , 1 , d) علل بیولوژیکی و میکروبیولوژیکی
درست همانند تاثیرات شیمیایی، تاثیرات بیولوژیکی و میکروبیولوژیکی، ساختمان داخلی مصالح را تغییر می دهند. این تغییرات در آزمایشگاه های تخصصی قابل شناسایی هستند. این خرابی ها توسط میکروارگانیزم ها تولید می شوند. (باکتری ها و …) اغلب به آن ها تغییرات شیمیایی یا بیوشیمیایی گفته می شود.
حشرات چوب خوار سازه های چوبی و تزئینات چوبی را از بین می برند.(کرم های چوب – مورجه های سفید و موریانه ها):
این عوامل به واسطه ایجاد خرابی هایی که از خارج غیر قابل رویتند جزو خطرناک ترین عوامل به شمار می روند. این خرابی ها خیلی دیر آشکار می شوند و آشکار شدن آن ها معمولا زمانی اتفاق می افتد که تعمیر و اصلاح غیر ممکن می شود.
انواع دیگری از خرابی ها توسط حیوانات بزرگ تر ایجاد می شوند. (به طور کلی توسط تاثیرات کمابیش سریع موش ها و حیوانات جونده) و در پایان باید از واکنش های شیمیایی نام ببریم که از پرندگان در حال ساختن لانه یا پرندگانی که مکان امن زندگی و نشیمن گاهشان بنای تاریخی است حاصل می شود.
(II , 2) علل طبیعی که تاثیرات اتفاقی و ضمنی دارند
این طبقه شامل حوادث طبیعی است که به صورتی اتفاقی و شدید به یکباره ظاهر می شوند و اغلب باعث خرابی های جدی می شوند.
خصوصیت اتفاقی و تصادفی بودن آن ها، طبقه بندی سیستماتیکی را امکان پذیر نمی سازد.
در اینجا فهرستی از مهمترین این عوامل ذکر شده:
– زمین لرزه ها
– امواج جزر و مد
– ریزش های ناگهانی و تمام پدیده های حرکت خاک و تجزیه و جدا شدن خاک
– فوران های آتشفشانی و انتشار و بیرون ریزی گازها
– گردبادها، گرئبادهای دریایی ،طوفانهای سخت و گردبادهای شدید
– طغیانها ، سیلابها و دیگر حوادث مربوط به جریانهای آب استثنائی و جریانهای مختل کننده
– بهمن ها ،ریزش ناگهانی برفی و . . .
– حریقهای مربوط به احتراقهای خود بخودی
علل وابسته به انجماد ویخ زدگی در این طبقه جا داده نمیشود . در حقیقت این علل پدیده های فعلی هستند که هر سال به صورت ریتمیک تکرار می شوند و بنا براین اینها در طبقه بندی عللی قرار میگیرند که تاثیرات طولانی مدت دارند .
(II،3)عللی که مستقیما" از اعمال وتاثیر گذاریهای انسانی سر چشمه میگیرند:
پیش از هر چیز دیگراین علل شامل تغییرات و تبدیلاتی هستند که در طی قرون متمادی، همراه با توسعه دادنها ومرتفع کردنها، در ساختمان پدید آمده اند. این تغییر شکلها کمابیش سازهء اصلی را تغییر داده و اغلب باعث ایجاد مشکل در توازن طاق وقوسها می شود. هنگامی که بارهای جدید بیش از حد میشود ،انواع مختلفی از تخریب ها شروع به دخالت میکنند . این عوامل به سادگی قابل شناسایی میباشند ودر خیلی از موارد از مرمت نا صحیح نتیجه میشوند.
حتی در موارد مخالف که تخریب ،جزئی وناتمام است . ما میتوانیم به مشکلات ایستائی وابسته به شکستگیها وجابجا سازی توازن با ملاحظات اشتباه (که حالت طبیعی ساختمان را تغییر میدهند) توجه کنیم.
خرابیهای ناسش از تاثیرات انسانی ، بر خلاف خرابیهای وابسته به طبیعت ، قابل اجتناب وجلوگیری میباشند مانند: اتصالی ها یا دیگر خرابی های وسائل الکتریکی ،انفجارهای مختلف (گاز برای مصرف خانگی ،ذخائر سوخت و . . . )گرفتگی راه آب سقف و در نتیجه با سیل پوشیده شدن سقف ، در ارتباط با نگهداری بدن ساختمان ، تاسیسات نا صحیح آب ، و تاسیسات نادرست گرمایشی آب و. . . ،حریق ها و تولید حریق ها .
از طرف دیگر پیشرفت استثنایی تکنیک های مخرب و تلفات این اعمال ،این خرابی ها را غیر قابل پیش بینی کرده است .
تمام اینها تحت اثر مستقیم انسان و کمابیش از روی هوشیاری وآگاهی صورت گرفته و در بعضی موارد انسان به گونه ای غیر مستقیم، حدود این خرابی ها را گسترش میدهد.
وضعیت جدید نور و اصل ساختمانی جدید که برای احداث ساختمانهی جدید رعایت میشود،محیط اطراف را کاملا تغییر میدهد و این تغییرات با اصول وجنبه های سنتی که تقریبا همگی بناهی قدیمی با آنها ساخته شده اند در تضاد است.
همچنین ارتعاشات مکانیکی ، که غالبا بارها و بارها به وسیله خاک ، آب وهوا با رشد حجم ترافیکی ، راه آهنها، مترو ها وتاسیسات صنعتی ، منتقل میشود وبر سازه های باستانی که آثار تجزیه و جداسازی در آنها ظاهر شده خسارات وارد میکند .
چنانچه مشاهده می شود ،تمدن مدرن، حتی به صورتهایی غیر مستقیم ، با بیرون دادن گازها وبخارهای صنعتی ،زندگی بناهای تاریخی را مورد حمله قرار میدهد.
انسان مدرن باید نیاز اخلاقی وحدت عمل در کار مرمت را هرچه بیشتر احساس کند و باه حد توان در این مهم بکوشد وتا حد لازم وکافی به مرمت اقدام کند.
مسئله تشخیص در بناهی تاریخی
عارضه و عدم تعادل ما
در ساختمان آسیب دیده که قرار است به حالت تعادل باز گردانده شود مطالعه خصوصیات عارضه های حاصله در آن و چگونگی پیشرفت ای عارضه ها با توجه دقیق ارتباط هر یک از آنها با عدم تعادل مسبب آن ضرورت کامل دارد از این رو از طریق معاینه نوع عارضه،
نوع عدم تعادل مشخص می شود و بر پایه آن عامل ویا عوامل مخل معین می گردد . سپس پیش بینی های لازم برای استحکام بخشی در ساختمان به کار گرفته می شود. در بررسی رابطه بین عارضه وعدم تعادل ها روش استقرائی را به کار خواهیم برد بدین روش بعد از آن که عدم تعادل مشخص شد و ویژگی های ضایعات حاصله معین گردید ، حل مسئله به شکل معکوس آن آسان خواهد بود بدین طریق که ویژگیهای ضایعات نوع عدم تعادل را مشخص می کند و بعد از آن عوامل مخل معلوم می شود و سپس درمان را آغاز می کنیم.
عدم تعادل و عوامل مخل
بین عارضه ها وعدم تعادل ها ارتباطی مستقیمی وجود دارد که یکی دیگری را مشخص می کند ولی همین رابطه عدم تعادل ها و عوامل مخل وجود ندارد . چه برای یک عدم تعادل ممکن است ، عوامل مخل متفاوتی وجود داشته باشد . به طور مثال یک تغییر مکان قائم (عدم تعادل ها ) را ممکنست . عوامل مخل زیر باعث شده اند .
– شار بیش از حد وارده روی بستر زمینی که ساختمان بر روی آن قرار دارد .
– خرد شدگی لایه های زیرین دیواره های ساختمان وبسیاری دیگر از عوامل که ذکر آن به درازا خواهد کشید .
– از این رو اگر هر عارضه ای نشانه از یک عدم تعادل مشخص است . این طور نیست که هر عدم تعادل نشانه ای از یک عامل مخل بخصوصی باشد . لذا تحقیق در امر عامل یا عوامل مسبب عدم تعادل نیازمند بررسی ها وآزمایشهایی است که هزینه و زحمت زیادی است .
عوامل مخل ودرمانها
دامنه بررسی یا شناخت عوامل مخل به مطالعه نوع درمان کشیده میشود .
در واقع برای عامل تشخیص داده شده یک درمان مشخص وجود ندارد بلکه راه حل های متفاوتی یافت میشود که غالبا کارشناس را در انتخاب مناسبترین آن دچار تردید میکند .
برای مثال درمان ومعالجه نشستهای حاصله از فشردگی زمین زیر پی میتواندبه گونه های متفاوت مورد حمله قرار گیرد از طریق پی بندی توام با دیواره ها ورومی ، یا زیرسازی یا دیواره های ممتد ساده معمولی یا بوسیله زیرسازی بتن آرمه و یا چاههای زیر پی و غیره چون در ارتباط باهر عدم تعادل ممکن است عوامل مخل متفاوتی وجود داشته باشد . معالجه آن پیچیدگی را دو برابر خواهد کرد که به هر حال راه حل های بسیاری در برابر کارشناس قرار خواهدگرفت که با استدلال صحیح مناسبترین آنها را باید انتخاب کرد .
اساسی ترین بخش قبل از هر اقدامی مرمتی تشخیص ضایعه یا عارضه است . نوع مصالح پیوند منطقی عناصر ساختمانی ، توزیع مناسب نیروها ، مقاومت شالوده ها در مقابل بارهای وارده ، تناسب نیروهای داخلی با توجه به توانایی مصالح ، حفاظت صحیح کل ساختمان در برابر عوامل جوی وخارجی در مجموع از عوامل و شرایط لازم برای تامین ایستایی وادامه حیات وبقای ساختمانی محسوب می شود.
کهنگی ،کهولت و فرسودگی به تنهایی عوامل مخل محسوب نمیشوند بلکه شرایط مناسبی را برای دیگر عوامل مخل فراهم می آورند .
عارضه یا آسیب عدم تعادل عامل مخل
مهمتیرن عامل موثر در تخریب بنا های تاریخی و از جمله در مجموعه باقری در حال حاضر رطوبت میباشد که چگونگی نفوذ رطوبت به بنا ،آسیبهای وارده و روش پیشگیری ومرمتی آن در این بخش بررسی می شود .
انواع رطوبت در بناهای تاریخی دو نوع می باشد :
1- صعودی 2- نزولی
1- رطوبت صعودی
بر اثر نفوذ آب به پی دیواره ها و حرکت آن طبق لوله های موئین به سمت بالا به وجود می آید .
عواملی که باعث رطوبت صعودی در دیواره ها می باشد عبارتند از :
– عدم وجود محوطه سازی در پیرامون بنا
– ایجاد باغچه و کاشت درخت در نزدیکی بنا
– گرفتگی چاههای فاضلاب و تاسیسات آبرسانی در داخل ابنیه
– بالا آمدن سطح آبهای زیر زمینی
– افزایش قدرت جذب مصالح به کار رفته در بنا مثل آجر
– استفاده از مصالح غیر هیدروفیلی از قبیل سیمان ، رنگ روغن که باعث عدم تنفس بنا و حبس رطوبت دیواره پی ها و صعود آن به بخش های بالا پی می شود.
2- رطوبت نزولی
این رطوبت بر اثر ریزش نزولات آسمانی به وجود می آید، عوامل زیر در تسهیل ایجاد رطوبت نزولی موثرند
1- شیب بندی پوشش بام
2- ناودانها واستقرار آنها در محلهای نا مناسب بنا
3- عدم تعمیر وتعویض به موقع لایه های عایق ( کاهگل، کاشی و…)
4- عدم پیش بینی ارتفاع عایق کاری متناسب با ارتفاع برف در هنگام عایق کردن بنا
5- نگهداری ومراقبت دائم از بنا در فصول مختلف مثل پاک کردن ناودانها وآبروها وجمع کردن علفهای هرز و استفاده نادرست از بام و غیره
6- عدم استفاده از مصالح عایق بومی با توجه به اقلیم وطبیعت بنا مانند استفاده از غیر گونی بر روی سطوح منحنی شیب دار بام
مشاهده صدمات ناشی از رطوبت در بنا:
1- پیدایش و ظهور لکه های رطوبت در همکف
2- لک شدن مدام جداره ها (به صورت رطوبت صعودی )در جداره خارجی وداخلی
3- فرسایش وساییدگی آمود دیواره که بر اثررطوبت صعودی وکوران شدید حاصل می شود
4- کدر شدن یکنواخت جداره های اتاق که ممکن است به دلیل اشباع رطوبت هوا پدید آید
5- عمل آمدن و پیدایش مصالح نمکدار( شوره زدن ) که ممکن است به صورت لکه های پراکنده یا لکه های متداوم باشد.
6- پیدایش انواع قارچهای ریز ناشی از عواملی چون عئم وجود تهویه وراکد ماندن هوا ، عدم تابش نور خورشید
ترک ها در بنا های تاریخی
ترکها معمولا براثر عوامل متعددی ایجاد می شوند:
1- ترک بر اثر نشست خاک وزمین در قسمت زیر پی
2- ترک بر اثر وارد آمدن نیرو های رانشی به بنا
3- ترک بر اثر جابجایی لایه های زمین بر اثر عواملی مثل زمین لرزه وبادهای شدید
4- ترک بر اثر افزایش یا کاهش با وارد بر پی ها
5- ترک بر اثر لرزشهای پیرامون بنا مانند ترافیک، انفجار، حفاری وغیره
6- ترک بر اثر تغییر میزان رطوبت زیر پی
7- ترک بر اثر از دست دادن خاصیت چسبندگی مصالح وملاتها به علت فرسودگی
8- ترک بر اثر ساخت وساز جدید الحاق ، بدون توجه به پیوستگی سازه ای ساختمان قدیمی
آسیب شناسی در مجموعه باقری
در مجموعه باقری مانند بسیاری دیگر از بناهای تاریخی دچار آسیب و یا عارضه شده که در این مبحث سعی می شود ابتدا به صورت تئوریک ،عوارض و علت آن و طرح های مرمتی پیشنهادی را برای این مجموعه بازگو نماییم .
رطوبت
مهمترین وبیشترین آسیب یا عارضه در مجموعه باقری ناشی از رطوبت میباشد. این رطوبت یا به صورت صعودی ویا نزولی به دیواره ها وسقف وتیرهای چوبی آسیب وارد نموده با توجه به اینکه این بنا بر روی کف کرسی ( کرسی چینی) حدود60تا90 سانتی متری احداث شده ولی به دلیل رطوبت زیاد منطقه و بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی ، رطوبت یا نم به صورت صعودی به دیوارها نفوذ نموده وباعث پودر شدن و از دست دادن خاصیت چسبندگی ملاتها شده که این نوع رطوبت تا ارتفاع 2 متری در دیواره ها کاملا مشهود می باشد.طریق دیگررطوبت به صورت نزولی ، که از پوشش بالای بنا می باشد . چون پوشش بالای بنا سفالی می باشد به دلایل مختلف از جمله پا گذاشتن ساکنین منزل بر روی آنها و یا وجود پرندگان که در زیر شیارهای این سفال ها وارد می شوند باعث جابجایی یا شکستگی سفال ها به مرور زمان شده که آب باران یا برف از این قسمت تخریب شده ، سفال ها به پوشش داخلی نفوذ پیدا کرده و باعث تخریب و پوسیدگی خرپاهای چوبی یا تیر های مورب زیر پوشش سفالی و تیر های حمال افقی سقف شده واز آنجاآب یا رطوبت به سقف وذیوارها نفوذ پیدا نموده و باعث عوارضی در این نقاط شده یک طریق دیگر نفوذ رطوبت در دیواره ها، بارش باران به صورت مورب یا اریب می باشد که بیشتر نمای خارجی به خصوص کاهگل دیواره ها را در نماهای بیرونی تخریب نموده.
یکی دیگر از نقاط آسیب دیده در این مجموعه ایوان های حیاط های اندرونی میباشد که حدود 70 درصد تخریب شده که باید به همان شکل اولیه آن بازسازی شود البته چون ایوانهای حیاط بیرونی کاملا سالم هستند میتوان ایوانهای تخریبهای حیاط اندرونی را از روی این نمونه ایوانهای سالم مرمت نمود.
مکان دیگری که در این بنا آسیب دیده مربوط به نمای خارجی می باشد بارش باران به صورت اریب یا مورب و وجود رطوبت در دیواره ها باعث تخریب وریزش کاهگل ها در نمای خارجی بنا شد که باید سطوح خارجی بنا را مجددا به همان شکل کاهگل نمود.
آسیب وارده دیگر در این بنا ترک هایی ریز می باشد که در بعضی نقاط روی دیواره های زیر سقف مشاهده میشود که به علت نیروهای رانشی وزلزله های متعددی بوده که در این منطقه می آید، که برای مرمت آن باید داخل ترک ها را اب مصالحی مثل سیمان یا گچ درز گیری وپر نمود.
آسیب ها واثرات نامطلوب گیاهان
در داخل حیاط در لا به لای کف پوش حیاط وکناره های دیواره های جانبی بنا جلبک ها و گیاهان زیادی رویش کرده اند که خود عامل جذب رطوبت و فرسایش کناره جرزها شده اند ودر ثانی این گیاهان با ریشه و فعل وانفعالات شیمیایی خود نیز باعث فرسایش و تخریب کف و کناره جرزهاودر انتها باعث نازک شدن جرز و نشست ساختمان می شوند .
دلایل سبز شدن خزه به دیوار وکف عبارتند از :
1- عدم تابش آفتاب 2- رطوبت بیش از حد 3- تردد کم
برای مقابله با خزه باید عوامل مخل آن را حذف کرد.
از عوامل دیگری که در این بنا مشاهده می شود می توان رشد بی رویه درختان انجیر و تنه قوی آنها را که باعث بلند کردن آجرهای سیمانی کف شده است را نام برد
روش و طرحهای پیشنهادی دفع رطوبت صعودی:
بهترین روش پیشنهادی برای دفع رطوبت در دیواره ها ، کانال یا زهکشی پای پی میباشد.
بدلیل آنکه قطر دیوار زیاد میباشد، برای خشک شدن رطوبت در دیوار ها بهتر است کانال را در دو طرف خارجی وبیرونی بنا احداث نمود. به این روش که دو طرف بنا را از داخل وخارج تا زیر پی حفر میکنیم . عرض کانال 80سانتی متری که بعد از حفر کانال یک دیوار آجری30سانتی متری کنار زمین ویک دیوار آجری 10سانتی متری در کنار پی تا سطح زمین بنا میکنیم باید توجه داشت که این دیوار10سانتی متری بین آجرهای آن فاصله باشد تا رطوبت از این منفذ ها بر اثر کوران هوای داخل راحت دفع شود.بعد روی سطح این دو دیوار را طاق جنوبی می زنیم و در فواصل معین ولازم دریچه هایی را برای جریان هوا به بیرون ومکش هوای بیرون به داخل تعبیه می کنیم.
البته می توان برای کوران مناسب تر هوا ارتباطی را بین دو کانال ایجاد نمود که هوا و مکش در هر دو کانال جریان داشته باشد که این عمل دفع رطوبت را از پیش سریعتر می کند.
در مجموعه باقری در طبقه همکف کف سازی به در روش انجام شده تعدادی از اتاق ها به صورت ساده و تعدادی از اتاق ها به صورت کف چوبی می باشند در طرح مرمت برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به کف در کف سازی ساده به روش زیر اجرا می شود :
تقویت پی (شناژ بندی و تزریق بتن)
دیوار اتاق در جنوب شرقی احیاط Aبر اثر جریان مداوم جوی آب در گذشته از زیر آن،کج شده واز حالت تعادل وقائم خارج شده که نیاز به تقویت زیر پی در این منطقه می باشد . برای تقویت دیوار خاکی ،زیر پی به اندازه های مساوی (حد اکثر 1متر) تقسیم می کنند و هر بخش را بدون شمع بندی تخلیه می کنند . برای جلو گیری از ریزش بخش مجاور، این عمل را به فواصل مناسبی تکرار می کنند در فواصلی که تخلیه شده با شناژبندی (میله گرد بتن) پر می شود .
کف سازی فضا به وسیله بلوکاژ:
1- این روش با استفاده – به ارتفاع لازم- از سنگ های مدور رود خانه ای وبا رعایت فضای خالی بین سنگ ها اما با تکیه داشتن قطعات به یکدیگر انجام می شود .
2- سطوح روی ماکادام به وسیله قلوه سنگ ولاشه سنگ پر وتسطیح می شود .
3- حدودcm10شفته ریزی ، شامل دانه های ریز ودرشت شن وماسه ، خاک رس و دو غابه آهک به نسبت معلوم وبه شکل مخلوط بسیار اصولی به سطوح بلوکاژ انجام می شود.
4- بعد از خشک شدن شفته ، در پایان کار به ضخامت cm5 اندود کاهگل یا بتن بر سطح کف کشیده می شود وروی سطح آن آجر فرش می شود.
توجه:فضاهای خالی بین سنگهای مدور سبب پیش گیری از کشش تار های مویین رطوبت بر سطح کف فضا می شود که در نتیجه کف فضا کاملا خارج می شود .
در اتاقهایی که کف سازی چوبی شده برای اجرای مرمت آن بر شیوه زیر اجرا می گردد:
1- خط تراز بر سطح چهار دیوار فضا کشیده می شود.
2- در ارتفاع لازم با استفاده از خط تراز سوراخهایی بر سطوح دیوار به قطر 1.5تا2cmحفر می شود .
توجه به این که جهت پیشگیری از خرد شدن رج خشت زیر تیر ها ، درون سوراخهای رج آجر با ملات گچ بنایی می شود .
3-تیر های قطور ویکنواخت آماده شده با گیری از هر طرف حدود 20سانتی متر از یک طرف در سوراخ 45 سنتی متری نشست کرده وبه طور آزاد و بدون مانع به طرف بالا کشیده شده در سوراخ مقابل با گیر 20 سانتی متر نشست می کند .
توجه: قبل از استقرار تیر ها سطح روی آنها جهت نشست تخته کف ونعل برداشته شده سپس در محل مذکور مستقر می گردد.
4- نسبت به فاصله محور تا محور تیرها چنانچه 100سانتی متر از تخته به قطر 5سانتی متری واگر 50 سانتی متر باشد از تخته ها به قطر 3سانتی متر وبا رعایت فاصله mm5تا7
در کنار یکدیگر بر روی تیر ها مفروش شده به وسیله میخ بلند ویا پیچ خودروی بلند اتصال تخته با تیر ها به وجود می آید.
کانال مشترک تاسیساتی :
در مجموعه باقری لوله های آب ،سیم های برق،تلفن ،گاز انشعابات صحیحی ندارندو باعث مخروش شدن سیمای ظاهر بنا شده اند که در طرح پیشنهاد می گردد یک کانال مشترک تاسیساتی که عرض کانال 2 متر وارتفاع آن 180سانتی متر می باشد، اجرا شود. در این کانال کابل های تلفن لوله های شوفاژ خانه و لوله های فاضلاب در یک سمت کانال و کابل های برق و لوله های گاز ولوله های آب مصرفی در سمت دیگر کانال اجرا می شود و هر کدام از این تاسیسات به وسیله حایل های فلزی نگهداری وجدا می شوند.
محوطه سازی و کف سازی در حیاط های مجموعه:
برای کف سازی حیاط های مجموعه چند طرح مختلف را به صورت دیتیل نشان دادیم که این طرح شامل دو طرح از تلفیق آجر وقلوه سنگ می باشد ویک طرح جامع دیگر در محوطه سازی حیاط ها در نظر گرفته شده که از تلفیق آجر وقلوه سنگ رود خانه ای می باشد .که دو جوی آب به صورت عمود بر هم یکدیگر را در نقطه مرکزی که یک حوض وسط آن می باشد ، قطع می کنند و اطراف جوی آب باغچه هایی به عنوان فضای سبز وفضای بین آنها با طرح های زیبایی از آجر وقلوه رود خانه ای مفروش می شود . در کل میتوان گفت هر کدام از این طرح ها را برای یک حیاط یا یک طرح را انتخاب نمود برای تمام حیاط های مجموعه اجرا کرد.
درمان چوبها:
درمان سقف شیروانی:
سقف این ساختمان از آسیب پذیر ترین بخش های آن است . شاید بتوان گفت که بیشترین بیماری در ساختمان در سقف شیب دار آن مشاهده می شود و بسیاری دیگر از صدمات بنا ناشی از آسیب دیدگی سقف شیب دار و پوشش آن میباشد . بر درمان سقف مراحل زیر را پیشنهاد می کنیم:
مرحله اول:استحکام بخشی تیر هایی که هنوز به خستگی نمایی نرسیده اند (به وسیله شمع کوبی وتزریق)
مرحله دوم: برداشتن لایه های اضافی برای کم کردن بار مرده وارد بر چوب ها و برداشتن تخته های فرسوده تخته کوبی
مرحله سوم :تعویض تیرهای فرسوده و شکسته.
مرحله چهارم : تخته کوبی مجدد
مرحله پنجم : مرمت قابهای چوبی ( باز سازی )که برای شیب دادن سقف به کار رفته اند.
مرحله ششم : قرار دادن تیر های جدید به صورت مایل.
مرحله هفتم : پوشاندن تیرهایی و پوشال.
مرحله هشتم :پوشش نهایی بوسیله سفال های آبرو و سفال های پوششی
تذکر :در موارد فوق باید حد اکثر استفاده از عناصر سالم موجود در بنا انجام گیرد و در صورت عدم کار آیی آنها این اجرا را باز سازی نماییم.
سفال گذاری :
بعد از ورق کوبی آبرو در اسکلت چوبی ویا ساختن آبروی معلق به شرحی که قبلا ذکر شده اولین سفال با رعایت پیش آمدگی با اندازه 10سانتی متر در آبرو به پشت ترکه متصل می گردد.
2- بعد از پوشش ردیف اول ،ردیف دوم و ردیف ها بعدی سفال با رعایت پیوند1/2 درپوشهای تخت ویا شیاردار وبا توجه به پشت بند هر سفال به پشت ترکه نصب آنها انجام می شود در پوششهای استوانه ای با استقرار قطعات سفال وبا پوشش اورلپ به شکل نری ومادگی در خمیدگی یکدیگر عمل سفال گذاری تا خط الراس وشیب های کناری دو سطح دنبال میگردد .
3- جهت پوشش تارک و خط الراس ودو سطح شیب ، پوششها از سفال نیمگرد با استفاده از ملات مقاوم ماسه سیمان بر روی سفال های انتهایی و پرکردن ملات در سفال نیمگرد ، عمل سفال گذاری این نواحی انجام میگردد.
لوله های ناودانی روکار :
لوله ناودانی به دو طریق می تواند آب را از آبرو هدایت کند .
الف:اتصال لوله در سر کاسه_در این حالت سر کاسه با حجم بزرگتری از لوله وبا پیش آمدگی به شکل های مختلف ساخته شده وبه آبرو وصل می گردد . این گونه سر کاسه سازی در فصول سرد ویخبندان سبب جمع شدن یخ در آن وپس زدن آب در آبرو وبالاخره نفوذ آب به اسکلت چوبی آبرو میشود. در آبروهای معلق نیز به سبب سنگینی آن ،مخاطراتی را به همراه دارد.
ب:نصب کفخواب در آبرو ،1- در این حالت قبل از نصب ورق آبرو ، در اسکلت سازی آبرو ، کفخواب در محل سوراخ اسکلت نصب میشود . این کفخواب دارای سطحی مربع به ابعاد 30 x 30 و لوله ای به اندازه 20سانتیمترمی باشدکه درقطعات راستای ناودانی ویازانودرلوله های مذکورنشست می کند
2-ورق آبرودراسکلت خودنصب شده ومحل ناودانی به شکل دایره به قطر5سانتیمتربریده می شود. معمولا کفخواب به قطر15سانتیمتربوده که دراین محل نصب می شود0ازوسط دایره ازشش طرف بریده شده درورق آبرو به اندازه 5/4سانتیمتربرگشت شده0این مقداردرداخل لوله کفخواب برگردانده می شودتاپوشش ((اورلپ)) از ورق آبرودرکفخواب به وجودآیدوسبب عدم نفوذ آب به زیرتخته های آبروگردد0
3-اتصالات ورق آبرووکفخواب وزیرسازی آنهابه وسیله میخ پرچ حلبی ویامیخ معمولی انجام می شود.
4-درآبروهای معلق ،اجرای کفخواب وجودندارد0دراین حالت درورق آبرو،سوراخ دایره ای به قطرلوله به وجودآورده،سپس لوله ای به اندازه cm20با رعایت برگردان وبیجک سازی دوقطعه ،یعنی آبروولوله به یکدیگرمتصل می شوند0
نصب لوله های ناودانی:
1-به علت پیش آمدگی آبرو رعایت زانوسازی وانتقال لوله ازپیش آمدگی آبروتاامتداددیوار،کاری الزامی است که این عمل به طوراصولی تحت زاویه 30،45و60درجه به شکل مستقیم ودرمواردی به شکل دوخمش،زانوی 45درجه ساخته شده وسپس به پیش آمدگی لوله های آبرودرامتدادقائم دیواروصل می شود.
2-معمولا ساخت زانوباآبروهمزمان انجام می شود،زیرادراین حالت اتصالات به صورت اصولی انجام می شود،این عمل سبب نگهداری بیشترلوله زانودراین ناحیه می گردد.
3-گلوگاه زانو درجهت امتداددیواربااجرای بستن بست ازدیوارولوله مذکورسبب درگیربودن ونگهداری کامل زانومی شود.
4-معمولا ارتفاع هرلوله ناودانی به اندازه طول ورق وبه اندازه 2مترخواهدبود0برای این کار،ورق درعرض لازم بریده می شودودرسرآن برگشت وبیجک شده درشمش آهنی قرارگرفته ،باضربه زدن چکش به شکل لوله ای پرس شده وبدون نفوذ ساخته می شود.
5-چفت کردن لوله ها،باجمع کردن یکنواخت هرلوله انجام می شود0معمولا لوله هارابه اندازه 10سانتیمتردریکدیگرجاسازی کرده وبه وسیله بست،محل دوبندلوله به یکدیگرمحکم می شود.
زیرسازی پوشش سفال
قبل ازاجرای سفال درپوشش ، زیرسازی آن اهمیت فراوانی داردکه نحوه اجرای آن به شکل زیرمی باشد:
ترکه بندی:1-اسکلت خرپاسازی وآبروسازی به شکل اسکلت سازی ومطلق ماننداسکلت بندی شیروانی می باشد0که قبلا ذکرگردید معمولا بعدازتخریب تخته به اندازه 50تا60سانتی متردرشروع اسکلت به جای لایه ریزی درپوشش ورق دراین مرحله جهت پوشش سفال ازترکه بندی استفاده می شود0
2-ترکه ازچوبهای چهارتراش به ابعاد6×4سانتی متربه طول محورتامحورتیرهای مورب می باشد،معمولافاصله تیرهای مورب کمتراز120سانتی مترمی باشدزیرافاصله داربودن تیرهای مذکورسبب باربری ترکه هاخواهدشد0
3-فاصله ترکه هابارعایت 10سانتی مترازلبه آبرووسپس 25سانتی مترودرنصب ترکه های بعدی تماما30سانتی مترتاخط الراس رعایت می شودکه اصولاباریسمانکشی وهمسطح شدن آنهایکی بعدازدیگری درموازات یکدیگربه تیرهای مورب میخ می شودوآماده پوشش سفال می گردد0
طرح مرمت پیشنهادی برای جلوگیری ازبلندشدن احتمالی سفال ها:
به علت عدم اتصال بسیاردقیق ونگهداری کامل باترکه هاخطربلندشدن سفال هادرمقابل بادهای شدیدممکن می باشد0
درطرح مرمت وبازسازی درپوشش زیرسفال می توان ازتسمه کشی ویامیله گردفلزی جهت نگهداری درطول پوشش سفال هااستفاده کردکه معمولا دوسرتسمه ویامیله گردبه وسیله سیم پیچی محکم باترکه سبب اتصال می شودکه مسما وزن فلزواتکای سرتاسری سبب نگهداری سفال هامی گردد0
مرمت درب ها وپنجره هادرمجموعه باقری:
تعدادی ازدرب هاوپنجره های این مجموعه ازجمله درب های ورودی به حیاط ومجموعه وچنددرب وپنجره اتاق هادرطبقه همکف وطبقه فوقانی سطح روی آن براثررطوبت وفرسودگی وتغییرات آب وهوایی دچارآسیب شده اماقسمت داخلی چوب هامحکم وکاملا سالم می باشند0
طرح مرمتی پیشنهادی برای اینگونه آسیب ها،ابتداسطح بیرونی درب هاوپنجره های آسیب دیده راباسنباده برقی کاملا صاف نموده سپس قسمت هایی که سوراخ شده یاشیاری درآن ایجادشده بابتونه خاک اره وچسب چوب پرنموده وسپس سطح آن رابا روغن جلا ورنگ روغنی مرمت وبازسازی می کنیم 0البته لازم به ذکراست که جنس چوب های دروپنجره دراین مجموعه ،سرخدارمی باشدکه بسیارمحکم ومقاوم می باشد0
برای محافظت ازدرب هاوپنجره های چوبی می توان ترکیب زیرراروی آن مالید0
روغن40% +تینرموزی40%+اکسی لامون20%
درنقاطی که نیازبه بازسازی مجدد درهاوپنجره هادارد الگوهای پیشنهادی برای ساخت درهاوپنجره هادرصفحات بعدارائه شده است0
بعضی از طرح ها،طرح وضع موجوددرهاوپنجره های مجموعه باقری می باشدوبعضی ازطرح ها،طرح های پیشنهادی جدیدمی باشد0
نحوه مبارزه باپارازیت های گیاهی:
=گیاهان موجودبرروی کف سازی هادربنا:
مرحله اول:قطع کردن آن هاازروی ریشه0
مرحله دوم:خشکانیدن ریشه بوسیله تزریق موادخشک شده0
مرحله سوم:مرمت کف سازی واستفاده ازمصالح مقاوم0
=گیاهان موجودبرروی دیوارها:
مرحله اول:قطع کردن آن هاازروی ریشه0
مرحله دوم خشکانیدن ریشه بوسیله تزریق0
مرحله سوم:تمیزکردن ملات وتزریق نمک درملات برای جلوگیری ازرشددوباره گیاهان 0
=گیاهان موجودبرروی سقف طبقه اول ودوم:(این گیاهان درمجاورت تیرهای چوبی رشدنموده اند)
مرحله اول:قطع کردن آن هاازروی ریشه0
مرحله دوم:خشکانیدن ریشه بوسیله تزریق موادخشک شده0
مرحله سوم:مقاوم نمودن تیرهادرمقابل رطوبت به کمک تزریق-نوسازی سقف برای جلوگیری ازنفوذباران وشرایط مناسب برای رشدگیاهان -تزریق موادخشک کننده(آب نمک)درداخل اندود کاهگل ،استفاده ازایزولاسیون ومرمت سفالهادرسقف شیروانی.
مبانی طرح احیاء:
ارائه یک طرح احیاء ازیک سومستلزم انتخاب استراتژیهاومبانی ارزشی وازسوی دیگرپیش بینی تدابیری است که درطراحی موردمطالعه قرارگیرد0
اهداف ارزشی موردنظرطرح به عنوان استراتژی احیاءعبارتنداز:
-اجتماعی ،باهدف هویت بخشی به بناجهت اعتلای روحیه باورداشتن خود0
-فرهنگی،باهدف حفظ ارزشهای هنری،معماری،باستان شناسی ودرنهایت حفظ میراث گذشتگان برای فراهم آوردن زمینه آموزشی ازتجارب آنان ونتقال این دستاوردهابه آیندگان0
-مذهبی واعتقادی،باهدف حفظ واعتلای باورهای اعتقادی مردم0
-اقتصادی،باهدف استفاده ازسرمایه های ساخت بنا،تاسیسات زیربنایی و……….جهت جلوگیری ازاتلاف واسراف سرمایه های ملی0
-چندجانبه ،ترکیبی ازارزشهای فوق0
دراحیاءخانه باقری به واسطه ارزشمندبودن بنابه لحاظ قدمت وطرح معماری آن ارزشهای فرهنگی واقتصادی مدنظربوده است0
پیش ازارائه طرح احیاء لازم است فهرستی ازتدابیری که درطرح احیاءبایددردستورکارقرارگیرد،تهیه شود0این فهرست برحسب وضعیت هربناوشرایط محلی متفاوت هستند0منتهی جهت ارائه یک سری رهنمودهای کلی می توان ازرئوس فعالیتهای زیراستفاده کرد0
شناخت توقعات مصرف کنندگان آتی:
-برآوردنیازهای آن 0
-پیش بینی انواع تغییرات کالبدی دربنا متناسب با عملکردجدید0
این دکترین همچنان که برای حفظ اصالت تاریخی بناارزش قائل شده است ،باشرط نشان دادن میان نو وکهنه استفاده ازروشهای جدیدراجایز می داند0درزیربه مفاداین دکترین ودستورالعمل های ان اشاره شده است0
اصول دکترین بویی تو:
-مونومان،اثرومدرکی ازتمدن است ومااجازه نداریم ردپای این تمدن راازبین ببریم درنتیجه مکان اثرنبایدعوض شود0
-بهتراست تقویت کنیم نه مرمت ودرصورت احیاءبهتراست مرمت کنیم نه بازسازی ودرنهایت اگرمجبورشدیم دوباره سازی نماییم0
طرح احیاء:
کاربری پیشنهادی به این مجموعه تاریخی یک مجموعه اقامتی پذیرایی می باشد0
دلایل وعلل انتخاب کاربری جدید
1-مالکیت بنا
این بنا که تاسال 1380خصوصی بوده ودرتملک خانواده باقری هابودوکاربری مسکونی داشته ولی ازسال 1380 توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری شدوجزءبناهای باارزش طرح پردیسان قرارگرفته که بهترین کاربری برای احیاءاین مجموعه می باشد0
-پیش بینی سیرکلاسیون جدیددرعملکردجدید0
-پیش بینی تاسیسات جدید(گرمایش،سرمایش،الکتریکی،مکانیکی،فاضلاب و…….) برای عملکردجدیدومتناسب باوضعیت قبلی بنابه گونه ای که به سیمای تاریخی بناخدشه ای واردنکند0
-پیش بینی مبلمان داخلی متناسب باقدمت بنا0
-پیش بینی اصلاحاتی که درنمای بیرونی بایدانجام گیرد0
-برآوردمالی ومنابع تامین آن0
-برآوردمیزان موادومصالح جدیدمشابه باموادقدیم وتامین آن0
-پیش بینی نیازهای خدماتی متناسب باعملکردجدید(پارکینگ و…..)
-پیش بینی محوطه سازی بنادرارتباط بابافت0
-پیش بینی روشهای حل وفصل مسائل حقوقی متناسب باعملکرد جدید0
-پیش بینی روشهای ضبط حتی کلیه اقدامات اجرایی(مستندسازی)راجع به تاریخچه بنا
علاوه برتدابیرذکرشده که درمسیراحیاءبایدموردتوجه طراح باشد،روش کارنزی اهمیت داردوقبل ازشروع مرمت وطرح احیاءبایداین روش (متدولوژی)تامین شود0
ازمیان دکترین هاوتئوریهای متنوعی که پیرامون مرمت وطرح احیاءبیان شده اند،برای احیاءخانه باقری دکترین ((بویی تو))رابرای کاربرگزیده ایم0این دکترین ازآن جهت مورداستفاده قرارگرفته است که به حفظ هویت واهمیت تاریخی وقدمت بناتوجه خاصی رامبذول می دارد0
2-موقعیت قرارگیری بنادربافت:
باتوجه به آنکه این بنادرمرکزبافت قدیم ودرمسیریکی ازمعابراصلی که استخوان بندی اساسی بافت راتشکیل می دهد واقع شده وهمچنین ازغرب به بازارنعلبندان که بازاراصلی شهرمی باشدوازشرق به امامزاده نورومصلای شهرمنتهی شده کاربری واقامتی پذیرایی برای این مجموعه مناسب می باشد0
3-تاثیربراحیای بافت:
بااین کاربری به مجموعه می توان مردم زیادی به خصوص توریست رابه داخل بافت آورده ودراحیاءبافت تاثیرزیادی دارد0
برای نیل به این هدف تغییرات مختصری جهت تطابق بنابه کاربری جدیدپیشنهادمی گردد0
تقسیم بندی فضاهادرکاربری جدید:
اتاق های طبقه اول ودوم درحیاط مرکزی اول(A)واتاق های طبقه اول ودوم درحیاط مرکزی(B)به عنوان یک مجموعه اقامتی واتاق های طبقه اول ودوم درحیاط مرکزی سوم(C)وحیاط چهارم(D)باکاربری فضای پذیرایی درنظرگرفته شده است حیاط جانبی شمال غربی درکنارحیاط مرکزی اول(A)که یک اتاق درطبقه اول ویک اتاق طبقه دوم داردکه اتاق طبقه اول اتاق نگهبانی واطلاعات برای مسیرورودی شمال غربی به فضای اقامتی می باشدواتاق طبقه دوم آن آرایشگاه فضای اقامتی درنظرگرفته شده حیاط خلوت غربی که درگذشته اصطبل مجموعه بوده باکاربری جدیدبافضاهای لازم برای مجموعه تامین می کندباخاکبرداری این حیاط درزیرزمین فضایی برای تاسیسات مجموعه تعبیه می شودودرسطح زمین وبالای فضای تاسیساتی، فضاهایی به عنوان سرویس های بهداشتی وحمام برای مجموعه اقامتی حیاط های مرکزی اول(A)ودوم احداث می شود0امادرحیاط خلوت جنوبی که باحیاط مرکزی سوم(C)ارتباط داردمی توان سرویس های بهداشتی رابرای حیاط مرکزی سوم ( C)چهارم( D)که فضاهای پذیرایی می باشنداحداث نمود.