خلاصه شار تا شهر یه صورت ورد

* تاریخ شهر و شهرنشینی ایران پیش از اسلام – 9 ق.م تا 7 ب.م
– پایتخت ها: -عیلامیان:شوش(اداری,سیاسی),دوراونتاش(آیینی) -مادها:هگمتانه -هخامنشیان:شوش(اداری,سیاسی),بابل,هگمتانه -سلوکیان:بابل,سلوکیه -اشکانیان:پایتخت ثابتی نداشته اند هکاتوم پیلوس,تیسفون(پایتخت زمستانی),هگمتانه(پایتخت تابستانی) ,ری که در دوره اشکانیان ارشکیه نامیده شد -ساسانیان:تیسفون

– شیوه پارسی:از قرن 9ق.م با ساخت هگمتانه اولین شار مادی الهام گرفته شده از شهر-تپه های بین النهرین(زیگورات)آغاز شده و با شکوفایی شارهای پارسی در شوش,پاسارگاد,استخر به اوج خود میرسد.ایجاد شهر-معبد و شهر-قدرت در تخت جمشید, نمونه خوبی از تغییر مفاهیم کسب شده از تمدن بین النهرین است.
– میان شیوه پارسی-هلنی:حرکت بی بازگشت اسکندر به سمت شرق باعث نخستین امتزاج فرهنگ غرب و شرق میگردد. جانشینان اسکندر گونه ای جدید از سکونت را مطرح میکنند.آمیخته ای از دولت-شهر یونانی با شهر-قدرت شرقی,شار التقاطی تولد میابد
– شیوه پارتی:مقاومت در برابر مفاهیم شهر-دولت و تلاش برای بازگشت به وحدت اجتماعی در مقابل تقسیم اجتماعی سلوکیان, باعث میشود سبک جدید پارتی تولد یابد.با بیانی ساده در دولت اشکانیان و رسیدن به اوج و بیانی پیچیده در دوره ساسانیان
– عمده ترین عامل شکل گیری شهرهای ایران,عامل اداری-سیاسی بوده و شهرها معمولا کنار راه های ارتباطی شکل گرفته است
– مهمترین مساله در زمینه کشاورزی آب بوده است و این مساله به ویژه در دوره پارتیها و با حفر قنات اوج گرفت
– عامل تعیین کننده مرز محلات شهری پیش از اسلام,عامل اجتماعی-اقتصادی بوده است
* سکونت گاه های اولیه پیش از ماد
– جدال و افول دولت-شهرهای متمدن بین النهرین و رشد شتابان یکجانشینی آریاییهای هنوز متمدن نشده در زاگرس,سبب ایجاد روابط و مراودات بین این دو جامعه میشود.زاگرس نشینان تمدن خود را با دریافت مظاهر بین النهرین شکل داده و سپس تمدن بین النهرین را مغلوب خود میسازند.سرزمین ایران به دلیل عدم دسترسی به رودهایی مثل دجله و فرات و عدم کشاورزی و کوچ نشین بودن مردم و نبود تمرکز جمعیت که لازمه ایجاد تمدن است جزو تمدنهای اولیه محسوب نمیشود.تمدن ایرانی پس از به قدرت رسیدن مادها شکل میگیرد و تنها تمدنی است که بعد از چین,تا امروز به حیات خود ادامه داده است.
– سابقه سکونت در ایران باستان بیش از 10000 سال,یکجانشینی تنها در دره ها و شکافهای عظیم کوه و واحه های آن ممکن بود
– آریایی ها در هنگام مهاجرت به 2 دسته تقسیم شدند.دسته اول به هند و دسته دوم به ایران آمد.دسته ای که به ایران آمد در این مناطق سکنی گزیدند: 1-آذربایجان و کردستان,ماد 2-خراسان,پارت 3-جنوب(فارس),پارسها(امپراتوری هخامنشی و ساسانی)
– دلایل کوچ اقوام آریایی و … به ایران به دلیل داشتن مرتعهای پرآب و علف برای چرای دام بوده است
– بنابر روایات اوستا ایران پس از ورود آریایی ها به 16 ناحیه تقسیم میشود که پادشاهان کیانی و پیشدادی در آن حکومت میکنند پایتخت کیانیان شهر بلخ(راز یاسب) بوده است
– تحولات ایران و بین النهرین از هزاره 6 تا 1 ق.م را دوره تکوین و تکامل شهرسازی میدانند.چون در مجتمع های زیستی در پی گسترش جمعیت و پیشرفت تمدن نیاز به تفکر بیشتر برای ساخت بود
– نخستین اندیشه های شهرسازی در ایران به پادشاهان کیانی برمیگردد که در شاهنامه به آنها اشاره شده است.
– در تاریخ اساطیری ایران,عصر تکامل روابط اجتماعی و آغاز شهرنشینی به زمان جمشید بر میگردد
– در شاهنامه از برجمکرد یا ورجمکرد نام برده میشود که توسط جمشید در زیر زمین بنا شد,برای حفاظت مردم و چهارپاهایشان از سرما و طوفانها. اندازه بلوکهای آن بسیار نزدیک به هگمتانه است.
– در زبان پارسی باستان شهر را خشث مینامیدند و در اوستا به نام خشتر آورده شده است.
– در نوشته پهلوی شهرهای ایران که به جغرافیای ساسانیان میپردازد,بین شهر اساطیری کاووس و سمرقند هماهنگی دیده میشود
– منظور از شهرهای بازرگانی-تولیدی پیش از اسلام شهرهایی است که بخش مهم نیروی کار آنها صرف تولید و تجارت صنایع دستی میشود.مانند شهر سوخته در سیستان که به عنوان شهری بازرگانی-تجاری,عامل ارتباط ایرانیان با هند بوده است.
– رونق و اعتلای معماری در ایران باستان نشان میدهد ایران از نخستین کانون های شهرسازی,سد سازی و مهندسی بوده
– موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان گذرگاه تاریخی شرق و غرب و حضور ایلات و عشایر با قدرت جابه جایی سریع و فرهنگ تاخت و تاز,شهرهای اولیه را به سوی تدافعی شدن کشانده بود.
– سکونتگاه های نخستین:
1-غرب و جنوب غربی:ویژگی سکونتگاه ها کوچک و نزدیک بودن به هم است,که همزمان با شهرنشینی در بین النهرین محوطه های مسکونی این ناحیه هم افزایش یافت -گودین تپه کنگاور:در ساحل جنوبی از شاخه شمال شرقی رود گاماسب(از همدان آغاز و از کرمانشاه به لرستان میرود,سپس در خوزستان با نام کرخه ادامه یافته و به باتلاق هورالعظیم منتهی میشود) به مساحت 10 هکتار و ارتفاع بلندترین نقطه آن 30 متر از سطح آب رودخانه.متعلق به 5000 ق.ب -تپه گنج دره هرسین -تل قزیز دشت رامهرمز:4000 ق.م -تپه شرف آباد شوش:3500 ق.م
2-فلات مرکزی(دشت قزوین):به دلیل نبود رودخانه,شکل گیری محوطه های مسکونی در موقعیت جغرافیایی که کوتاهترین راه ارتباط با دیگر مراکز سکونت را فراهم آورد -تپه زاغه:به شکل دایره متعلق به 6000 ق.م.واحدهای ساختمانی جدا از هم ساخته شده,کوچه ها به میدانهای بزرگتر می رسیدند -تپه قبرستان در روستای سگز آباد قزوین:متعلق به 5000 ق.م,مساحت 10 هکتار با جمعیت 3000 تا 4000 نفر.شکل گیری کارگاه ذوب مس و فلزکاری به عنوان نخستین تخصص تمام وقت -تپه سگزآباد -تپه حصار دامغان: متعلق به 4200 تا 3500 ق.م -تپه چشمه علی در ری -تپه سیلک کاشان:شامل دو تپه شمالی و جنوبی به فاصله 600 متر از هم,تپه شمالی3 هکتار و تپه جنوبی 25 هکتار مساحت داشتند.آنها مانند گذشته مرده های خود را در قبرستانها و نه درون خانه خاک میکردند
3-شرق(سیستان): از 4000 تا 2000 ق.م رابطه فرهنگی تنگاتنگی میان محوطه های مسکونی به خصوص در دشت سیستان وجود داشته است -شهر سوخته: 3200 تا 1800 ق.م,جداسازی قطعی تخصص از کارهای خانگی.متعلق به دوره نوسنگی یا نئولتیک واقع در دهانه رود هیرمند.در پی تغییر مسیر رودخانه شهر از رونق افتاد و سپس دچار آتش سوزی شد
4-جنوب(فارس): محوطهه ای مسکونی در دره رود کر شکل گرفته اند -تپه موشکی مرودشت:متعلق به 6000 ق.م -تپه جوی پارسه:قبا در بین النهرین مسکون بوده اند -تل باکون پارسه
5-جنوب شرق ایران(کرمان): -شهداد در غرب دشت لوت:متعلق به 5000 ق.م -تپه یحیی دولت آباد کرمان -تل ابلیس نزدیک تپه یحیی -یقین تپه نزدیکی خلیج فارس
6-شمال: -تپه مارلیک
عیلامی ها 3000 ق.م تا 650 ق.م:
– از نخستین و متمدن ترین قومها که تا قبل از مهاجرت آریاییها در ایران میزیست. از کوه های زاگرس به دشت خوزستان سرازیر شده بودند.با سومریها,اکدیها و آشوریها در جنگ بودند و سر انجام در 650 ق.م به دست آشوربانیپال پادشاه آشور از بین رفتند. از نظر فرهنگی نزدیکی بیشتری به بین النهرین داشتند تا ایران.
– عیلامیان حلقه میان ایران و سومر بودند و از این طریق جلگه بین النهرین هم به قلمرو ایران افزوده شد
– مناطق عیلام:شوش یا سوزیان,انشان یا انزان در شرق و جنوب شرقی خوزستان,سیماش در شمال و شمال شرقی خوزستان, مسجد سلیمان یا پارسوماش
– سواحل خلیج فارس و راه تجاری شوش به هندوستان در دوره عیلامیها از مراکز مهم بازرگانی بود.
– ایجاد قلعه ها و شهر-تپه ها با توجه به غارت و دفاع به عنوان مهمترین عامل اقتصادی در شکل گیری شهرها صورت میگیرد.
– آغاز شهرنشینی برای نخستین بار در ایران زمین مربوط به 3000 ق.م در شوش میباشد
– در سراسر خاور نزدیک باستان,گرایش به پرستش و ستایش شکل کوه وجود داشته.زیگوراتها هم 2000 سال ق.م در سومر ساخته میشدند.زیگورات به معنی گلدسته بالارونده است و در آن زمان هر شهری یک زیگورات داشته
– اوج قدرت عیلامیها همزمان است با ساخت دوراونتاش در 1400 ق.م توسط اونتاش گال,معروفترین پادشاه عیلامی
– دور اونتاش(اونتاش هوبان):مجموعه مذهبی واقع در شوش با وسعت 100 هکتار.دو حصار بیرونی 800×1200 و حصار داخلی 200×400 . ساکنان همیشگی آن روحانیون بودند و فقط در مقاطعی از سال برای برگزاری جشنهای آیینی اقامتگاهی موقت برای شاه و اقشاری از مردم میشد.ساخت چغازنبیل در زمان پادشاهی اونتاش هوبان دو مرحله: 1-ایجاد فضای کالبدی مجموعه پیرامون یک حیاط مرکزی که دیواری حیاط را در بر داشت,مراسم مذهبی و آیینی در حیاط مرکزی انجام میشد. 2-با اضافه شدن معبود جدیدی به نام گال در این مرحله به صورت طرحی مربع به مساحت 160000 مترمربع,ارتفاع 50 متر و اضلاع 105 متر و5 طبقه بزرگترین زیگورات عیلامیها, نخستین اثر ایرانی که با اهرام مصر برابری میکند.نقش چغازنبیل وحدت بین فرقه های مذهبی مختلف عیلام بوده است.امروزه 3 طبقه از چغازنبیل و با ارتفاع 25 متر باقیست
– سکونت گاههای دیگر عیلامیان: هفت تپه در نزدیکی شوش با ساختمانهای هم جهت,تپه علی کش و فرخ آباد در دهلران ,چغامیش در دزفول,تل ملیان در بخش بیضا فارس که محل طایفه انشان یکی از طوایف پارس بوده,تپه سبز,کیش سیم در شمال غربی ایران
– مجتمع های زیستی اولیه بسیاری تا قبل از دوران ماد و هخامنشی وجود داشته اند,اما شهرنشینی دوران باستان با آغاز حکومت ماد و هخامنشیان آغاز میشود
– نظر احمد اشرف در خصوص مراحل شهرنشینی باستان:-پیدایش و رشد آرام شهر در دوره ماد و هخامنشی-بنیانگذاری شهرهای خودفرمان سلوکی و رشد شتابان شهرنشینی در عهد سلوکی و اشکانی -زیر فرمان درآوردن شهرهای سلوکی توسط ساسانیان
* مادها 720 ق.م تا 550 ق.م

– مادها اولین حکومت مستقل ایران,از شاخه های آریایی که خود در سه نقطه ایران زمین ساکن شدند: 1-بخش غربی:آذربایجان و کردستان امروزی 2-ماد سفلی:پهنه جنوبی البرز تا کوه های فارس,در مناطقی همچون همدان,دریاچه حوض سلطان و نمک(قم امروزی),رودخانه قره سو 3-پارتاکن ها:میان رشته کوه زرد کوه و رشته کوه های جنوبی که ادامه رشته کوه زاگرس بود
– ساختار اجتماعی مادها: -نظامیان -دبیران -مغان و موبدان -دامداران وکشاورزان و پیشه وران
– ساختار اجتماعی مادها در خرده اوستا: -کاهنان و خادمان آتش -ارابه سواران(بزرگان قوم) -دامداران و کشاورزان و پیشه وران
– قبایل ماد در سده 8 ق.م به دلیل تهاجم آشوریان متحد شده و حکومت واحد توسط دیاکو(از طایفه مغان ماد که هنگام تشکیل سلسله نقش روحانیت را به عهده میگیرند) تشکیل میشود
– ماد از سرزمینهای خودمختار تشکیل شده بود که در راس هرکدام شاهک هایی قرار داشت.تکامل نظام اجتماعی قبایل و طوایف آزاد دامدار و کشاورز برای نخستین بار در دوره مادها اتفاق می افتد,و در پی همین تکامل اتحادیه بزرگ ماد به وجود می آید
– اقتصاد مادها متکی بر کشاورزی و دامداری بود و به پرورش اسب هم شهرت داشتند
– سلسله مراتب اجتماعی مادها: >نمانا:خانواده گسترده پدرسالار که نمانه پتی در راس آن بود > ویس:عشیره و تبار,سران آن ویس پتی > زنتو:قبیله,پیشوای قبیله زنتو پتی یا زنتومه > سویتره > دهیو:بزرگتر از سویتره که شاهی برای خود داشت
– جدال دولت-شهرهای بین النهرین سبب میشود که اقوام ایلی(کوچ نشین) و روستایی(یکجانشین) مستقر در زاگرس با جامعه شهرنشین بین النهرین که نه بر مبنای اداره عشیره ای,بلکه بر مبنای اداره دولت سازمان یافته است آشنا شوند
– در دولت ماد نظام عشیره ای حاکم است و به جای خدا پادشاه, شه پدری وجود دارد که به تسلط دولت مرکزی ماد بر عامه مردم جماعت آزاد روستایی,دامداران و پیشه وران منجر میشود.بنابراین روابط این گروه ها با دولت از زمان ماد شکل میگیرد.
– در ماد سپاه منظمی وجود نداشت و در جنگها به صورت قبیله ای شرکت میکردند و این نشان از وابستگی شاه به توده عشایر بود
– در دوران هوخشتره معروفترین پادشاه مادها سرزمینهای انشان,آشور (شمال عراق امروزی),ارمینیا(ارمسنتان),عیلام,درنیاگه یا سارنگی یا گندار(سیستان و افغانستان),پارت یا پارثوا(خراسان و سمنان),هیرکانه یا ورکان(گرگان و گنبد قابوس),هریوه(هرات) قلمروی سکایان و کاسپیان(قفقاز امروزی),حبشیان آسیایی و پاریکانیان(شمال اقیانوس هند,پاکستان)به قلمرو آنها ضمیمه میشود.
– مادها به دلیل تلاش برای وحدت اقوام مختلف,کمتر توانستند نیرویی منسجم سیاسی,مذهبی,نظامی همچون هخامنشیان ایجاد کنند.
– مادها اولین اقوامی هستند که جامعه شهری را پایه گذاری میکنند, اما شار مادی تمام خصوصیتهای جامعه شهری را در خود ندارد.مفهوم شهرنشینی به معنای امروز آن در این زمان متجلی میشود و در دوران هخامنشیان به اوج خود میرسد.
– دولت ماد هم مفهوم آسمانی دارد و هم زمینی و بر اساس مذهب شکل میگیرد(فره ایزدی)این دولت وحدت اجتماعی کار را بین 3 جامعه ایلی,روستایی و شهری ایجاد میکند
– دلیل نابودی مادها داشتن ارتش عشایری بود.آستیاگ آخرین پادشاه ماد میکوشید قدرت اشراف(سران قبایل)را بکاهد,بخشی از سران ماد به رهبری گارپاگا تماسهایی با کوروش برقرار کردند و کوروش که از نارضایتی مادها از آستیاگ آگاه بود علیه او شورش کرد و وقتی آستیاگ به پارس لشگر کشید به جز عده معدودی اکثریت سپاه به پارس ها پیوستند و آستیاگ اسیر شد
– دولت ماد در پی جمع کردن جوامع ایلی,روستایی,شهری در کنار هم است که حاصل کالبدی آن ایجاد نقاط سوق الجیشی به خصوص در سرحدات و گذرگاه های بازرگانی میشود که در یک شبکه فضایی سراسری سازمان دهی شده اند.
– مقبره های صخره ای به جا مانده: مقابری در ناحیه سکاوند هرسین,گور دخمه صحنه,گور دخمه دکان داوود و دیره در سرپل ذهاب, گوردخمه فخریکا در مهاباد,گوردخمه قیزقاپان و کورخ کیچ در سلیمانیه,گوردخمه روانسر
– ده-دژها (آلاتی دننوتی):قبل از تشکیل حکومت واحد ماد پناه گاه هایی مستحکم به عنوان مکان تمرکز ثروت و مراکز سیاسی ,اجتماعی بودند که در پیرامون آنها نقاط مسکونی روستایی با نام آلاتی سهروتی قرار داشتند
– محل های سکونت وآثار به جا مانده: -تپه باباجان در لرستان -تپه سیلک در کاشان از 6000 سال ق.م میلاد در آن سکونت بوده -ال پی در کرمانشاه -تپه حسنلو در نقده نزدیکی ارومیه,از 6000 ق.م تا اواخر ساسانیان مسکونی بوده -قلعه زیویه در سقز -گودین تپه کنگاور,از5000 سال ق.م به صورت مداوم مسکونی بوده -نوشیجان تپه در ملایر -شهر ری یا راگا
– مهمترین عامل اقتصادی در شکل گیری شار مادی,عامل غارت-دفاع است
– شهر تپه ها را برای نخستین بار در هگمتانه(الهام گرفته شده از شهر تپه های بین النهرین)میبینیم
– شهر-دولت در زمان ماد پایه گذاری و در مجموعه پارسه در دوره هخامنشیان به اوج خود میرسد
– قلعه ها و شهر-تپه های مادی همزمان سه مقوله جهان بینی,اقتصاد,زیست محیطی را در خود دارد
– معماری مادها ملهم از افکار مذهبی است.در مقایسه با هخامنشیان و ساسانیان کمتر آثار آنها باقی مانده اما با ایجاد ساختمان بر روی صفه مصنوعی و به کارگیری مصالح محلی و استفاده از تجارب ملل گذشته جلوه مینماید.
– شار مادی جنبه اداری-سیاسی دارد و محل سکونت پادشاه و اطرافیان اوست و مردم را به شهر-معبد و شهر-قدرت راه نیست
– شار مادی عبارت است از قلعه ای محکم بر فراز تپه ای یا نقطه سوق الجیشی خاص که در دامنه و پس دیوارهایش نقاط زیستی پراکنده اند.شار تبلور قدرت قاهر مرکزی و ورای طبقات اجتماعی است.در شار مادی بازار هنوز در مرحله جنینیش قرار دارد و بافت کالبدی آن مراحل نخستینش را طی میکند.آنچه مورد طراحی دقیق قرار میگیرد قلعه و تقسیمات داخلی آن است
– خصوصیات شهرهای از پیش طراحی شده ماد (مانند برجمکرد):راست گوشه,خانه های یکسان و یک شکل,کوچه های یک اندازه
– شار مادی متاثر از شار آشوریان دارای حصار,دیوار,خندق بود.مانند سیلک کاشان
– هگمتانه یا اکباتان: -اولین شهر-قدرت در فلات ایران -شباهتی زیاد به شهر اور(پایتخت سومر)دارد و نیم نگاهی هم به بابل و نینوا,علی رغم تشابه ظاهری به این شهرها سازمان فضایی آنها را در خود ندارد -هرتسفلد هگمتانه را به معنای محل جمع شدن میداند -اولین نماد شهرسازی شیوه پارسی -ساخته شده توسط دیاکو -مظهر وحدت و در عین حال نفاق سه جامعه ایلی,روستایی,شهری که در بین النهرین معنایی نداشته -هگمتانه هم مانند پاسارگاد دوره هخامنشی شباهت به اردوگاه عشایری دارد -شهر دارای معابری به عرض 5/3 متر و موازی هم است در جهت شمال غربی-جنوب شرقی,7 معبر شناسایی شده با فاصله 35 متری از هم و ابنیه در دو ردیف در حد فاصل این معابر

* هخامنشیان 560 ق.م تا 330 ق.م

– کوروش شاه پارس,در نبردی با نیای خودش آستیاگ(آژی دهاک) بدون خونریزی و به صورت مسالمت آمیز پیروز شده و پس از اتحاد ماد با پارس,اولین امپراتوری بزرگ جهان با ثباتی کم نظیر در230 سال را تاسیس کرد
– کوروش پایه گذار نخستین دولت ورای طبقات اجتماعی و دودمانهای عشیره ای در تاریخ سرزمین ایران میباشد.قبل از این در دوره مادها شارها ورای طبقات اجتماعی بودند اما نه دولت ماد
– در دوره هخامنشیان به دلیل گستردگی مناطق تحت نفوذ,ساخت قومی مناطق مختلف,عشیره ای بودن نظام هخامنشی امکان گرد آوری اقوام مختلف در یک پادشاهی وجود نداشت
– تعیین پیمانه واحد برای وزنها و ایجاد نخستین تشکیلات منظم اداری و مالی توسط داریوش اول انجام شد
– قلمرو هخامنشیان:رودخانه فرات قلمرو هخامنشیان را به دوقسمت غربی شامل آسیای صغیر,مصر,فلسطین,سوریه و قسمت شرقی شامل انشان,شوش,ماد(شامل هگمتانه,کمبادان یا کرمانشاه,رگه زندیکی ری),پارت,هیرکانی,زرنگ یا سکستان یا درنگیانا (سیستان)که آن را ایالت نیمروز به معنای جنوب هم مینامیدند,کارمانیا,گدروزیا(بلوچستان) تقسیم کرده بود
– هخامنشیان برای خود مقام الوهیت قائل بوده و پادشاه خود را اراده خدا میدانست
– اقتصاد کشاورزی و دامداری مادها به اقتصاد بازرگانی در دوره هخامنشی تبدیل میشود
– تکیه امپراتوری به مالیاتهای بازرگانان بود.همین امر باعث گسترش شبکه های ارتباطی,بازرگانی در قلمرویی واحد گردید که برای دوام امپراتوری لازم بود
– اجتماع جامعه پارس در ابتدا قبیله ای بود و تفاوت چندانی با ماد نداشت اما به تدریج اختیارهای بزرگ خاندان کمتر شد و جامعه دودمانی هخامنشی به سرعت جای خود را به جامعه دولت سالار داد
– در امپراتوری هخامنشی به دلیل حاکمیت عشیره ای پایتخت تابستانی(هگمتانه) و زمستانی(شوش پایتخت اداری-سیاسی) داشته اند.در 400 ق.م به دلیل آتش زدن شوش مجددا بابل به عنوان پایتخت انتخاب میشود
– طبقات شکل دهنده سازمان اجتماعی دولت هخامنشی: 1-اشرافیت دودمانی:اشرافیتی که در راس هرم هفت دودمان جامعه هخامنشی قرار گرفته و در هماهنگی با دولت,خود بخشی از آن میگردد 2-مغان و روحانیون:حضور این گروه سبب میگردد دولت هخامنشی بر شئون روابط اجتماعی-فرهنگی,سیاسی-اقتصادی و تولیدی جامعه نظارت مستقیم داشته باشد 3-اشرافیت دهقانی: نشان از نقش و قدرت جامعه روستایی و وحدت اجتماعی کار دارد 4-بازرگانان و پیشه وران(اشرافیت شهری):امتزاج تمدنها و فرهنگهای مختلف به ارتقای کیفی و کمی زندگی مردم می انجامد.تولید صنعتی و مبادله مهمترین دستاوردهای این امتزاج است و نتیجه شکل گیری طبقه خاص اجتماعی اشرافیت شهری است که با اشرافیت دودمانی و دهقانی در هم می آمیزد
– حضور مغان و روحانیون در دولت هخامنشی نشان از تحول تاریخی از دولت شهرهای بین النهرین تا شهر-قدرت پارسی دارد
– طبقات شکل دهنده جامعه هخامنشی,مفهوم شار پارسی را یگانه ساخته و آن را از مفهوم شهرهای قبل خود در بین النهرین و شهر بعد از خود دولت-شهر سلوکی جدا میسازد
– هخامنشیان با قتح بابل در مقابل مجموعه ای از دولت شهرهای بین النهرین قرار میگیرند
– هسته اولیه سپاه هخامنشی ابتدا تشکیل شده از مردان قبایل پارس بود و آن را سپادا میخواندند,سپس مردان ماد هم به آن پیوستند
– در دوره هخامنشیان,شار نظامی-کشاورزی مادی جای خود را به شار نظامی-بازرگانی در سرحدات و بازرگانی-کشاورزی در شهرهای میانی میدهد ایجاد اولین انجمنهای مالی و صرافی در شار پارسی تاکیدی بر این امر است
– شهر دوره هخامنشیان به معنای شهر امروزی نبوده,واژه خشتر هم نه به معنای شهر امروزی بلکه به معنای ایالت بوده
– هخامنشیان تقسیم ارضی کشور را بر مبنای جامعه دودمانی به خانه,ده,طایفه,کشور انجام میدهند.نظام سازمانی فضایی کشور برای نخستین بار شکل میگیرد.در این تقسیم بندی شار پارسی همچون دولت پارسی در ورای این طبقات قرار میگیرد
– سازمان های دیوانی برای نخستین بار در امپراتوری هخامنشی شکل میگیرد
– مقوله جاده سازی برای نخستین بار در امپراتوری هخامنشی مطرح میشود
– شیوه پارسی از تلفیق سه مقوله جهان بینی,اقتصاد,زیست محیطی گامی بزرگ در شکل گیری تمدن جهانی بر میدارد
– ایجاد جاده بابل تا هند در موازات خلیج فارس نشان از قدرتمند شدن سازمان اقتصادی هخامنشیان دارد
– هخامنشیان هدف اصلی خود را حفاظت از جاده ها قرار داده و در هر 20 کیلومتر یک چاپارخانه و کاروانسرا احداث کرده بودند
– مقوله ایجاد کاروانسرا و چاپارخانه برای نخستین بار در دولت هخامنشی صورت میگیرد
– ایجاد جاده های نظامی-سوق الجیشی و بازرگانی-تجاری, اولین اقدام دولت برای ارتباط نقاط مهم سرزمینهای تابعه بود.جاده شاهی از شوش تا سارد پایتخت لیدی و ادامه آن تا افسوس در کنار دریای مدیترانه به طول 2400 کیلومتر(1600 میل) با 112 ایستگاه بین راهی که با استفاده از این جاده ارتباط تمام سرزمینهای تحت نفوذ در کمتر از 90 روز صورت میگرفت.این جاده در بین مسیر شوش به پارسه و شوش به اکباتان سنگفرش شده بود(استفاده از سنگفرش برای نخستین بار در ایران)
– فتح لیدیه که دارای سازمان بازرگانی بسیار پیشرفته ای بود,هخامنشیان را با عنصر جدید پول در تجارت آشنا میکند.روابط کالا به کالا ابتدا به کالا-پول-کالا و سپس به پول-کالا-پول تغییر میکند
– شار پارسی علاوه بر اینکه محل استقرار قدرت مذهبی و حکومتی است محل اقتصاد و بازرگانی نیز میشود و بازار تولد میابد. نتیجه ایجاد بازار,تقویت جامعه شهری است.امری که در زمان مادها در مقابل جامعه ایلی و روستایی کمرنگ است
– سرزمینهای هخامنشی به ساتراپی یا خشتره یا پاون(ایالت)تقسیم میشد که حق ضرب سکه داشتند. به دلیل بافت قبیله ای,در اداره امور داخلی و اقتصادی استقلال داشتند اما در سیاستهای مهم داخلی و خارجی تحت فرمان دبیرخانه های مرکزی حکومت بودند
– در دوران هخامنشی به دلیل تقسیم کار میان کشاورزی,صنعت,تجارت کشاکشی میان روستا و ده دیده نمیشود
– دولت هخامنشی با قرار دادن پادشاه ورای طبقات اجتماعی اولین قدم برای تسلط به مذهب را بر میدارد
– تعداد ایالات یا ساتراپیهای امپراتوری با احتساب پارس 30 عدد بود. فرمانده نظامی هر ایالت کارناس نامیده میشد.خشثر پاون هم به معنای شهربان یا نگهبان کشور استفاده میشد.
– چهره کالبدی و فضایی شار پارسی: 1-دژ حکومتی(کهندز):مجموعه ای مرکب از کاخها,معابد,دیوانها,تاسیسات نظامی و اداری,انبارها که در با اهمیت ترین نقطه سوق الجیشی شهر قرار داشت و با دیوارهای سنگین محافظت میشد.در صورت نبود عوارض طبیعی از صفه های مصنوعی برای برپایی دژ استفاده میشد.دژ مظهر قدرت و یگانگی دولت هخامنشی است.فضاهای داخلی دژ بر اساس اهمیتشان با دیوارهایی از فضاهای دیگر جدا میشد 2-شار میانی یا شهر شاهی(بعد از اسلام شارستان نامیده شد):مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز با خانه های مشابه,بازاری در میان و همه محصور در دیواری سنگی با دروازه هایی برای تردد به شار میانی 3-شار بیرونی(پس از اسلام ربض نامیده شد): مجموعه ای مرکب از محلات,خانه,بازار,باغ و مزارع پراکنده که به وسیله حصارهای طبیعی از فضای بیرون جدا میشد.محل استقرار اکثریت جامعه شهری.استفاده از خشت و گل رایج بوده و شاید بتوان فضایی چون روستاهای بزرگ امروزی تصور کرد
– شاه هخامنشی بیشتر وقت خود را در شوش میگذراند و قرار بود گاهی به پارسه برود,به همین جهت پارسه را نمیتوان یکی از پایتختهای هخامنشیان دانست
– شار پارسی بر مبنای وحدت اجتماعی کار بین شهر و روستا برنامه ریزی میشود.مکان استقرار دولت,تولیدات صنعتی,کشاورزی و بازرگانی است.در دیوارهای خود محدود نیست و منطقه ای عمل میکند.بر محیط خود تاثیر گذاشته و از آن تاثیر میپذیرد. مسئولیت تامین امنیت,جمع آوری مالیات و سرباز را در رابطه با منطقه تحت نفوذش را بر عهده دارد.اولین قدم را در مفهوم منطقه ای بر میدارد,به خاطر گستردگی زیاد و در پیوند با روستاهای اطراف. الگوی شار پارسی بر خلاف تمام ایلغارها در طول دوران مهر خود را بر شهرسازی تا دوران معاصر میزند
– شار پارسی مفاهیم شهر-معبد,شهر-قدرت,شهر-بازار را با خود دارد و با استقرار در نقاط سوق الجیشی با اهمیت به مقوله زیست محیطی هم پاسخ میدهد.تعداد بالای شار پارسی در این دوران نشان از قدرتمند شدن جامعه شهری دارد
– پیدایش امپراطوری هخامنشی و نظام شه پدری,دو سازمان شهری کم رشد سرزمینهای ایرانی و رشد یافته سرزمین های فتح شده که کاملا با هم متفاوتند را در یک قلمرو واحد گرد می آورد
– طراحی شار پارسی:شهر را از روی نقشه ای بنا میکردند که توسط مذهب(موبدان) تقدیس شده بود و سنتهای اجدادی به آنها آموخته بود و هیچگاه از آن نقشه تجاوز نمیکردند.شهر مربعی بود به طول یک میدان که اسب با یک نفس میدوید 7×7 کیلومتر در وسط آن آتشی می افروختند و کنار آن آبگیری به نسبت جمعیت شهر حفر میکردند,سپس خانه و باغ میساختند
– شهرهای هخامنشی از نظر نوع عملکرد: شهر-معبد , بازرگانی(شهرهای داخلی و مسیرهای ارتباطی) , کشاورزی , دفاعی (در سرحدات که هم میتواند بازرگانی باشد و هم کشاورزی)
– شهر هخامنشی از نظر موقعیت استقرار: -مرزی یا دفاعی(نظامی,کشاورزی) -میانی(بازرگانی,کشاورزی) -درونی(شهر-معبد)
– شهرهای اداری-سیاسی:-تحت تاثیر خواست پادشاه شکل گرفته و کمتر از عوامل محیطی تاثیر می پذیرفت-فضای داخلیشان به صورت پراکنده بود-هر مجموعه درون فضایی سبز که از سایر فضاها جدایش میکرد احداث میشد,به همین دلیل یونانیان پاسارگاد یا پارسه گرد را به معنای اردوگاه پارسیان میخواندند
– شهر دوره هخامنشی به شکل مربع بوده است
– امپراتوری هخامنشی تا ترکمنستان هم ادامه یافت و مکانهای توپواکال,مرو,ماراکاندا(سمرقند)وضعیت شهری به خود گرفتند
– سربازان برای حفاظت از امپراتور و نزدیکان در شهرها حضور داشتند و قشر عظیمی از جامعه شهری را تشکیل میدادند,به علاوه توده وسیع کارگران ساختمانی برای ساخت کاخها و مکسن نزدیکان امپراتور به طور موقت در حومه شهر ساکن بودند
– نخستین نطفه تقسیمات کالبدی فضای شهر,بر مبنای تقسیمات اجتماعی در شهرهای هخامنشی بسته میشود
– در کتیبه داریوش در بیستون از کارا به معنای سپاهیان و مردم-لشگری , کورتش به معنای کارگران و متخصصانی که در ازای کار خود حقوق دریافت میکردند یا پیشه وران نام برده شده است
– پاسارگاد:شهر آیینی هخامنشیان که در جوار رود پلوار توسط کوروش بنا شد,به عنوان ابزاری سیاسی و نشانه تایید آسمانی به طول 5/2 کیلومتر.باغ پاسارگاد اولین باغ کشف شده ایرانی و یکی از زیباترین باغهای دنیا.آرامگاه کوروش در پاسارگاد:اولین بنایی است که هنگام ورود به دشت مرغاب دیده میشود,در بین مردم به قبر مادر سلیمان مشهور بوده,با مساحت 300 هکتار بناها و فضاهای ساخته شده در آن به صورت پراکنده بوده است.
– شهر کیروپول توسط کوروش و قبل از اینکه امپراتوری هخامنشی شکل بگیرد و هنوز کوروش شاه انشان بوده ساخته شده
– در هرات امروزی هم مرکز فرمانروایی هخامنشیان در کاخ آرتاکونا بود
– شوش: نام یک آبادی در آن منطقه و هم نام یکی از ایالاتی شامل عیلام قدیم(خوزستان) و لرستان و بختیاری که توسط داریوش بنا شد در کنار رودخانه شائور و پایتخت اداری-سیاسی هخامنشیان بود.محل کاخ داریوش به ابعاد 30×45 بر روی تپه آپادانا و محل اقامت درباریان و تاسیسات دولتی بر روی تپه ارک و شهرشاهی بود.شهر شوش از کاخ آپادانا 15 هکتار,محله مسکونی 50 هکتار, درکوچک یا آکروپول تشکیل شده بود

شهر شوش در دوره خشایار شاه
– پارسه: -به دست داریوش در محل یک معبد عیلامی سابق بنا شد,هیچگاه پایتخت هخامنشیان نبود و تا 100 سال بعد همچنان ساخت و ساز در آن ادامه داشت و هیچگاه به پایان نرسید اما به صورت یکدست و با یک شیوه معماری مشخص.در مرودشت فارس و در دامنه کوه رحمت.نقشه پارسه از قبل تعیین شده بود و دلیل آن وجود سیستم کانال کشی و مجاری فاضلاب است.
ابعاد کلی صفه ای که پارسه روی آن قرار دارد 270×450,اطراف صفه را باروهایی با ارتفاع 12 تا 18 متر فرا گرفته بود -در خارج از حصار و مجموعه پارسه,شهر شاهی و کاخها و باغ های داریوش قرار داشته که اکنون فقط ستونهای آن باقی مانده
-کاخ آپادانا: تالار,حرمسرا,دروازه,کاخ پذیرایی.بخشی از آن در زمان اردشیر اول آتش گرفت و اردشیر دوم بازسازیش کرد

ساخت کالبدی شهر هخامنشی پارسه
– راگا یا ری:در زمان مادها هم سکونت داشت.در زمان هخامنشیان 2000 روستا در آن وجود داشته.راگا به معنای شهر ری امروزی نیست بلکه میتوان آن را استان تهران امروزی در نظر گرفت
* سلوکیان 310 ق.م تا 250 ق.م

– جاده ابریشم(از چین به اروپا) و ادویه(از هند به اروپا)را دولت سلوکی ساخت.در دوره صفویه نامها را بر این جاده ها میگذارند
– دولت سلوکی مالک جاده های بزرگ بین قاره ای است

راه ابریشم و ادویه
– اسکندر مقدونی با کمک دیگر یونانیان و همدستی اقوام ناراضی زیر سلطه,هخامنشیان را بر می اندازد و برای توسعه فرهنگ یونانی,جمعیت پراکنده را در نقاط زیستی بزرگ گرد هم می آورد.
– جانشینان اسکندر در جنگ قدرت باهم درگیر میشوند.سلوکوس فرمانروای بابل شده و دولت سلوکیه را تاسیس میکند و منطقه تحت سلطه خود را با فتح شوش و ماد گسترش میدهد.پایگاه اصلی سلوکیان سوریه بوده.سرزمینهای شرق زاگرس به دست فرمانروایان محلی اداره میشد.سلوکیان با رومیان همواره در جنگ بودند
– پایتختهای سلوکیان:بابل,سلوکیه,انطاکیه(نزدیک مدیترانه)
– اسکندر پس از فتح ایران به سمت هند رفت و به همین دلیل سبک پارسی در هند اشاعه یافت
– سازمان سیاسی سلوکیان مخلوطی است از عناصر یونانی و هخامنشی.پادشاه سلوکیان قدرت مطلق به شمار می آید و مقام الوهیت هم دارد.بر خلاف نظام مالکیت خصوصی در یونان,اراضی متعلق به پادشاه سلوکی بود و او زمینها را به هرکس که میخواست واگذار میکرد به این معنی که حق بهره برداری از عواید آن داده میشد,که این نظام بعدها تیولداری یا اقطاع نامیده شد
– در دولت سلوکیه 25 تا 28 ساتراپی وجود داشته,خشترهای ایرانی تحت حکومت یک نایب السلطنه(مشرف بر خشتر پاون)بود که در اکباتان اقامت داشت.مقام خشتروپاون بالاتر از سپاه ولایت بود.پی تیاخش که مقام بالاتر از ساتراپ داشت بر نقاط مرزی و سوق الجیشی مهم نظارت میکرد.در ساتراپی قدرت نظامی و اداری در دست ازتراتگ و امور مالی در دست اکونوم بودکه به طور مستقیم تحت فرمان پادشاه قرار داشت
– به دلیل وجود سیستمهای آبیاری همچون قنات,کشاورزی در دوره سلوکیان پیشرفت قابل توجهی وجود داشت
– زمینهای پادشاه به دست روستاییان داده میشد که کشت کنند,به آنها لائوی واسیلی خیو یا آدم های پادشاه گفته میشد
– سلوکیان تاجر بودند اما به دلیل شرایط جغرافیایی ایران ناچار به کشاورزی روی آوردند
– یونانی ها خشترپاون را ساتراپ و خشتر را ساتراپی مینامیدند
– در دولت سلوکی شاهد حضور خان های نظامی زیر نظر دولت هستیم که با پادشاه متحد بودند و از میان آنها سازمان مشورتی پدید می آمد,پارتها هم در غالب همین سازمانها خود را سازمان دهی و سلوکیه را بر انداختند
– کارهای عمده سلوکیان:جاده سازی,سازمان دهی آبیاری,ایجاد شهرهای جدید,ترویج بازرگانی,تدوین ضوابط شهری
– تلاقی دو فلسفه شرق که خود را نماینده آسمان میداند و غرب که منشا قدرتش از زمین و روابط را بر اساس قراردادهای اجتماعی مشخص میکند,باعث تولد شهر پارسی-هلنی میشود که با سرزمین اطراف درهم می آمیزد
– سلوکیان اولین بانیان شهر جدید, برای تحکیم بخشیدن به خود شروع به ساخت 400 شهر جدید(بیشترین حجم ساخت شهردر ایران باستان) در کنار قلعه های نظامی میزنند که مشهورترین آنها شهر صد دروازه(هکاتوم پیلوس) در حدود دامغان امروزی میباشد
– سرعت در حمل و نقل به بالاترین درجه خود میرسد,طوری که تنها دوره صنعتی اروپا و ماشین بخار با آن برابری میکند
– مکان های استقرار شهر پارسی-هلنی:در جوار و نزدیک جاده های اصلی,در کنار قلعه نظامی یا شهر قدیمی مستقر در منطقه ای مملو از روستاهای پیرامونی,مناطق قابل اطمینان از لحاظ سوق الجیشی
– اسکندر و جانشینان او سیاست شهرسازی نظامی را بیشتر از سیاست اقتصادی پی میگرفتند,چون سرزمینهای تصرف شده پهناور و با جمعیت زیاد بود و آنها نه راه و رسم اداره اقتصادی را میدانستند و نه فرصت آن را داشتند.بنابراین مهمترین عامل اداره کشور در زمان سلوکیان شبکه راه,شهرها,پادگان های نظامی بود
– در دوره سلوکیان برای نخستین بار در تاریخ ایران شاهد ایجاد نوشهرها هستیم
– شهر پارسی-هلنی در بدو تولد شهری نظامی است که آن را کمون میخواندند,شهری بر مبنای دولت-شهر یونانی که مردم مستقر در آن شهروندان یونانی و یا بومیان طرفدار سلوکیان هستند
– شهر پارسی-هلنی بر آن است که همچون دولت-شهر یونانی,خودمختاری خود را با ایجاد مجمع خلق,شورا,مدرسه,معبد و فضاهای ورزشی اعلام کند.خودمختاری شهرها از طرف دولت سلوکی پذیرفته میشود به شرط اینکه تصمیم نهایی با دولت باشد
– شهر پارسی-هلنی بنا بر ریشه یونانی خود مرکز عمده داد و ستد و کانون توسعه اقتصادی میگردد و بنا بر ریشه پارسی خود در بسط بازرگانی به روستاهای اطراف و گسترش صنعت در منطقه تحت نفوذ خود موثر میشود و با این کار از تقسیم اجتماعی به وحدت اجتماعی کار دست میابد
– اصول شهرسازی سلوکیه(شیوه ای که در یونان باستان توسط هیپوداموس به کار گرفته میشد): 1-مبنای طراحی معابر و منازل, مقیاس انسانی 2-شبکه معابر کاملا شطرنجی 3-منازل بر مبنای گونه های متفاوت مسکن یونان ساخته میشود 4-مفهوم میدان برای نخستین بار در شهر 5-مرکز استقرار طبقات ممتاز اجتماعی(شهروندان یونانی و مردم همراه شده با دولت سلوکی)
– میدان برای نخستین بار در تاریخ ایران در دوره سلوکیان ایجاد میشود.شکل میدانها اغلب مستطیل و گاهی مربع بود
– میدان سلوکی همچون آگورای یونانی,مرکز مبادلات فرهنگی و اداری و تجاری میشود.کلیه ساختمانهای اصلی شهر پارسی-هلنی در اطراف میدان شکل میگیرد.میدان بیش از هر چیز مکان خودنمایی دولت سلوکی میشود.تجلیگاه دو فلسفه پارسی و یونانی
– میدان پیش از اسلام قبل از آنکه فضایی اجتماعی باشد,فضایی اداری-سیاسی و تشریفاتی است در خدمت حکومت و به همین دلیل بیشتر نزدیک به کاخهای سلطنتی و مراکز مهم سیاسی شکل میگیرد و عمدتا در شار بیرونی
– در دوره سلوکی در ساخت شهرها از نقش ها و تزیینات یونانی در پلان ها و حجم ها استفاده میشد و نقشه شهرها هیپودامیک بود
– در بین النهرین شهرهای مهاجرنشین بر مبنای ایدئولوژی هلنیسم و تعلیمات ارسطو تفوق داشت.ساکنان این شهرها یونانیها و مقدونیها بودند. این شهرها را پولیس میخواندند
– مفهوم دوگانه شهر پارسی انداموار و دولت-شهر طراحی شده یونانی,به گسترش کالبدی شهر پارسی-هلنی می انجامد.
– اهداف ساخت قلعه-شهر های سلوکی:1-ایجاد شهر برای متمدن کردن اقوام بربر غیر یونانی2-حفظ امنیت مناطق فتح شده 3-اسکان اقوام یونانی در سرزمینهای مفتوح4-ایجاد تعادل در مقابل ماد و پارس5-گسترش فرهنگ یونان در سرزمینهای مفتوح
– در دوره سلوکیه شهرهای مهاجرنشین از جمله 70 شهر به افتخار اسکندر با نام اسکندریه.از جمله در شوش, کرمان,قندهار,مرو >9 شهر نظامی به افتخار سلوکوس و با نام سلوکیه >16 شهر نظامی به دستور آنتیوخوس با نام انطاکیه یا آنتیوخیا ساخته شد
– شهرهای ساخته شده سلوکی: -سلوکیه در بین النهرین -مرو(مرکیانا یا مرگیان)بنا شده توسط اسکندر -دورا اورپوس,لادوکیه, آخه آ,سترا در بین النهرین -انطاکیه در مجاورت دریای مدیترانه – صد دروازه(هکاتوم پیلوس) در حدود دامغان امروزی -کرهه در اراک امروزی(شهر اراک در زمان قاجار ساخته شد) -لائودیسه(نهاوند) -انطاکیه(بوشهر)
– شهرهای نوبنیاد سلوکیان به سبک هیپوداموس:دو خیابان اصلی شمالی-جنوبی و شرقی-غربی که یکدیگر را قطع و زوایای قائمه میساختند.کوچه ها و خیابانهای فرعی هم موازی یا عمود بر خیابانهای اصلی بودند
– معماری التقاطی سلوکی: 1-شیوه پارسی,معبد نورآباد 2-پارسی-هلنی,معبد آناهیتا کنگاور 3-هلنی,معبد خوره نزدیک دلیجان
– امور داخلی شهرهای سلوکی توسط شورای شهر اداره میشد
– انواع شهرها یا سکونت گاه های دوران سلوکی:-شهرهای نوبنیاد:محل اقامت مهاجرین,مانند مرو,لادوکیه,انطاکیه-شهرهای ایرانی تغییر یافته,شهر-روستاها و شهرهای کوچک مستعد که آنها را سامان بخشیده و باکشیدن حصار به دورشان و حق پولیس(شهر)به آنها اعطا میکردند,اغلب بر اساس سازنده شان دارای دو نام بودند,مانند تیسفون که سلوکیه نامیده شد -کلنیکها یا قرارگاه های نظامی که با ترقی جمعیت عنوان پولیس(دولتشهر) میگرفتند,مانند اورپوس در دجله
– عوامل رشد و توسعه شهرنشینی در دوره سلوکیان:-ضرورت حفظ سرزمینهای پهناور تحت اداره-توسعه بازرگانی و صنعت
– بیشتر میدانهای مخصوص بازیهای ورزشی در حومه شهرها قرار داشتند و فاقد فضای ساخته شده بودند
– دورا یا اورپوس:پس از آمدن زلزله در راگا,سلوکوس آن را مرمت و بازسازی کرد و نام منطقه را به اوراپوس تغییر داد,با نقشه ای شطرنجی و از نوع شهرهای تغییر یافته پارسی بود

* اشکانیان 250 ق.م تا 225 ب.م

– همزمان با حکومت سلوکیان بر سرزمینهای غرب زاگرس اشکانیان در شمال شرقی ایران قدرت گرفتند و اولین پادشاهشان ارشک بود.جنگ همزمان سلوکیان با رم و پارتیان آنها را تضعیف کرده و نهایتا اشکانیان قدرت را در سرزمین ایران به دست گرفتند.
– طبقات اجتماعی اشکانیان: 1-اشرافیت دودمانی:شامل خاندان پادشاهی و اشرافیتی که در راس هرم دودمانهای متشکله اشکانیان قرار دارد.حضور خاندان پادشاهی در این طبقه نشان تفاهم دودمانی و عدم وراثت در پادشاهی 2-دیوانسالاران و نظامیان:پیدایش این طبقه نشان از روابط دیوانی و حضور نظامی دولت اشکانی در پهنه سرزمین دارد. رونق سازمان تولیدی سرزمین,ارتباطات وسیع با سرزمینهای پیرامون و سازمان متمرکز و در عین حال غیرمتمرکز دلیل تشکیل این طبقه است 3-مغان و روحانیون:نشان حضور مستقیم مذهب در سرنوشت سرزمینهای تحت سلطه و چهره آسمانی دولت.پاگیری دوباره این طبقه که در دولت سلوکی کنار گذاشته شده بود, نشان از قدرت این طبقه دارد 4-اشرافیت دهقانی:همان نقشی را دارد که در شار پارسی و دولت هخامنشی بر عهده داشت.حضور آنها در بازرگانی و صنعت در کنار دیوانیان,نشان از وحدت اجتماعی کار دارد 5-بازرگانان و پیشه وران: شرکت وسیع دولت اشکانی در بازرگانی سبب پیدایش این طبقه میشود.این طبقه بر خلاف دولت سلوکی,بااشرافیت دودمانی و دهقانی و دیوانیان و نظامیان در هم می آمیزد و مانع از ایجاد تقسیم اجتماعی کار میشود.
– اشکانیان مبهمترین,ناشناخته ترین و طولانی ترین حکومت ایران در طول 600 سال
– پایه اقتصاد اشکانیان و ساسانیان ابتدا کشاورزی و سپس بازرگانی بود
– در دوره اشکانیان رشد اقتصادی نسبت به دوره سلکویان از آهنگ آهسته تری برخوردار بود
– در هم تنیدگی جامعه,ایلی,روستایی,شهری در دوره اشکانیان به اوج خود میرسد
– اشکانیان چون خود از شار سلوکی سود میبردند آنها را تخریب نکردند.با گسترش روابط تجاری شهرها از حالت نمایش قدرت حکومت بودن درآمدند و تنها به امور بازرگانی,تجاری میپرداختند.بنابراین به مازاد کشاورزی روستاها به شدت وابسته شدند
– خودفرمانی شهر سلوکی با اندک تغییراتی به شهر اشکانی نیز به ارث رسید
– تقسیمات منطقه ای سلوکیان و اشکانیان:-کشور-خشترپاون,ساتراپی(روسای آن توسط پادشاه تعیین میشد)-اپارکی,هیپارخی (شهرستان امروزی)-استاتما(ایستگاه سابق پست هخامنشی,تنها یک شهر یونانی یا ناحیه ای نظامی و یا گروهی از روستاهای محل میتوانستند استاتما تلقی شوند) -روستا
– خرماتیسترها یا خرئوفیلاکیاها وظیفه وصول مالیات و خراج در مناطق و در مرزها ساتراپ (مرزبان)این وظیفه را به عهده داشت
– زمینهای شاهی:زمین اختصاصی دربار(آپادانک),زمین معابد(آیزان),زمینی که به عنوان تیول به ساتراپ یا مرزبان داده میشد
– در تاریخ ایران فقط در دوره اشکانیان سابقه دارد که بر اساس تفاهم دودمانهای شکل دهنده,پادشاه انتخاب شود.اشکانیان تنها دولت متمرکز و در عین حال غیر متمرکزی هستند که در آن دوران در پهنه ایران زمین شکل میگیرد
– جامعه ایلی و روستایی و بخشی از جامعه شهری که در دولت سلوکیه به عنوان خارجی تلقی میشدند,دولت اشکانی را به قدرت میرسانند.اشکانیان با رجوع به سازمان هخامنشیان,سازمان عشیره ای خود را دگرگون کرده و به آن شکل دولتی میبخشد
– اداره کشور به لحاظ سیاسی:هفت خاندان متحد پارت با شرکت در دو شورا سازمان دولتی را شکل میدادند.شورای بزرگان قبایل (وسپوهران) که نماینده خاندان اشکانی و بزرگان دیگر قبایل در آن حضور داشتند.شورای دیگر,شورای دانایان(مغان) که نفوذ آنها از شورای اول کمتر بود.این دو شورا یکی از افراد خاندان اشکانی را به پادشاهی منصوب میکردند
– ایالات اشکانیان:-کارینا,نهاوند -کامبادان,کرمانشاه -مادبالا,همدان -ماد پایین,ری -کمیسین,دامغان -مرگبان,مرو -آریا,هرات -ژرنگ,سیستان -ماد کوچک,آذربایجان
– کیش دولتی در این دوره وجود نداشت,تعصب مذهبی نداشتند و هرکس در اجرای مذهب خود آزاد بود.اشکانیان در اثر معاشرت با تمدنهای ایرانی با مذهب زردشت آشنا شدند و برخی آداب و رسوم یونانیان را هم کسب کردند.بازگشت به خدا-پادشاهی
– در دولت اشکانیان فاصله های اجتماعی-فرهنگی و مادی بین طبقات مختلف و بین دولت و مردم که در دوره سلوکی به دلیل تفاوت قائل بودن میان شهروند یونانی و دیگر شهروندان وجود داشت,از بین میرود
– جامعه شهری در دوره مادها شکل میگیرد اما تمام خصوصیات جامعه شهری را در خود ندارد.این خصوصیات در دوره هخامنشیان شکل گرفته,در دوره سلوکیان منسجم و قویتر شده,در دوره اشکانیان به اوج قدرت خود میرسد
– سازمان دهی کالبدی شار اشکانی(شبیه به سازمان دهی کالبدی شار پارسی):1-دژ حکوتی:مرکب از کاخها ,معابد,دیوانها, تاسیسات نظامی و اداری,انبارهای آذوقه در بهترین نقطه سوق الجیشی.مظهر دولت و شاه شهر-قدرت پارتی است.مظهر وحدت و یگانگی سه جامعه ایلی,روستایی,شهری است. 2-شار میانی:مجموعه ای مرکب از محلات متفاوت,بازار و میدان (بازمانده از شار پارسی-هلنی),خانه هایی با معماری خاص(با دو اتاق در طرفین و یک اتاق کوچک در میان با ایوانی سرپوشیده در مقابلش که هر سه فضا را به هم مربوط میسازد همه در حصاری محصور شده) 3-شار بیرونی:مجموعه ای گسترده از محلات ,بازار,باغ ,مدرسه و محصور شده با حصارهای طبیعی. همانند شار پارسی,مکان تجمع سه جامعه ایلی,روستایی,شهری است
– ویژگیهایی از شهرهای اشکانی: – شهرها از نظم چنانی برخوردار نیست – مهمترین ساختمان شهرها ارگ حکومتی و پرستشگاه ها هستند -اداره نظام اداری شهر توسط شورا -تشابه با شهرهای سلوکی از نظر خودفرمانی
– مهمترین کار حکومت اشکانیان کارهای عام المنفعه و عمومی مانند شبکه آبیاری,جلوگیری از حمله دشمن
– الگوی شهر پارتی ادامه دهنده شیوه سلوکیان است که بر مبنای نقشه هیپوداموس ساخته میشد.شطرنجی با خیابانهای عمود برهم و با زاویه قائمه,کوچه ها و خیابانهای فرعی به موازات یا عمود بر آن و تمام شهرها با دیوار دایره ای و خندق محافظت میشد
– حضور اقوام مختلف و ارتباطشان با یونان باعث التقاط فرهنگی شده بود و همین التقاط هنری را نیز سبب شد و تاثیر هنرهای بین النهرین و سوریه بر ایران,هنر تصویری را به وجود آورد
– از دوره اشکانیان به بعد,گچبریهای کنده کاری و رنگارنگ از عوامل مهم تزیینات معماری به شمار میرود
– ابداعات اشکانیان:ایوان طاقدار,زدن گنبد بر روی ساختمانهای مربعی
– نخستین بنای چهار ایوانی قبل از اسلام در کاخ اشکانی آشور
– آنشهریک در دوره اشکانیان به یک سری برده ها گفته میشد که یک سری آزادی های خاص داشتند
– آثار بر جای مانده از آنان به آثار هلنی تشابه دارد تا ایرانی
– دولت اشکانی با تخریب سازمان کالبدی شهر پارسی-هلنی,شهر را با محیط اطرافش ادغام میکند و نظم اندام وار و خود انگیخته را بر نظم برنامه ریزی شده تحمیل میکند
– سرزمینهای تحت فرمان اشکانیان: -زیر نظر مرکز حکومت اداره میشد,برای هر کدام والی یا بیس تاکسس یا به قول یونانیها ویتاکسا(رییس سواره نظام)تعیین میگردید -ایالات تابعه که برای خود شاه داشت,انتخاب رهبران این ایالات را سه مجلس افراد خانواده پادشاه,بزرگان قومی و دینی,ترکیب افراد خانواده پادشاه و بزرگان قومی با نام مهستان یا مغستان
– شهر پارتی:-مرکز اصلی حیات دولت اشکانی است و میتواند در مورد سرنوشت شاه به منزله مظهر دولت هم تصمیم بگیرد-شهر پارتی در عین اینکه مرکز اصلی مبادله و صنعت است,به تولید کشاورزی هم میپردازد و روستا نه به عنوان عنصری در تقابل با شهر بلکه به عنوان مکمل شهر در بازرگانی و صنعت سهیم میشود – بازگشت به وحدت اجتماعی کار همچون شهر پارسی
– برای نخستین بار در تاریخ ایران در دوره اشکانیان شهر دایره ای ایجاد میشود.مانند نساء و فیروزآباد در فارس.دلیل این امر عدم امنیت دایمی ثبات سیاسی خارجی و اغتشاشات داخلی
– در نساء و فیروزآباد دو عنصر دژ و شار میانی کاملا مشهود میباشد
– اولین پایتخت اشکانیان صد دروازه بود که پس از گرفتن قدرت در تمام ایران,به تیسفون انتقال یافت
– گریشمن معتقد است که پارتیان بانیان بزرگ شهرها هستند و در دوره اشکانیان شهرهای یونانی وار رو به نابودی میگذارند
– عوامل فروپاشی اشکانیان:گستردگی سرزمینهای تحت سلطه,اختلاف داخلی دودمانهای قدرت,تعویض پی در پی پادشاهان, تلاش مغان و موبدان برای بازگشت دین زردشت

ساخت کالبدی شهر اشکانی
– هترا:قبل از اشکانیان عرب نشین بود.به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباط با شهرهای غربی تحت تاثیر معماری هلنی و رومی بود
– تیسفون:پایتخت زمستانی اشکانیان و اردوگاهی در مقابل روم,سبک خانه هایش مانند خانه های بین النهرین,هلنی و پارتی
– نساء:این شهر به صورت شعاعی ساخته شد,با نام قدیمی مهرداد کرت در نزدیکی عشق آباد و قدیمیترین محل سکونت پارتها
– گرگان:توسط اشکانیان به وجود آمد,رایجترین شیوه اشکانیان را که شطرنجی است به نمایش میگذارد.دارای دیوار دفاعی بوده که بعد از دیوار چین بزرگترین دیوار دفاعی جهان است
– دورااوراپوس:توسط سلوکیان تصرف شد و اشکانیان از ساتراپهای مقدونی برای اداره اش استفاده میکردند با نقشه مستطیل شکل منظم و کوچه های کم عرض
– هریوا(هرات)- لابانا در بین النهرین- دارابگرد(دایره ای)-اکباتان(پایتخت تابستانی اشکانیان) -صد دروازه(هکاتوم پیلوس)-بم -راگا:ساخت قلعه ارشکان
– شهر تدمر(پالمیر),دورا و پترا تجاری و بازرگانی و کاروانی بودند
– تخت سلیمان(شیز),یکی از پایتختهای اشکانیان,آتشکده آذرگشسب در این شهر قرار دارد که به صورت دایره ای ساخته شد
– فیروزآباد(اردشیر خوره)در فارس:در زمان اشکانیان به منظور نظامی ساخته شد در زمینه شهرسازی ساسانیان رویش کار کردند

مجموعه هترا(الحضر) دور اوراپوس در بین النهرین کنار رودخانه فرات

وه ارشیر یا گور تخت سلیمان
* ساسانیان 225 ب.م تا 660 ب.م

– ساسانیان یکی از اقوام ساکن پارس بودند. اردشیر بابکان موبدی در فارس است که علیه حکومت دست نشانده پارتها در فارس قیام میکند و پس از تثبیت قدرتش در اصفهان و کرمان,آخرین شاه اشکانی(ارداون پنجم)را شکست داده,تیسفون را فتح و سلسله ساسانی را پایه میگذارد.حکومتی 400 ساله
– 6 قرن حکومت متمرکز اشکانی و جدالش با دولت نوخاسته رم سبب آشنایی با مسیحیت میشود.از سویی میتراییسم آمیخته با هلنیسم شکل گرفته و از تلفیق این دو خمیرمایه اصلی برای بازگشت به دین مزدایی میگردد.تلاش موبدان و مغان برای بازگشت به دین زردشتی و مزدایی بازتابش را در قیام اردشیر جلوه میدهد.اردشیر که فره ایزدی همراه اوست با اعلام دین مزدایی به عنوان مذهب رسمی,حکومتی 400 ساله بنیان مینهد که نظیرش پس از آن فقط در دوره صفویه دیده میشود
– با تشکیل دولت مقتدر هپتالیان در شمال شرق,دولت ساسانی میان دو دشمن غربی یعنی روم و دشمن شرقیش هپتالیان قرار گرفت
– دولت ساسانی اولین دولت از تلفیق سیاست و مذهب میگردد.با نظریه پردازی در "کارنامک اردشیر بابکان" اولین سند عقیدتی-سیاسی حکومتهای پیش از اسلام
– تشکیل دولت ساسانی اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت است
– دولت ساسانی با تسلط بر روابط مادی و معنوی جامعه,روابط تولیدی وشیوه های زیست و شیوه های مالکیت بر منابع تولید را دگرگون میکند.بازگشت به تقسیمات هخامنشی با تقسیم کشور به ساتراپ های متفاوت و استقرار فرماندراران دولتی,شیوه زیست و تولید دودمانی و نماینده این شیوه "اشرافیت دودمانی" را حذف میکند
– نظام کاستی در این دوره شکل میگیرد و از آمیختن طبقات جلوگیری میشود.طبقه جدید دبیران هم در دوره ساسانیان شکل میگیرد
– در دولت ساسانی شاهد بازرگانی پیشرفته و ارتباط با رم و شرق هستیم.اقتصادشان بر پایه کشاورزی و سپس بازرگانی بوده
– طبقات برتر اجتماعی: 1-موبدان و مغان:ارتقای این قشر به بالاترین نقطه قدرت نقش مقدس و ورای طبقه به دولت ساسانی میبخشد 2-جنگاوران و سپاهیان:طبقه ای که برای اولین بار در تاریخ ایران به وجود می آید و نشانگر قدرت نظامی دولت ساسانی است و همچنین تضمینی برای جلوگیری از هرگونه شورش دودمانی.این طبقه زمیندار در تجارت و صنعت هم دخالت میکند 3-دبیران و پزشکان:ورود دیوانسالاران به طبقات اجتماعی نشان از حکومت دیوانی دارد.دیوانهای شکل گرفته در دوره اسلامی ریشه در همین طبقه دارد.این طبقه با شرکت در دولت ساسانی در مسایل اجتماعی و اقتصادی دخالت میکند4-دهقانان (کدخدایان):حضور این طبقه نشان از پیروزی اشرافیت دهقانی به اشرافیت دودمانی و همچنین قدرت جامعه روستایی دارد و نشان از یگانگی و امتزاج وحدت اجتماعی کار ادامه میدهد
– طبقه اشرافیت دودمانی در دوره ساسانیان کنار گذاشته میشود
– بیشترین قدرت موبدان و مغان در دوره ساسانی میباشد
– دولت ورای این طبقات برتر قرار دارد و بر تمامی روابط زیست و تولید سلطه خود را میگستراند و طیف عظیمی از مردم همچون پیشه وران,بازرگانان,صاحبان حرفه و … خارج از این طبقات برتر چهارگانه و بیرون از دیوارهای شار در ربض میزیند.
– بازار ساسانی:-اهمیت بازار در دوره ساسانیان چنان شد که رییسی برای بازار با عنوان وازار بد انتخاب میشد.عرض بازارها 5/3 تا 5 متر و برای عبور پیاده مناسب بود.هر بازار دروازه ای داشت که شبها بسته میشد -در طول بازار کاروانسرای کوچکی موسوم به سرا(خان) احداث میشد -واژه سوق که امروزه آن را جهت و راسته بازار میگوییم,عربی شده واژه سوگ است -بازار تنها به داد و ستد ارتباط نداشت,بلکه به عنوان مهمترین شاه راه حیاتی شهر عناصر مهمی همچون مسجد,مدرسه مذهبی, خانقاه و گرمابه را در خود جای میداد – تا قبل از ساسانیان در شهرها محلی برای داد و ستد وجود داشته اما به جز شهرهای بندری,بازار در شهرهای دیگر به مفهوم امروزی نبود که خرید و فروش و تولید بعضی کالا در تمام طول سال در آن جریان داشته باشد
– شهر عسلویه در کنار سیراف مهمترین شهر بندری قرن 4 و 5
– مالیات اخذ شده ساسانیان: -گراک یا خراج:به صورت غیرسرانه از هر بلوکی(دهستان امروزی) به نسبت حاصل خیزی و موقعیت زراعی زمین -گزیت یا جزیه:به صورت سرانه و سالی یک بار از صنعتگران و عیسویان ساکن قلمروی پادشاهی
– در زمان ساسانیان رونق تجارت دریایی چنان بود که تا مدتها شهرت رم در فعالیتهای دریایی را متزلزل کرد.صید مروارید از اهمیت ویژه ای برخوردار شد.ریشهر به عنوان مرکز تجارت مروارید شناخته شده بود.مهمترین شهر بندری این دوره سیراف بود. در این شهر آب وجود نداشت و اقتصاد آن متکی بر تجارت و بازرگانی بود
– احداث سد دامغان و شادروان در دوره ساسانیان
– تقسیم کشور به 4 بخش(کوست یا پادگوسپان):-خورآسان(خورآیان) شرق,خوربران غرب,باختر در شمال,نیمروز در جنوب
– تقسیمات منطقه ای عمده ساسانی:-کشور -ایالت,کوست,ساتراپی-رستاک -تسوگ(دهستان) -ده
– تا قبل از دوره ساسانی,کوست همان استان بود اما در دوره ساسانی معنایی فراتر از استان دارد
– حدود کوستها همیشه ثابت نبود و بر اساس شرایط طبیعی مانند اشتراک در حوزه آبریزی تقسیم میشد.هر کوست یک فرمانروا داشت که یا از سوی دولت و یا از جامعه ایلی انتخاب میشد.سرپرست وصول مالیات هر کوره را گبه و وصول کننده مالیات هر رستاک هم دهگانان(همان کدخدایان امروزی) بودند.در راس هرم مالیاتی واستریوشان سالار یا واستریوش بذ قرار داشت که مامور رسیدگی به امور کشاورزی,پیشه وری,تجارت هم بود. خزانه دار سلطنتی را گنجور میگفتند
– ریاست هر کوست با یک مرزبان(سورن) یا ساتراپ(استاندار)بود.حکومت شهر با شهریگ بود که از میان دهقانان برگزیده میشد
– سپهبد فرمانده یکی از 4 کوست ایران بود که علاوه بر فرماندهی نظامی,مالیات کوره ها و کوستها را جمع میکرد.در راس هر کوست علاوه بر سپهبد,یک پادکوستبان(نماینده مستقیم شاه)نظارت بر اداره امور سیاسی را به عهده داشت.
– ساسانیان بر خلاف اشکانیان که کشور را به کشورهای کوچک تقسیم کرده بودند,حکومتی متمرکز تشکیل دادند
– در این دوره شهر به محلاتی تفکیک میشود,روابط پولی توسعه یافته و تجارت دریایی رواج میابد
– دودمان ساسانی کار خود را در استخر یکی از پایتختهای پارس آغاز کرد و سپس تیسفون را پایتخت زمستانی قرار میدهد
– روند برنامه ریزی شهری از نظر کیفی و کمی در دوره ساسانیان به اوج خود میرسد
– معماری ساسانیها متاثر از معماری مناطق خشک مرکزی و شرقی کشور بود
– در دولت ساسانی,شهر به عنوان ساختمان سیاسی مستقل مدنظر قرار نمیگرفت,بلکه مرکز قدرتی تحت رهبری شاهان بود
– ظهور دولت ساسانی اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت است,تا قبل از این حکومت ازآن جامعه ایلی بود.هرچند به قدرت رسیدن ساسانیان از سوی جامعه ایلی پشتیبانی شد اما نطفه اصلی حکومت در شهر بسته شد.به همین دلیل شهر پایه نهادهای اجتماعی-فرهنگی,سیاسی-بازرگانی,بازرگانی-اداری دولت ساسانی میگردد
– شاپور اول اسیران جنگی رومی را به ایران آورده و در جندی شاپور اسکان داد,جندی شاپور دومین شهر ساسانی از نظر وسعت. به احتمال طرح هیپوداموس این شهر به همین دلیل است
– انواع مالکیت دولت ساسانی:مالکیت عمومی دولتی,مالکیت جمعی ایلی,مالکیت خصوصی روستایی.هر دو مالکیت ایلی و روستایی زیرمجموعه مالکیت عمومی دولتی هستند و دولت میتواند هر زمانی آنها را نفی کند
– مدیریت متمرکز قاهرساسانی,طلب میکند دیوانیان و نظامیان همه جا حضور داشته باشند و چون مقام این طبقات شهر است, ساختن قلعه های نظامی و شهرهای دیوانی جزو کارهای جاری دولتی میشود
– سکنه شهرهای بازمانده اشکانی با حکومت جدید وفق داده میشوند و شهرهایی که به دلیل حکومت غیر متمرکز اشکانی سودای حکومت مستقل در سر دارند نابود میشوند.مانند شوش که پس از شورش در زمان شاپور دوم با تمام مردمانش نابود میشود
– نقش شهر بر اساس موقعیت قرارگیری:-شهرهای سرحدی,دفاع از کشور -شهرهای میانی,حفاظت از جاده ها -شهر داخلی,تولید
– ویژگیهای شهر پارتی ساسانی: -شهر پارتی ساسانی همچون مفهوم کهن شهر,محل گرد هم آیی سه جامعه ایلی,روستایی,شهری میشود و نقش منطقه ای ایفا میکند با این تفاوت نسبت به گذشته که شار پارتی به عنوان نماینده دولت عملا صاحب همه منابع تولیدی منطقه تحت نفوذش است -شار پارتی ساسانی مانند شار پارسی هخامنشی بر مبنای باورهای دینی و جهان بینی ساخته میشود -شهر پارتی ساسانی معمولا به حصاری ختم میشد که 4 دروازه به 4سوی عالم داشته باشد,یادآور عناصر چهارگانه,این بخش را بعدها شارستان نامیدند.گاه شهر به مانند شطرنج(8×8 قطعه) و گاه مانند جانواران(شوش به مانند باز و شوشتر به مانند اسب) – شهر-قدرت و هم شهر-معبد است و چهره کالبدی خود را از شار پارتی هخامنشی گرفته بود – تفکیک شهر به محلات در دوره ساسانیان صورت میگیرد -شهرهای ساسانی با بافت شطرنجی و متحدالمرکز , ساخت مربع یا دایره -شبکه توزیع آب داخل شهرها در زمان ساسانیان که از لوله های فلزی قلع تشکیل شده بود
– الگوی شهرسازی ساسانی به ویژه در دوره قباد در شهرهای دوران اولیه اسلامی مورد استفاده قرار گرفت
– فضاهای کالبدی شهر پارتی ساسانی: 1-دژ حکومتی:مجموعه ای مرکب از کاخها,آتشکده اصلی,دیوانها,سربازخانه ها,ذخائر و خزائن و انبارهای آذوقه.در بالاترین و مهمترین نقطه سوق الجیشی و با دیوارهای سنگین محافظت میشد.دژ مظهر قدرت دولت ساسانی بود 2-شار میانی(شارستان):مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز اجتماعی.نزدیک بودن این طبقات از لحاظ اقتصادی و اجتماعی باعث شده شباهت زیادی بین خانه ها و کاخها باشد. شار میانی به وسیله دیواری سنگین با 4 دروازه به 4سوی عالم محصور شده و بخشی از بازار را در خود دارد 3-شار بیرونی: مجموعه ای مرکب از محلات,خانه ها,بازار,باغ و مزارع پراکنده در اطراف شار میانی.آتشکده و بازار اصلی در این بخش است.خیانت این بخش به ایران است که باعث سقوط و تاراج مملکت به دست اعراب میشود 4-بازار:عنصر بازار به معنای امروزیش در دولت ساسانی شکل میگیرد. بازار ستون فقرات اصلی و قلب شهر از دل شارستان شروع شده و تا ربض ادامه پیدا میکند و در مسیر خود محلات را شکل میدهد 5-میدان:گستره ای وسیع در جلوی دروازه های شارستان و در ربض ساخته میشود این مکان نه چون آگورای یونانی محل داد و ستد اقتصادی است و نه چون "فوروم" رمی مظهر قدرت حکومت,بلکه مکانی است که بازارها به آن باز میشوند و تظاهرات اجتماعی-اقتصادی در آن درهم می آمیزد و محلی میشود برای اعلان فرمانهای دولتی.اما میدان در دولت ساسانی هنوز از دیدگاه ریخت شناسی فضایی خاص را سبب نمیگردد.
– الگوی ساخت خانه های شار میانی در دوره ساسانی:بر اساس شیوه ساخت کاخ کسری بوده.دارای یک ورودی مسقف,شاه نشین در میانه و اتاقهایی در اطراف آن با حیاط میانی.
– شهرهای ساسانی دارای قسمتها و راه های منظم شهری و به شکل شطرنجی بودند.شهرهای دیگری هم به صورت شبکه بندی با نقشه منظم قائم الزاویه وجود داشته اند مانند جندی شاپور و ایوان کرخه در خوزستان,دربند,نیشابور,تیسفون
– شهرهایی همچون نیشابور,همدان,الحضر,دارابگرد دارای 4 دروازه بودند
– بهترین الگوی شهرسازی سنتی ایران,ارگ قدیم بم است
– ایجاد سد یا بند قیصر بر روی رودخانه شوشتر خوزستان توسط اسیران رمی و در زمان ساسانیان صورت میگیرد
– پل باستانی دزفول یا دژپیل در دوره ساسانیان و به دست اسرای رمی ساخته میشود
– شهر اردشیر خوره(فیروزآباد)در فارس را اردشیر بابکان زمانی که هنوز دولت ساسانی شکل نیافته بود و او عنوان فرماندار نظامی فارس را داشت ساخت.او شهر را به صورت دایره ای و کاخ فیروزآباد را هم در آن ساخت.محاسبات دقیق ریاضی آن را از تمام شهرهای دایره ای شکل دیگر همچون هترا یا دارابگرد(که طرح آن متاثر از اردشیر خوره است)متمایز میکند.مکان یابی اولیه شهر با در نظر گرفتن جوانب طبیعی و نظامی صورت گرفته و کانالهایی برای خارج کردن آب اطراف شهر در نظر گرفته شده
– منظور از شهر ساسانی همچون هخامنشی و اشکانی قلمروی حکومتی بود و به آن شهرستان یا شترستان میگفتند.
– بناهای ساسانی: -خانه دیو در سبزوار -کاخ آتشکده سروستان -کاخ قصر شیرین -آتشکده نیاسر نزدیکی قم -قلعه سلاسل در شمال شوشتر -قلعه دختر نزدیکی فیروزآباد امروزی -طاق بستان کرمانشاه -طاق ایوان کرخه -طاق کسری تیسفون,مهمترین اثر ساسانیان -نارین قلعه در اردبیل امروزی -قلعه تخت طاووس در استخر

ساخت کالبدی شهر ساسانی

* پس از اسلام 7 ب.م

– پایتختها: -امویان:کوفه,بصره -عباسیان:بغداد -طاهریان:نیشابور -صفاریان:مشهد -سامانیان:بخارا -آل زیار و آل بویه:اصفهان -غزنویان: -سلجوقیان:مرو,اصفهان,نیشابور,بغداد پایتخت زمستانی -خوارزمشاهیان:خوارزم -ایلخانان:مراغه,سلطانیه -تیموریان: سمرقند صفویان:اردبیل,تبریز,قزوین,اصفهان,تهران
مقدمه:
– فتح ایران با شکست ساسانیان در قرن 7 م(سال 660 م) توسط اعراب مسلمان,به وسیله قیام شار بیرونی(ربض)بر علیه شار میانی (شارستان) و دژ حکومتی(کهن دز,قهن دز)همراهی میشد,این همراهی با مهاجمان به دلیل 4 قرن حکومت نظام کاستی ساسانی بود
این فتح در (اواسط قرون وسطی)همزمان است با شکل گیری فئودالیسم,تولد و رشد شهرهای قرون وسطایی در ارتباط با روستای تحت تسلط فئودالیسم و تقابل این شهرها با روستا بر اساس تقسیم اجتماعی کار
– راه های مهم بازرگانی عربستان: -راه شمالی:آغاز از خلیج فارس و عبور از ساحل فرات,صحرای شام,فلسطین,بندر صور(پایتخت سابق فینیقی ها و در لبنان امروزی) در این مسیر از شهرهای بابل و حیره میگذرد -راه ادویه:آغاز از بندرهای جنوب عربستان در ساحل اقیانوس هند(یمن امروزی) به موازات دریای سرخ تا بندر رایکله در کنار خلیج عقبه(اردن امروزی) و تا کنار دریای مدیترانه ادامه میافت.مکه,مدینه,مدین(نزدیکی تبوک عربستان) بر سر راه آن قرار داشتند
– پیش از حمله اعراب اقتدار دولت ساسانی بر سرزمین از بین رفته بود و ولایات ساسانی به صورت مستقل درآمده بودند
– فتح تمام سرزمین ایران(به جز طبرستان که تا سالها پس از خلافت بنی عباس فتح شد)تا اواسط خلافت بنی امیه به طول انجامید
– با فتح حیره(از سواحل جنوبی بین النهرین)کلید فتح بین النهرین به دست مسلمانان افتاد
– فروپاشی سازمان شهری ساسانی نیرویی عظیم را آزاد میسازد,جامعه ایلی در بازگشت به سازمان دودمانی استقلال خود از جامعه به هم پیوسته روستایی و شهری را اعلام و سعی میکند به جامعه روستایی,شهری برتری پیدا کند
– هنگام فتح رم شرقی و ایران توسط اعراب مسلمان شهرنشینی در مناطق تحت سلطه هر دو کاملا مشهود است,نظام شهری و شبکه سراسری راه ها از عوامل پایه ای نظام سیاسی ایران و رم شرقی بود.نظام شهری در ایران منبعث از دولت قاهر مرکزی و سلسله مراتب اجتماعی کاستی بود و در رم شرقی هنوز فلسفه شهروند رمی حاکم بود
– شهر رمی:مکان استقرار اشرافیت و نیروی نظامی,با ارجحیت نسبت به روستا,دارای شهروندانی با مزایا و حقوق ویژه,قوانینی تابع قوانین نظام برده داری شهر رم به عنوان شهر مادر
– شهر قرون وسطایی:شکل گیری بر مبنای بازرگانی و پیله وری پس از ایلغارها و بر خرابه های شهر رمی یا کنار رودخانه,دیر, کلیسا.از بدو تولد در تقابل با روابط فئودالی حاکم بر پیرامونش موفق به برپایی قوانین خود شده و تا مدتهای مدید به عنوان مکانی امنیتی-سوق الجیشی و پناهگاهی تلقی میگردد.شهروندان با فعالیت صنعت,بازرگانی,تولید فراورده های غیر کشاورزی و با استقرار در درون دیوارهای شهر از امتیازاتی برخوردارند که ساکنین بیرون شهر و مناطق تحت سلطه فئودالی از آن بی بهره اند
– شار پارتی ساسانی:بر خلاف پیوند چندسویه با منطقه تحت نفوذش مکان استقرار اشرافیت وابسته به دولت مرکزی است.درون دیوارهای شهر محل استقرار 4 طبقه اجتماعی است.شارستان محل استقرار دستگاه دولتی و تبلور تمایزات اجتماعی کاستی است
شهر دوران اسلامی:
– تفاوتهای شهر اسلامی با شهرهای رومی,ساسانی,قرون وسطی:-سادگی-قاعده و نظم شهرهای رومی در شهرهای اسلامی نبود -کالبدی محصور با بافتی متراکم و همگن با یک هسته مرکزی شامل مسجد و بازار,منطقه مرکزی را مدینه مینامیدند-به دلیل حرام بودن ساخت پیکر انسانی,هنر تذهیب و خط عربی رواج یافت
– مشخصه معماری اسلامی نه در ایجاد الگوها و عناصر جدید,بلکه در سازمان دهی,نحوه به کارگیری,ترکیب آنها بود.ریتم اهمیت بیشتری نسبت به هندسه ایستای اقلیدسی داشت
– ویژگیهای کالبدی شهرهای اسلامی:-فقدان تفاوت ساختاری بین معماریهای مذهبی و غیرمذهبی-فقدان سلسله مراتب حجمی در فضای شهری,طوری که خط آسمان افقی بوده و فقط مناره و گنبد به آن تنوع میبخشید-پیوستگی شبکه شهری-برتری چشم انداز بیرونی بر درونی شهر-شبکه پیچیده معابر-فقدان شبکه خیابان-برتری فضای تهی نسبت به بیان حجمی
– کاستللو در کتاب شهرنشینی در خاور میانه اعلام میکند که محصول حاکمیت اسلامی شهری شدن ارگانیک است
– شهرهای اسلامی بیشتر به شهرهای شرقی بیش از دوران فعلی,مثلا اور شباهت دارند
– شهر دوران اسلامی به دلیل پیروی از قوانین اسلامی مانند شهر ساسانی,رمی,قرون وسطایی محل تمایزات اجتماعی نیست. تمایزات اجتماعی در غالب دیگری بین امت اسلامی فارق از محل سکونتشان و دگر کیشان به وجود می آید,بنابراین به جز تفاوتهای کالبدی ناشی از جمعیت,استقرار دیوانها و جامع تفاوتی میان شهر و روستا نیست.شهروند شهر اسلامی فقط از احکام اسلامی,امام یا خلیفه یا نمایندگان آنها پیروی میکند.نقش مذهبی شهر بر نقش نظامی-اقتصادی آن برتری دارد
– یثرب اولین شهری است که با تغییر نام به مدینه,بر اساس جهان بینی اسلامی بنا نهاده میشود.مدینه واژه ای آرامی است به معنای شارستان در زبان پهلوی.مدینه مرکز حکومت و دارای نقش اداری و مذهبی زیاد بود
– کوفه اولین شهر بنا شده اسلامی خارج از محدوده حجاز(هنگام حمله اعراب مسلمان به بین النهرین,ایران و رم شرقی).خانه های آن ابتدا با نی احداث شده بود,پس از آتش سوزی و با اجازه عمر خانه ها را با خشت و گل ساختند به شرط آنکه خانه ای بیش از 3 اتاق نداشته باشد و ارتفاعشان هم زیاد نباشد
– به هرکجا که شریعت اسلام در آنجا برقرار بود دارالاسلام میگفتند
– مهمترین ویژگی شهرهای اولیه اسلامی فشرده بودن عناصر تشکییل دهنده بافت شهر است
– وظایف و آرمانهای دولت اسلامی,امکان تحقق فرامین و اجرای آنها در شهر تبلور میابد.جامعه شهری در دولت اسلامی نقش فراتری را نسبت به شهرهای ساسانی,رمی,قرون وسطایی به عهده گرفته و در هماهنگی کامل با جامعه روستایی,ایلی قرار میگیرد
– جامعه شهری در شهر اسلامی دیگر بیانگر نمایندگی دولت نیست بلکه مانند جامعه روستایی,ایلی تحت نفوذ دولت قرار میگیرد
– عوامل مشخصه شهر اسلامی:-مسجد -بازار -محله -میدان
– کاروانسراهای شهری: -تیمچه که در بازار قرار داشت,محل اقامت دائمی و دفتر کار بازرگانان-خارج از شهر که هنگام غروب بسته میشد و اطرافش حصاری بلند قرار داشت
مسجد:
– با توجه به اینکه دولت اسلامی برای نخستین بار در مسجد شکل میگیرد,قبل از تشکیل حکومتهای محلی در قرن 9 م ,سکونت گاهی به مقام شهر میرسید که دارای مسجد جامع باشد.مسجد نخستین مکانی بود که به هنگام فتح یک شهر ساخته میشد و یا معبد,آتشگاه,کلیسایی بود که به مسجد تغییر شکل میافت
– در اوایل اسلام از نظر حقوقی جامع نباید در روستا ایجاد میشد
– عناصر بومی ایرانی که پس از دولت عباسی در مساجد به کار رفت: -ایوان:نخست یک ایوان در شبستان اصلی,سپس دو ایوان رو به روی هم که یکی از این دو نقش ورودی را داشت.در تکاملهای بعدی به 4 ایوان رسید -چهارطاقی:قبل از اسلام بخشی از فضای آتشکده بود که بعد از اسلام خود این چهارطاقیها به عنوان مسجد استفاده میشد.چهارطاقی و گنبد در شبستان اصلی مسجد به کار میرفت
– تقسیم بندی مساجد از نظر حسین سلطانزاده: -مساجد جامع و بزرگ ساخته شده توسط حاکمان-مسجدهای متوسط ساخته شده توسط بزرگان محلی یا مشارکت عمومی -مسجد-مدرسه ها,مانند مسجد,مدرسه آقا بزرگ کاشان و سید اصفهان -مسجدهای کوچکی که تنها کاربریشان عبادی بود,ساخته شده توسط افراد خیر بیشتر در بازارها
– دوره های دگرگونی و تحول مسجد در دولت اسلامی: 1-:صورتی ساده و بی پیرایه,الگوی آن مسجد النبی در مدینه است.ساخته شده با ساده ترین مصالح پیرامونی.دستورات در حیاط مسجد به گوش امت رسانده میشود و مکان استقرار دولت نیز هست. مساجد دوره اول در شهرهای تصرف شده در کنار معابد قدیمی و یا مرکز شهرها(آگورای یونانی,فوروم رمی,میدان پارسی) در پرآمد و شدترین نقطه شهر برپا میگردد.در این مرحله مسجد تنها دگرگونی عمده فضایی,کالبدی شهر اسلامی است ولی چهره شهر همانی است که قبلا وجود داشته.متشکل از شبستانی بدون درب با حیاط یا فضای باز نیمه محصور در مقابلش
2-(عموما دولت بنی امیه):علاوه بر مسجد که در ربط کامل با قدرت اسلامی است دارالعماره را هم به عنوان مقر حکومتی در کنار خود دارد,با فاصله ای کم و عمدتا متصل به هم با فضایی سرپوشیده.دولت اموی بنای مسجد و دارالعماره را با هم شروع میکند.استقرار جامع معمولا در ارتباط مستقیم با خیابان عمده و بازار نیز مورد توجه قرار میگیرد.اولین حرکتهای عمده برای دگرگونی بافت کالبدی و فضایی شهر بر اساس موقعیت سیاسی,اقتصادی و اجتماعی,فرهنگی آغاز میشود.شهرهای نوبنیاد شکل میگیرند و شهرهای تسخیر شده تغییرات تدریجی را آغاز میکنند.شکل گیری مدارس در کنار مساجد در این دوران,نشان از اولین جدایی این مذهب دولتی با مذهب مردمان دارد.در این دوره شهر به مکانی اطلاق میگردد که دارای جامع باشد و نشان از حضور دولت اسلامی در بالاترین سطح در منطقه دارد
3-: -تشکیل امپراطوری اسلامی با شکل گیری دولت عباسی به کمک ایرانیان در پایان قرن 1 ه.ق -آغاز حکومت فرهنگی ,سیاسی امپراطوری اسلامی مخصوصا در ایران و تمایل پیدا کردن خلفای عباسی به شرق در اثر نفوذ دیوانیان ایرانی در دولت عباسی -جداسازی مذهب و سیاست(جدایی کامل جامع از دارالعماره) همانند دولت ساسانی و شکل گیری شیعه در ایران -زنده شدن مفاهیم فضایی کهن ساسانی همچون کهن دژ, شارستان,ربض-جامع به عنوان مکان اصلی اجتماع مردم از حالت ساده دوره اول و تا حدودی دوره دوم خارج شده,خود را از بافت پیرامونش جدا میکند-در این دوره هم همچنان شهر به مکانی اطلاق میشود که دارای جامع باشد
4-: -ظهور حکومتهای محلی در دل دولت عباسی و تغییرات عمده مذهبی محلی,منطقه ای بنا به خواست حکومتها -دگرگونی عمده مسجدها با ظاهر و معماریهای پرشکوه و تبدیل شدن به محل خودنمایی حکومتهای محلی-پاگیری محلات بر مبنای جدایی قومی,نژادی,فرهنگی,مذهبی-ایجاد محلات جدید خارج از فضای موجود شهر در ربض-مسجد و مدرسه در این دوره مقر علما و مردمانی است که با رجوع به صدر اسلام با حکومتهای محلی به مبارزه پرداخته و به دنبال کسب قدرت سیاسی هستند(مانند خاندان آل برهان در بخارا,آل میکاییل در نیشابور,شیخ مجدالدین شیرازی)-جدایی مذهب و سیاست,شکل گیری محلات همراه با روستاهای همکیش,هم فرقه,هم نژاد و جدا از محلات دیگر سبب میگردد دیگر جامع ملاک شهر بودن نباشد.هر شهری باید جامع میداشت اما در جاهای دیگر که جامع احداث میشد لزوما به عنوان شهر شناخته نمیشد
بازار:
– هسته اولیه بازار در نزدیک پر رفت و آمدترین دروازه شهر شکل میگرفت.بازارها بیشتر دارای رشد خطی بودند
– دولت اسلامی با تسلط بر کشورهای فتح شده قوانین تجاری آنها را با شریعت هماهنگ میکند
– دلیل رونق بیش از پیش بازرگانی از قرن 2 تا 7 ه.ق:گستردگی امپراطوری از اسپانیا تا چین,وجود قوانین شرع,امنیت نسبی
– با توجه به سنت ساسانی بازار دوران اسلامی از میدان اصلی شهر به سمت باروها کشیده شده و تا حد معقولی در بیرون بارو ادامه میابد.وجود جامع تغییرات مهمی در سازمان کالبدی بازار و تنظیم فضایی آن ایجاد میکند,بازار به دور جامع و مدرسه چرخیده و آن را در بر میگیرد
– ترتیب قرارگیری بازارها:1-داخل باروهای شهر:-شمع فروشان,عطاران,مهر و تسبیح فروشان در محدوده بلافاصل مسجد-کتاب فروشان,صرافان, صحافان,چرم سازان بر گرد مدرسه(مدرسه درب خود را در راسته های اصلی این بازار میگشاید)-بازار پارچه فروشان یا قیصریه که به دلیل اهمیت اقتصادی پر اهمیت ترین مرکز بازرگانی شهر است-نجاران,مس گران,قفل سازان-حلبی سازان و آهنگران و در امتداد آن نعل بندان,زین سازان,پالان دوزان 2-در ربض:بازارهای فصلی و روزانه برای روستاییان
– صنایع وابسته به بازار مانند دباغ خانه,رنگرزی,سفال سازی,سلاح خانه بیرون شهر و در فاصله ای منطقی از بارو قرار میگیرند
– بازار هم مانند مساجد از شکل ساده آغاز و سپس به پیچیدگی فضایی میرسد.ابتدا بازار و میدان شکل گرفته سپس مردم به دور آن سکنی میگزینند و محله جدید شکل میگیرد.بازار ستون اصلی فقرات شهر در دوران اسلامی است
محله:
– در شهرهای قدیمی,محلات به تبعیت از جوی ها,مسیر قنات,راه های قدیمی شکل میگرفت
– بر خلاف نفی قشربندی اجتماعی بر مبنای قومیت,نژاد,سنت در آغاز تشکیل دولت اسلامی امویان,به هنگام تشکیل امپراطوری نیمه متمرکز و سپس متمرکز عباسیان,رجوع به سازمان اجتماعی کهن شهری به سرعت در سرزمینهای مفتوحه صورت میگیرد. اگرچه محلات دیگر بر حسب نظام کاستی تشکیل نمیشوند,اما قشربندی قومیتی,نژادی,زبانی و … به وجود می آید
– ارتباط با روستاهای هم کیش,هم مذهب,هم زبان برای نخستین بار در تاریخ سرزمینهای سابقا پارسی رخ میدهد.جامعه روستایی هم به سرعت خود را به جامعه ایلی ارتباط میدهد.تضاد و تقابل جوامع مختلف ایلی و روستایی برای کسب قدرت معمولا در تقابلهای خشن بین محلات شهری نمود پیدا میکند.محلات در تعارض از خصیصه های بارز شهر دوره اسلامی محسوب میشود
– محلات در دوره اسلامی دارای مسجد,مدرسه,بازار هستند و دروازه ای را نیز برای ورود و خروج به محله در نظر میگیرند
– سیمای محله منظری هماهنگ را ارئه میداد,خانه ها در ارتفاع هماهنگ بوده,ورودیشان بر اساس موقعیت اقتصادی,اجتماعی متفاوت,سطح زمین مناسب میزان دارایی
– اهمیت ارزش زمین:خصوصیات طبیعی و محیطی,نزدیکی به مراکز اجتماعی و اقتصادی و بازار و جامع,امنیت
شهرنشینی,شهرگرایی,شهرسازی در دوران متقدم اسلامی(تا حمله مغول در قرن 7 ه.ق):
– بافت تاریخی تهران,اصفهان,شیراز پس از ورود اسلام به ایران ایجاد شد
– اصفهان و ری پس از ساختن جامع در آنها از اهمیت خاصی برخوردار میشوند
– معماری اسلامی از فرمهای منفرد و مجزا دوری میجوید
– عناصر تشکیل دهنده,تاثیر گذار بر مورفولوژی(ریخت شناسی)شهرهای اسلامی:ارگ دولتی,بخش حاکم نشین,بخش مرکزی شهر
– سیاستهای رسمی دولت های اسلامی در شهرسازی:
1-شهرهای قدیمی که به زور یا رضا درب خود را به روی مهاجمان مسلمان گشودند.این شهرها بدون تغییرات فضایی,کالبدی با ایجاد جامع و جابه جایی های شهری و جایگزنی آنها در عناصر کهن جهان بینی جدید اسلامی را در خود میدمند.این شهرها از دیوارهای شارستان فراتر رفته و گسترش خود به خودی در ربض را آغاز میکنند. مهمترین سیاست دولت در دوران متقدم اسلامی اهمیت دادن به ربض بود. با از رونق انداختن شارستان مردم به دور هسته جدید شهر حکومتی گرد آمده و شهر جدید برپا میشد. اشاره به وجود خرابه های دیوار شارستان در تاریخ نویسی تاریخ نویسان دوران متقدم اسلامی نشان از آن دارد.مانند ری,اصفهان
2-شهرهای نوبنیاد:-پایگاه نظامی دولت اسلامی برای حفظ ارتباط سپاهیان با مبدا حرکت-این شهرها برای از رونق انداختن شهرهای قدیمی و مقابله با شورشهای احتمالی مردمان آنها ساخته میشدند- -شهرهای نوبنیاد را میتوان طراحی شده دانست همانند بغداد(ساخته شده در قرن 2 ه.ق به دست عباسیان)که از طرحی مشخص برخوردار بود و شهرهایی مانند کوفه و بصره(در دهه دوم ه.ق),فسطاط در مصر,قیروان در آفریقا,نیشابور,کاشان,شیراز(در دهه 70 ه.ق به صورت دایره ای احداث شد)
– سیاستهای غیر رسمی شهرسازی: 1-شهرهای نشان دهنده قدرت دولتهای اسلامی:مفاهیم شهر-قدرت,شهر-ثروت,شهر-آرمان مانند بغدادمرکز عباسیان در قرن 2 ه.ق و سامره در 3 ه.ق,فاس مرکز ادریسی ها در قرن 3 ه.ق در مراکش 2-شهرهایی که اغلب ایرانیان اطراف مزار امامان میساختند.به عنوان شهر-ایمان و شهر-شاهد که در مقابل شهر-قدرت غیر رسمی دولتها قرار میگرفت,مانند مشهد,قم,کربلا
– رشد و شکوفایی 4 قرن با حمله مغلها در قرن 7 ه.ق قطع شده و این نقطه پایان دوران متقدم اسلامی است
– ایالت خراسان در دوران اولیه اسلامی:هرات,نیشابور,مرو,بلخ
* شکل گیری دولت اسلامی,بازسازی مفاهیم کهن 1 تا 4 ه.ق (7 تا 11 م) امویان,عباسیان
– استقرار قطعی امپراطوری اسلامی با تشکیل دولت عباسی انجام میگیرد.حضور دیوانسالاران ایرانی در دولت سبب پیگیری شیوه حکومت ساسانیان توسط عباسیان میشود
– ادامه شیوه نظام ساتراپی(شهربانی)بعد از اسلام فقط در زمان حضرت علی برقرار بود
– مفهوم منطقه شهری برای نخستین بار در ایران بعد از اسلام متجلی میشود,عبارت است از روابط متقابل شهر و روستا,نفوذ شهر در روستا و شهرهای کوچکتر اطراف.روابط استثمارگرانه ساسانی که بین شهر و روستا بود از میان برداشته میشود
– تشکیلات اداری:ایالت(ساتراپی سابق) به ریاست یک امیر(والی)که رییس قبیله ای عرب بود و اداره سیاسی,نظامی ایالت را بر عهده داشت.افسر صاحب الخراج جمع آوری تمام مالیاتها از تمام ایالات را بر عهده داشت که مستقل از امیر بود و خراج را مستقیما به خلیفه میرساند. مهمترین ایالات دوره امویان خراسان,ماوراء النهر,آذربایجان,طبرستان,ارمینیه,استخر,همدان
– شیوه حکومت امویان متمرکز بود و سرزمینهای مفتوحه از کوفه و بصره اداره میشدند
– دیوانهای اصلی عباسیان:-انشا و طغرا(معروف به دیوان رسایل)-زمام و استیفا به سرپرستی مستوفی الممالک-اشرف الممالک مامور نظارت و بازرسی کل امور مملکت-عرض(معروف به جیش)جایگاه متصدیان امور لشگر و سپاهیان به سرپرستی عارض
– نهادهای اداره قلمرو امویان:-دیوان الخراج,مشابه اداره مالیات امروزی-دیوان الخاتع,اداره ای برای نوشتن احکام و فرامین خلیفه -دیوان الرسائل,مانند اداره پست امروزی برای نظارت بر مکاتبات و معاملات ولایات-دیوان المستغلات,درآمدهای مختلف
– در صدر اسلام اصلی با نام "رق و ولا" وجود داشت که طبق آن اقوام ایرانی,ترک,یونانی که اسلام را میپذیرفتند,جزو موالی طایفه ای عرب محسوب میشدند و از این راه قدرت آن طایفه نیز بیشتر میشد.با انتقال حکومت از امویان به عباسیان,انحصار حکومتی توسط اعراب کمتر شده و موالی نیز به مقامات بالای دولتی دست میافت
– اقتصاد اعراب:تجارت,نگهداری شتر,مالیات,اقطاع
– گرفتن مالیات توسط دولت اسلامی ادامه همان سیستم مالیاتی "خراج" ساسانیها بود
– اقطاع در دوران اسلامی:به معنای واگذار کردن زمین یا سرزمین و هم اعطای عواید آن به اشخاص استفاده میشود.یکی از انواع زمین داری که از قرن 2 ه.ق در پایان دولت امویان رواج یافت.منشا حقوقی اقطاع را به اسلام نسبت میدهند اما در زمان سومریها هم وجود داشته
– اقطاع التملیک:واگذاری زمین های خالصه و بایر,موات,باتلاقی به عنوان املاک معاف از مالیات به اعراب.برخلاف تلاش فقها برای نسبت دادن اقطاع التملیک به سنت,حاکمیت زیر بار نمیرفت و زمینهای خود را برای مدتی کوتاه یا طولانی به اجاره میداد که به این نوع زمین داری "طعمه" گفته میشد.
– انواع مالیات دوره امویان:-مالیات ارضی,به صورت جمعی از روستا گرفته میشد-جزیه,مالیات سرانه از غیر مسلمین-اعانه برای بینوایان بود-حقوق گمرکی-باج و خراج طبق قراردادهای منعقد-خمس غنایم جنگی که جزیی از انفال را تشکیل میداد
– انواع مالیات دوره عباسیان:-خراج یا مالیات ارضی-درآمد معادن و چراگاه ها-مالیات عدم شرکت در امور نظامی-حقوق گمرکی -مالیات ماهی و نمک-مالیات از دکاندارها به ازای استفاده شان از معابر عام برای فروش اجناس-مالیات از مراکز تولیدی,پیشه وری-مالیات اشیاء تجملی
– دولت عباسی با در دست گرفتن تمام عوامل تولیدی در بخش کشاورزی,صنعت,بازرگانی عملا نقش دولتهای کهن ایران باستان را در پیش گرفته و با تفسیر شریعت,ورای طبقات اجتماعی قرار میگیرد.سه جامعه شهری,روستایی,ایلی خصلت جمعی خود را حفظ کرده و وحدت اجتماعی کار همچنان ادامه میابد
– ایجاد دیوان وزارت,شرطه(نظامی),اشراف(امنیتی),استیفا(دارایی),برید(پست),رسائل(مکاتبات),املاک خالصه,حسبت(امور شهری) قضا(عدالت),اوقاف در دوره عباسیان بازتولیدی از دیوانهای کهن ایرانی هستند
– دیوانیان,نظامیان,جنگاوران مانند دوران پیش از اسلام درهم آمیخته که نتیجه آن وحدت اجتماعی کار و بازگرداندن قدرت منطقه ای و محلی به شهر است.شهر مجددا منطقه تحت نفوذ خود را تعریف و از آن تعریف میپذیرد,دیوارهای ذهنی شهر در محدوده ای منطقه ای شامل روستاهای اطراف قرار میگیرند.چنین رابطه ای بین شهر و روستا سبب ایجاد مفهوم شهر-دیوان میشود
– عباسیان اصل خودمختاری و استقلال محلی در قلمروی شهری و به منظور اتحاد سیاسی,مذهبی را هم از انگاره های ایران باستان برداشت کردند.مهمترین شیوه اعمال قدرت دولت عباسی از طریق عمال دیوانی است بر مبنای آن:1-دولت اسلامی و در راسش خلیفه صاحب اختیار مطلق تمام اراضی و منابع ثروت است2-دولت و خلیفه حق به تیول دادن اراضی تحت سلطه و بازپس گیری آن را دارد.واگذاری زمین به معنای بهره برداری(انتفاع)است و نه مالکیت3- واگذاری زمین ولو در مقابل پرداخت قیمتی معین مشروط به انجام خدماتی معین بوده و موجب سلب حق نظارت عالیه دولتی نمیشده است4-دولت میتوانست در مقابل خدمات یا پرداخت مبلغی معین,زمینهای واگذار شده را از برخی مالیاتها معاف کند
– بغداد: -ساخته شده در 145 ه.ق توسط منصور در کنار خرابه های تیسفون -الگوی بغداد شهر-قدرت,شهر-دیوان,شهر-بازار و بازتولیدی از انگاره های کهن ایرانی است -به شکل دایره ای در کنار دجله با 4 دروازه که به 4 راه اصلی کاروان رو باز میشدند و به میدان ارگ شهر میرسید,در میانه شهر کاخ خلیفه و جامع بود و در پیرامون آنها فقط ساختمانهای نگهبانی قرار داشت-در اطراف میدان خانه امرا,نزدیکان خلیفه,دیوانها قرار داشت.کهن دژ(قهندژ) که محل استقرار دولت,دیوانها,معابد و محصور در بارو بود تبدیل به دارالعماره میگردد -میان دروازه های بزرگ,کوی ها و دروازه های دیگر قرار داشت.شارستان به عنوان شهر خواص,دولتمردان,دیوانیان که در محدوده بلافاصل کهندژ قرار داشت در بغداد به شهر بزرگان و سرداران اختصاص میابد-شهر به 4 قسمت تقسیم و هر بخش برای طراحی به 4 مهندس واگذار میشود.در ربض پیش از اسلام و دوران متقدم اسلامی مرمانی از هر قومیت یا حرفه ای مستقر بودند ربض دارای کلیه نهادهای شهری مانند بازار,میدان,محله است.در بغداد نیز ربض مورد طراحی قرار گرفته و در همین زمان محلات در ستیز هم شکل میگیرند-هر محله و گذری در بغداد به قبیله,اهل حرفه یا مرمانی از نواحی مختلف امپراطوری اسلامی اختصاص داشت -بازار بزرگ بغداد 1×2 فرسخ بود و برای هرصنفی بازار,راسته,میدان مخصوص خود وجود داشت-رقیب بغداد در دوره خلفای عباسی در ایران,اصفهان بوده است
– روند شهرنشینی در 2 قرن اول اسلامی,به دلیل اوضاع آشفته و عدم آشنایی اعراب با مدیریت وضعیت مناسبی ندارد
– در ابتدا مساجد در قلب شهرها(کنار معابد قدیمی,مرکز و میدان اصلی شهر)ساخته میشود,با گذشت زمان به طور کامل از مرکز شهر خارج گردید.مسجد عامل تشخیص شهر از روستا میباشد
– شهرهای ایرانی تحت نظرمقامات مشخص شده از طرف دولت مرکزی اداره میشدند و حقی برای وضع قانون در شهر نداشتند
– شهرهای امویه از 5 خصیصه ای که "ماکس وبر" برای شهر برشمرده بود شامل:-قانونی مستقل برای اداره شهر-انجمنهای شهری مستقل-خودمختاری و حکومت متکی بر آرای مردم-استحکامت نظامی-بازار تنها دو مورد آخر را در خود داشت
– نیشابور یکی از شهرهای مهم عباسیان است که در تاریخ ایران دارای بیشترین فراز و نشیب,ویرانی و آبادی بوده
– کاخ الحمراء توسط مسلمانان در شهر گرانادای اسپانیا ساخته شد

شهر در اواسط سلطه اعراب در ایران
حکومت های محلی طاهریان,صفاریان,علویان,سامانیان,آل زیار,آل بویه (قرن 3 و 4 ه.ق):
– اواخر قرن 2 و 3 ه.ق شروع رونق شهرنشینی و شهرسازی تحت حکومتهای محلی در امپراطوری اسلامی است.تجدید حیات علمی,ادبی,هنری,دیوانی در دوران سامانیان آغاز میشود.شهرها آنچنان گستردگی میابند که حتی شهرهای پرجمعیت قرون وسطایی اروپا هم به حد آن نمیرسد(مانند نیشابور,ری,اصفهان,شیراز,سیراف)
– اقتصاد ایران در دوران حکومتهای محلی بهبود یافت و در قرن 4 ه.ق تجارت دریایی,زمینی(از طریق کاروانها)گسترش چشمگیری داشت.مهمترین بنادر دوره عباسی در شمال ایران آمل و ساری, و در جنوب سیراف بود
– طاهریان نخستین حکومت خودمختار ایران با پایتختی نیشابور,به عنوان والی خلیفه عباسی در خراسان هستند
– صفاریان به رهبری یعقوب لیث صفاری با تسخیر نیشابور حکومت را از طاهریان در خراسان گرفت و در دوره صفاریان خراسان و سیستان به طور کلی از حکومت مرکزی عباسی مستقل شده بود
– از اوایل قرن 3 ه.ق مقدمات سقوط خلافت عباسیان در ایران فراهم شد.آل بویه با قدرت نظامی مرکب از دیلمیان و کردها مناطق مرکزی و جنوب را از دست عباسیان درآورده,بغداد به تصرف درآمده و عباسیان متیع آل بویه شدند
– تقسیم بندی مردم در دوره آل بویه:-خواص:وزیران و امیران,والیان و سرداران سپاه,ثروتمندان و بازرگانان بزرگ-طبقه متوسط: دانشمندان,ادیبان-طبقه عامه:سپاهیان,بازاریان,صنعتگران,کشاورزان,عیاران(اوباش و غارتگران)
– کابل در این دوره مرکز اصلی تجارت با هند بود
– دلیل محلی نامیدن این حکومتها:در این دوره طوایف مختلف با هدف سیاسی و حتی بازگشت به ایران قبل از اسلام دست به شورش زده و مدتی قدرت میگرفتند,سپس توسط سلسله ای دیگر کنار میرفتند و نمیتوانستندبر قلمروی اسلامی تسلط یابند
سامانیان و تولد سبک خراسان:
– سامانیان اولین دولت ایرانی به پایتختی بخارا پس از حمله اعراب که نسبت به حکومتهای مرکزی و غربی مستقل تر بود
– آغاز تجدید حیات علمی,ادبی ایران اوج آن در دوره آل بویه در قرن 4 ه.ق و حضیض آن در دوره خوارزمشاهیان در 6 و 7 ه.ق
– حکومتهای خودمختار طاهریان و صفاریان ادعای تجدید حیات علمی و ادبی ایران را داشتند,اما این امر با به قدرت رسیدن سامانیان در ماوراء النهر آغاز و تا حمله مغول در قرن 7 ه.ق ادامه دارد
– شکل گیری شهر اسلامی بر مبنای 4 طبقه مذهب,تجارت,حکومت,مردم در دوره سامانیان
– سامانیان دیوانها را تعریفی مجدد کرده و تشکیلات ساسانی را دوباره شکل میدهند
– از دوران سامانیان با مفهوم شهرداری روبه رو هستیم که مسئولیتش بر عهده محتسب است(همچنین مراقب قیمتها بود که گرانفروشی نشود)هرچند منصوب خلیفه میباشد اما در تصمیم گیریهایش به دلیل قاضی یا شارع بودن مختار است
– نیروی انتظامی شهر هم زیر نظر داروغه میباشد
– میدان کهنه اصفهان مربوط به دوران سامانیان است
– در دولت سامانی,تاسیسات زیرساختی به خصوص آب رسانی به عنوان نخستین اقدام دولت برای برپایی شهر صورت میگرفت
– شهر دوران سامانی وسیع تر از شهرهای قبل خود است که در آن 4 دروازه به 4 جهت اصلی ساخته میشود
– سامانیان دولت خود را بر اساس مناسبات تیولداری توسعه بخشیدند و در صلح با صفاریان بودند
– در زمان سامانیان شهر کردفنا خسرو ساخته میشود,و ساخت مدرسه در شهرها معمول میشود
– فضای مدرسه در دوره سامانیان از مسجد جدا شده اما تدریس مذهبی همچنان در برخی مساجد تا قرنهای بعد هم ادامه میابد
– دلایل اعتلای اقتصادی سامانیان(خراسان,طبرستان,سیستان,ری,گرگان):-همانند خلافت عباسیان قسمتی از خراج اهالی صرف آبادانی شهرها میشد-عدم جنگهای گسترده داخلی-قدرت نظامی سامانیان,خطر حمله اقوام بیابانگرد را کاهش داده بود
– در دوران سامانیان شهرهای طراز(کنار رود سیحون در قزاقستان)و استیجاب(شبران یا گبران) در ماوراء النهر,سمرقند و بخارا مراکز مهم بازرگانی بودند
– دلایل وقوع نهضت:-به هم ریختن نظام کاستی و جایگزینی با برابری اسلامی-آمیخته شدن تمدنهای یونانی,مصری و هند,ایرانی تمدن و فرهنگ اسلامی را پایه ریزی کرد -اختراع کاغذ در چین و رسیدن آن در قرن 2 ه.ق به سمرقند موجب تدوین و ثبت نظرهای مختلف شد-امکان برخورد عقاید به خصوص در قرن 2 ه.ق و نظریه پردازی در تمام زمینه ها بر خلاف ستیزهای عقیدتی
– حضور دیوانیان در دولت سامانی سبب میشود امور مناطق تحت نفوذ در دو دستگاه درگاه(دربار امرای سامانی) و بنا(تمام دیوان های مملکتی که مستقیما زیر نظر وزیر کار میکنند) قرار گیرد.وزیر سامانی نقش همان وزیر پیش از اسلام را دارد
– سلطنت امیر یا سلطان سامانی در ورای طبقات اجتماعی است.هم آسمانی(قدرت گرفته از خلیفه عباسی)و هم زمینی(حاکم بر امور عرفی).سلطان تنها بر کارهای مملکت نظارت میکند,تنظیم و پیشبرد امور در اختیار وزیر و دیوانهای تحت نظارت او است
– سازمانهای صنفی مانند دوران ساسانی شکل میگیرند(شکل گیری صفاریان در کرمان,جنوب)این نظام بر خلاف دوره ساسانی از هرگونه دگرگونی منع میشود.اصناف در پی کسب قدرت سیاسی هستند و تحت نظارت شدید دولت اسلامی(دیوان حسبت) قرار میگیرند.این نظارتهای سخت گیرانه تا دوران صفویه ادامه میابد.در حالی که اصناف در اروپا کاملا مستقل هستند
– ایجاد نهرهای زیرزمینی برای پاک کردن فاضلاب,ایجاد چاه مستراح در برخی شهر دیگر
– از دوره سامانیان سازمان های صنفی تحت نظارت دولت قرار میگیرند
– شهر سامانی بی شباهت به شهرهای ادوار گذشته اسلامی مخصوصا بغداد است.شهر متراکم تر و گسترده تر از گذشته شده و در ربض هم رشد میابد.با فرو ریختن دیوارهای شارستان الگویی جدید از شهرسازی ایجاد میشود که تا زمان قاجار ادامه میابد
– الگوی شهرسازی سامانی:2 راسته اصلی در جهات 4گانه با یکدیگر تلاقی میکنند,در اطراف آنها دیوانها و جامع قرار میگیرد. دهانه راسته اصلی بازار به آن باز میشود و بازار در حرکت به سوی دروازه ها محلات را در اطراف خود شکل میدهد.شهر به دیوارهایش محدود نشده و منطقه ای وسیع شامل خود شهر و روستاهای اطراف را دربر میگیرد -میدانهای بزرگ ساخته شده و در اطراف آن دیوانها,کاخ حکومتی,مسجد اعظم برپا میگردد -رساندن آب به شهرها مهمترین کار دولت سامانی و دولتهای پس از آن است.برای آب رسانی به شهرها در محلات مسکونی از جویهای سرپوشیده استفاده میشود.ایجاد نظام آب رسانی به شهرها نخستین اقدام دولت برای رونق شهر است و علی رغم اندامین بودن شهرها,نظمی منطقی به آن میبخشد
– سهیم شدن جامعه ایلی در سازمان نظامی سبب میگردد خان ایل به خان نظامی بدل شده و در امور اقتصادی,اجتماعی و فرهنگی ,سیاسی منطقه تحت نفوذ خود نقش عمده ای بازی کند.خان نظامی با استقرار در شهر نماد اصلی پیوند شهر,روستا,ایل میشود
– قدیمی ترین مسجد ایرانی,جامع فهرج در یزد است.مسجدی شبستانی و فاقد ایوان که تا کنون بدون هیچ تغییری باقی مانده است
غزنویان:
– محل حکومت غزنویان افغانستان امروزی به پایتختی غزنه بوده است
– نفوذ اسلام به هند توسط غزنویان صورت میگیرد
– تفاوت ارتش های مسلمان ایرانی با ارتش های قبل از اسلام,در خدمت گرفتن غلامها بود(به معنای برده نیست,افراد عشایری که مزدور قوای نظامی حکومت بودند)
– منابع درآمد غزنویان:-خراج یا مالیات مرسوم-مصادره املاک خالصه سلاطین حکومتهای دیگر-ضبط دارایی مردگان-خراج و هدایای ملوک تابعه و والیان-غنایم جنگی
– سلاطین غزنوی پس از فتح ناحیه یا شهری,خود را با سنتهای آنجا وفق میدادند
– حکومت غزنویان در مرکز و غرب ایران تنها یک دهه به طول انجامید,کوتاه ترین زمان یک حکومت در ایران
– عمده ترین تشکیلات اداری غزنویان برای جمع آوری مالیات در دیوان ولایتی بود,عاملان جمع آوری مالیات پس از برداشتن مستمری خود آن را به دیوان ولایتی یا مرکزی تحویل میدادند.نظارت بر جمع آوری مالیات هم بر عهده وزیر بود که این کار را از طریق دیوان برید(دیوان انتقال خبر)انجام میداد
– غزنه,پایتخت غزنویان دارای سنت هنر و معماری ریشه دار نبود,اما در دوره پادشاهی سلطان محمود و سلطان مسعود,نوعی سبک معماری که در آن مرمر و تزئینات منقوش به کار میرفت گسترش یافت,استفاده از مرمر به تقلید از معماری هند بود
– از بناهای به جا مانده غزنویان مقبره سبکتکین و سلطان محمود در غزنه است که هنوز هم پابرجا هستند
* گذار از شار آزاداندیش دیالمه به شار قدرتمند سلجوقی,خوارزمشاهی قرن4 تا 7 ه (11 تا 14 م)
– قرن 4 ه همراه است با تجدید حیات علمی,ادبی که باعث استقلال سیاسی,مذهبی از بغداد میگردد.سنت های ایرانی در غالب مذهب شیعه در مقابل مذهب رسمی عباسی در تمام زمینه ها تحول ایجاد میکند
– قرن 4 ه.ق مترادف است با مرجع شهرسازی و تفکر شهری کشور و اوج شهرنشینی,آزادی مذاهب
– در هر منطقه یک شهر بزرگ وجود داشت که اگر جایگاه امیر یا سلطان بود دارالملک نامیده میشد مانند نیشابور دوره صفاریان, شیراز قرن 4 ه.ق,اصفهان و همدان دوره سلجوقیان.در دوره های حکومتهای مستقل پس از انقراض عباسیان شهرهایی که مرکز سیاسی بودند را دارالسلطنه نامیدند,مانند دارالسلطنه تبریز دوره ایلخانی و هرات دوره تیموریان
– از نظر مقدسی,از قرن 3 تا 6 ه.ق شهرهای بزرگ را ام القری(مادر شهر,متروپولیس)مینامیدند,مانند مکه,بصره,اصفهان,سمرقند, مرو.اما ری بزرگترین مادر شهر بود که از آن با نام امهات البلدان یاد شده است
– از نظر مقدسی از قرن 3 تا 6 ه.ق,3 نوع شهر در ایران قابل تشخیص است: -مصر:شهری که سلطان یا امیری بزرگ در آن مستقر است,دیوانها در آن متمرکز و ناحیه هایی هم به آن وابسته باشد-قصبه:پایتخت و مرکز ایالتی-مدینه:مترادف مفوم شهرستان در زبان پارسی و مقر دولت است
– تقسیم بندی اداری ممالک اسلامی از نظر مقدسی:-تقسیم سرزمینهای اسلامی به 14 قسمت(8 عجمی,6 عربی) هر اقلیم دارای چند خوره و هر خوره چند قصبه داشت,هر قصبه چند مدینه و هر مدینه چند قریه داشت.مهمترین قصبه هر خوره مصر نامیده میشد
– بقایای نظام کهن دژ,شارستان با دنبال کردن شهرسازی سامانیان در مرکز,جنوب,جنوب غربی ایران برچیده میشود.تحولات فرهنگی,اجتماعی منجر به انقلاب شهری شده و شهر با بازگشت به دوران اولیه اسلامی متعلق به تمام طبقات اجتماعی میشود
– در این دوران مدرسه یکی از عناصر پایه ای شهر میشود و محلی برای بحث آزاد میان عقاید مختلف
– اصناف که در قرن 3 ه.ق شکل گرفته و تحت نظارت دولت عباسی بودند,در قرن 4 ه.ق گسترش و سازمان دهی یافته و تشکل صنعتگران بر اساس حرفه شان آغاز میشود.اما اصناف همچنان مانند دوران عباسیان تحت نفوذ دولت هستند.نظارت بر امور صنفی بر عهده دیوان حسبت و محتسب بود.دلیل نظارت شدید دولت به اصناف در هم تنیدگی دولت اسلامی با بازار بود
– تفاوت این اصناف با اصناف اروپای قرون وسطی(گیلدها)نقش دولت در سازمان دهی اصناف است.مردمان شهر و روستا در پیشه و صنعتها از طرف دولت به کار گرفته میشوند.این امر نشان از وحدت اجتماعی کار دارد.
– گیلدها یا انجمنهای صنفی قرون وسطی:-در شهر حیات یافته و در چهارچوب قوانین شهر معنا میابند و حیطه عمل آنان هم تنها محدود به دیوارهای داخل شهر میباشد-تشکیل آنها به منظور دفاع از حقوق اقتصادی اعضاء-با احراز جنبه های قانونی برای منافع صنفی یا مبارزات سیاسی,دعاوی خویش را ثابت کرده و در مقابل فشار حکومت مقاومت میکردند-در پی منافع اقتصادی خود بوده و در تقابل کامل با روستاییان بودند-بر خلاف اصناف شهر اسلامی که به دلیل سلطه دولت بر آنها و وحدت اجتماعی کار تمام حرفه ها را شامل میشود,در گیلدها فقط صنعتگران و بازرگانان را شامل میشود
– دولت آل بویه با دادن آزادیهای مذهبی و اندیشه ای و رجوع به مفهوم برادری,برابری نیروی محرکه سازمان دهی فضایی,کالبدی شار این دوران میشود.به همین دلیل قرن 4 ه.ق یکی از مقاطع مهم شهرسازی کشور محسوب میشد.شهرهای شیراز,ری,اصفهان نیشابور,طوس,جرجان,شیراز,فناگرد خسرو(ایجاد توسط آل بویه در کنار شیراز با نقشه ای شطرنجی,بازارهای بزرگ,محلات با شکوه) و از دیدگاه شهری با بغداد و دیگر شهرهای بزرگ بین النهرین رقابت میکنند
– مبانی شهرسازی آل بویه همانی است که در زمان سامانیان شکل گرفته بود,با تفاوت اینکه محلات در دوران آل بویه بدون هیچ برتری قومی,مذهبی بر اطراف مجموعه مرکزی و بازار گسترده شده بودند(چه در دوران قبل و چه بعد این یک استثناء بوده, همانطوری که سبک رازی استثنایی در دوران قبل و بعد خود است)
مفهوم شار و دگرگونی آن در قرن 5 و 6 ه.ق(12 و 13 م):
– تجدید حیات علمی و ادبی که از دوران سامانیان آغاز و در دوره آل بویه به اوج خود رسیده بود با فروپاشی آل بویه و به قدرت رسیدن سلجوقیان دوران افولش را آغاز میکند
– سلجوقیان دولتی قاهر و مرکزی ایجاد میکنند و تمام آزادیهای فرهنگی,عقیدتی آل بویه در قرن 4 ه.ق از میان برداشته میشود. دولت با توافق با خانهای نظامی ایلات بر سر خودمختاری مشروط,راه اتحاد سیاسی,مذهبی را به وجود می آورد
– وجود دیوانسالارانی همچون امام محمد غزالی,خواجه نظام الملک سبب میگردد موازین دولت سلجوقی آنچنان نظریه پردازی گردد که نشان آن تا اوایل حکومت قاجار در قرن 20 م مشهود است
– دولت سلجوقی با اشراف کامل بر شرع و سازمان های سیاسی کهن بار دیگر نظام اقطاع و تیولداری(در دوره ساسانیان بسیار به کار میرفت) را سامان میبخشد
– دوره حکومت سلجوقیان از جنبه علمی و نظری زمینداری,یکی از ادوار مهم تاریخی ایران به شمار میرود
– در این دوره شریعت با سیاست وفق داده میشود و هرکجا جمع آنها میسر نیست,شریعت به عقب رانده میشود
– اقتصاد متکی به طلای آل بویه جای خود را به اقتصاد مبتنی بر آب و زمین بر اساس تفویض مشروط حق مالکیت دولتی میدهد
– نظام دیوانی در دولت سلجوقی به اوج خود میرسد
– دولت سلجوقی در پی رسمی کردن مذهب شافعی است,و برای تحقق آن علاوه بر مبارزه نظامی با اسماعیلیه به ایجاد نظامیه ها برای آموزش دست میزند
– اشراف دیوانی,احاطه آموزشی,تسلط بر امر تولید برای نخستین بار بعد از اسلام نظریه دولت مقتدر و قاهر مرکزی سلجوقی را سبب میشود
– نظام اقطاع عامل اصلی تحکیم نظریه دولت سلجوقی است.مبانی نظری: 1-حفظ سازمان اقتصادی و تولیدی جوامع تحت سلطه با حضور همیشگی نیروی نظامی,با واگذاری زمین به خدمتگزاران و غلامان به صورت مشروط که در مقابل این واگذاری مقطعین مجبور به تامین نیروی نظامی,پرداخت مالیات,تامین امنیت منطقه واگذار شده میشوند.سه جامعه شهری,روستایی,ایلی عملا از اقتصادی جنگی تبعیت میکنند.خان نظامی به تبع حق واگذار شده در راس امور تولیدی,بازرگانی قرار گرفته و در شهر سکنی میگزیند 2-حق استرداد اقطاع واگذار شده,استفاده مشروط از سرزمین واگذار شده مقطعان را به عنصر اصلی سازمان دولتی تبدیل میکند.حضور دولت در همه جا امنیت اجتماعی لازم برای تولید و مبادله را فراهم می آورد
– شار دوره سلجوقی مکانی برای تیولداران و مقطعان و یا عمال دولت میشود که با سکونت در شهر علاوه بر نظارت بر امر کشاورزی بر تولید صنعتی و امر بازرگانی هم دست میابند
– گستردگی امر مبادله و بازرگانی در این دوران چهره ای کاملا تجاری به شهر میبخشد و بازارهای گسترده ای شکل میگیرند
– در حالی دولت عباسی در سرزمینهای غربی مشغول مبارزه با دول فئودال اروپای غربی هستند(جنگهای صد ساله),سرزمینهای شرقی تحت حکومت سلجوقیان و سپس خوارزمشاهیان مکان پیدایش شارهای بزرگ و شکوفایی امر تولید و مبادله است
– بر خلاف شار آزاد اندیش آل بویه و شار خودگران و مستقل قرون وسطی,شار دولت سلجوقی و سپس خوارزمشاهی بر مبنای سازمان عقیدتی بنیان نهاده میشوند
– سازمان فضایی,کالبدی شار به مفاهیم منطقه بندی,مراکز حکومتی,محلات اعیان,بازار و محلات شهری ساسانی باز میگردد
– محلات از این پس تا دوره مغول محل تضاد و پراکندگیهای قومی,مذهبی میشود.هیچ وجه مشترکی باهم نداشته و کاملا جدا از هم میزیند
سلجوقیان 420 تا 570 ه.ش (1040 تا 1195 م):
– قبیله ای از ترکمنان خزر که استعدادهای نظامیشان آنها را بر کل ایران حاکم کرد
– تزیین بناهای مذهبی با آجر از دوره سلجوقیان آغاز و در دوره ایلخانان رایج شد
– کشیدن حصار به دور شهرها در دوره سلجوقیان اهمیت پیدا کرد,عبارت شهر در شهر یا شهر در حصار مربوط به دوره سلجوقی
– با افزایش قدرت سلجوقیان آناتولی(بخش امروزین آسیایی ترکیه) برای نخستین به دست مسلمانان افتاد
– برج مهماندوست در نزدیکی دامغان مربوط به دوره سلجوقی میباشد
– سلجوقیان بر خلاف آل بویه,به دلیل اعتقادات بالای مذهبی در قبال ارسال هدایا به خلیفه مومنین(خلیفه عباسی)کوتاهی نمیکردند
– سلطان سلجوقی فرمانده کل سپاه بود و قشون را هدایت میکرد.هسته مرکزی سپاه را عسکر میگفتند
– به اعتقاد آندره گدار قدیمی ترین بنای چهار ایوانی ایران مدرسه نظامیه خوارگرد در خواف(خراسان)مربوط به دوره سلجوقی
– تقسیم بندی مردم در دوره سلجوقیان: 1-امیران و خانها که بیشتر از خانواده شاهی بودند2-ارباب حرف,تجار,تیولداران از قدرت سهمی نداشتند اما برای حفظ جانشان مالیات میدادند3-مردم عادی,روستاییان,اعضای قبیله ها که از هر امتیازی محروم و حق معاشرت با طبقه اول را نداشتند
– بر خلاف دوره آل بویه که اقطاع نظامی رایج بود,در دوره سلجوقیان اقطاع دیوانی شکل گرفت
– ضیاع(وام),عقار(قطعه زمین,مال غیر منقول),مقطع(صاحب اقطاع یا تیولدار)
– مقطع(صاحب اقطاع,تیولدار) متعهد به پرداخت مبلغی معین(خراج)و فرستادن شمار مشخصی سپاهیان به درگاه سلطان بود
– عالی ترین دیوان سلجوقیان دیوان اعلی بود,با مسئولیت اداری و اجرایی امور کشور و بر دیوان نظام عباسی متکی بود
– خوارزمشاهیان 470 تا 600 ه.ش:
– انتخاب خوارزم به عنوان پایتخت,با مرکزیت گرگنج(دروازه ترک)
– ویژگی های معماری خوارزمشاهیان ادامه ویژگیهای معماری دوره سلجوقی است

ساخت کالبدی شهر سلجوقی
* فروپاشی سازمان شهری,ابداع مجدد مفهوم قرن 7 تا 11 ه.ق (14 تا 17 م) ایلخانان,تیموریان
– حمله مغول در قرن 7 ه.ق (1220 م) حرکتی رو به پیشرفتی که در قرن 3 ه.ق و با سامانیان آغاز شده بود را پایان میبخشد
– مغول بنیان سازمان شهری کشور را از هم میگسلد و در طول یک قرن حکومت ایلخانان,مفهوم شهرنشینی بی معنا میگردد.خالی شدن عرصه از اندیشمندان هم باعث نابودی اندیشه دولت در دوره ایلخانان میشود,امری که برای احیای آن 3 قرن زمان میباید
– مغولان با استفاده از مفهوم محلات درستیز شهرها را ابتدا مفتوح وسپس معدوم می کردند
– عامل غارت-دفاع بین مغولها و مدافعین شهرها عملا به ویرانی کامل شهرهای عمده ایران می انجامد
– تفکر عشیره ای مغول که حتی مفهوم یکجانشینی را هنوز درنیافته در مقابل فرهنگ شهرنشینی قرار گرفته و مانند هر منطق بدوی دیگری جلوه های تمدن برتر را نفی میکند.
– نظریه اقطاع بر مبنای کتاب قوانین مغولها(یاسا)از میان برداشته میشود و "تمغا"(مالیات اخذ شده از تجار عمده یا خرده فروش) اقتصاد شهر و روستا را بی معنا میسازد.نابودی توان تولیدی با اخذ مالیاتهای سنگین از کسبه,پیشه وران,عاملین توسعه صنعتی
– صاحبان کلام و اندیشه مانند دیگر مردم از میان برداشته میشوند.بذر این نهضت را مغولان ناخواسته با خود به اروپا میبرند و خمیرمایه رنسانس اروپا این گونه شکل میگیرد
– مغولان به دلیل نداشتن جهان بینی خاصی موفق به نابودی فرهنگ ایران نمیشوند و خود جذب اسلام گشته و به آن می افزایند
– حضور دیوانسالاران ایرانی در دستگاه حکومتی مغول,آنها را کم کم به سوی مفهوم دولت سوق میدهد.هرچند در طول حکومت ایلخانان و تیموریان هیچگاه دولت به مفهوم یکپارچه اش دوباره زنده نمیشود
– اولین حرکت برای جلوگیری از تخریب بیشتر در زمان هلاکوخان و با مساعی خواجه نظام الملک صورت میگیرد و مراغه اولین پایتخت مغولها میشود.هلاکو خان در چادری کنار مراغه ساکن شد.دومین حرکت در زمان غازان خان و مساعی خواجه رشید الدین فضل اله صورت میگیرد و نشانگر اولین حرکت دیوانی برای سامان بخشیدن امر تولید,توزیع,مبادله میباشد
– اصلاحات غازانی:"طرح و تمغا" که طبق آن پیشه وران شهر و روستا مجبور بودند فرآورده های خود را به بهای ناچیزی به دولت مغول بفروشند,همچنین باج راه ها با تسلیم بخشی از محموله ها به دول مغول,بیگاری های عمومی موانع عمده سامان بخشی به سازمان تولیدی و فضایی کشور بود.تلاش خواجه رشید الدین فضل اله برای اصلاحات ارضی در غالب طرح اصلاحات غازانی جهت برداشت این موانع بود.تلاش در جهت وفق قوانین مغولی با اسلام به دلیل نبود مفهوم دولت,اختلاف قوانین مغولی با اسلام ناموفق بود
– در دوره ایلخانیان و تیموریان نه با یک شبکه شهری بلکه با تک شهرهایی مواجه هستیم که مردم تنگ آمده از ایلغارهای خوانین مغول دور این شهرها که خان مغول در آن ساکن است,گرد آمده اند.اولین نمونه این شهرها تبریز(دار الملک)است که در زمان غازان خان گستردگی و عمران بیش از حدی میابد و به اوج عظمت خود میرسد
– غازان خان در بازگشت از سفر شام و دیدن دمشق دستور به ساخت شهری با نام شام غازانی(شنب غازان)در کناره غربی تبریز میدهد.در مقابل خواجه رشید الدین فضل اله نیز دستور به ساخت "ربع رشیدی" در کناره شرقی تبریز میدهد,شهری با 000,30 خانه و محله ای برای علما با کتاب خانه ای بزرگ
– ربع رشیدی و شام غازانی هر دو به صورت شطرنجی بوده اند
– شام غازانی و ربع رشیدی اولین نمونه از گونه شهرسازی دوران مغول که بنا به تصمیم خان و دولت و به صورت شطرنجی ساخته میشوند.نمونه دیگر این نوع شهرسازی ساخت "سلطانیه" به دستور سلطان محمد خدا بنده(سلطان ایلخانی)میباشد
– سلطانیه به شکل شطرنجی در دشت زنجان و محل استقرار تابستانی خان مغول ساخته میشود.مردمان از تبریز,مراغه,اردبیل و دیگر نقاط به این شهر کوچانده میشوند و تا مرگ سلطان محمد یکی از بزرگترین و آبادترین شهرهای ایران باقی میماند,با مرگ سلطان تخلیه شهر آغاز شده و اکنون تنها مقبره سلطان محمد از آن بر جای مانده است
– ایلغارهای ایلخانان مغول که پس از مرگ سلطان سعید هرکدام خود را خان مغول میدانند سبب غارت-دفاع در شهر به عنوان محل حکومت و نماد ایلخانان میشود.ایلغار تیمور اوج این ایلغارهاست که سراسر قرن 8 و 9 ه.ق(15 و 16 م)را در هم مینوردند تنها استثناء این دوره شهر سمرقند است که تیمور در آبادانی آن میکوشید و در زمانی که شهرنشینی میرود که پایان قرون وسطی را اعلام کند,شهرنشینی ایران در حضیض کامل خود است
– نبود دولت مقتدر مرکزی در دوران ایلخانان سبب تشکیل حکومتهای خالی از مفهوم دولت میشود.تلاش شاهرخ تیموری در خراسان,آق قویونلوها در غرب کشور(شهر آمد در دیاربکر),قرقویونلوها در شمال غرب(تبریز دوره جهان شاه),حکومت آل مظفر در کرمان سبب میگردند شهرنشینی رشد آرام خود را مجددا آغاز کند و سبک آذری در ادبیات,هنر,معماری جایگاه خود را باز میابد و امر تولید,توزیع,مبادله رونق مجدد میگیرد.اما هیچگاه سازمان تولیدی کشور مانند شبکه های آب رسانی مانند قبل از حمله مغول نشد و غارت-دفاع همچنان در شهرها وجود داشت
– حمله مغول به دول اسلامی در ستیز با اروپای فئودالی,به شهر-جمهوری و شهر-دولت اروپایی اجازه میدهد سیاحان برای گزارش به سرزمینهای اسلامی گسل شوند.از گزارش ابن بطوطه درباره شهر"سرا"پایتخت تاتارها گفته شده مشخص میشود که سازمان شهر این دوره همچنان بر جدایی محلات شهری قرار دارند
– 3 قرن نبود سازمان دیوانی,تولیدی,فضایی و کالبدی در سیر شهرنشینی و شهرگرایی.با وجود این آثار معماری و شاهکارهای بی بدیل مانند مجموعه امیرچخماق یزد(قرن 9 ه.ق تیموریان),میدان حسن پادشاه در تبریز.این آثار در کل کشور به صورت موردی بوده اند و با وجود آنها نمیتوان از زندگی شهری گسترده نام برد.اما شهر در این دوران همچنان مفهوم منطقه ایش را حفظ میکند
– رصدخانه مراغه توسط خواجه نظام الدین طوسی,گنبد سلطانیه توسط اولجایتو در دوران ایلخانان
– با تصرف بغداد تا دمشق توسط هلاکوخان حکومت عباسی در این محدوده پایان یافته و بازماندگان حکومت عباسی را به قاهره منتقل میکنند
– عصر طلایی حکومت ایلخانیان سلطنت غازان خان میباشد که شهرنشینی هم در دوره او رونق پیدا میکند
– تزیین ورودی مساجد و سایر بناها در دوره ایلخانی رایج شد
– گروه های اجتماعی حکومت ایلخانی: -خاندان سلطنت-امیران و فرماندهان بزرگ سپاهی که سران ایلها بودند و مهمترین مشاغل را در اختیار داشتند-طبقه متوسط شامل مردم عادی,کشاورزان,اعضای قبایل-غلامان که از میان اسیران جنگی,ترد شدگان,تبعید شدگان به عنوان جنگجو و خادم دیوان دولت انتخاب میشدند
– مهمترین مسیرهای تجاری دوره ایلخانیان:-راه چین(راه ابریشم)-راه هند و سند که با گذر از بیشابور,بلخ,خوارزم به هشترخان(آستاراخان و نواحی ساحل چپ رود ولگا) و تجارت خانه های ونیز,جنوا در ایتالیا میرسید-راه دریایی هند به بندر هرمز و به دو مسیر قبلی
– تقسیم بندی زمینهای ایلخانیان:یورت(چراگاه ایلات و عشایر),دیوانی,اینجو(زمین خالصه),اوقاف,ملکی
– اراضی خالصه زمین ها ی بایری که در اختیار و تحت نظارت مستقیم خلیفه و سلطان قرار داشت و با شروطی آن را اجاره میدادند,درآمدهای حاصل از آن به خزانه خصوصی سلطان واریز می شد.
– از هنرهای ایلخانان بافت قالی,سجاده,گلیم,کاشی های معرق,ظروف منقوش,سرآغاز دوره درخشان خوشنویسی در ایران
– ادبیات فارسی در غرب هندوستان و رم(آسیای صغیر)گسترش پیدا کرد
– با ایجاد دولت در دوره هلاکوخان,دیوان بزرگ در راس سازمان اداری بود,اداره تمام امور مالی و کشوری در آن متمرکز بود. زیر نظر وزیر بزرگ اداره میشد,به همین دلیل به وزیر,وزیر دیوان هم میگفتند
– خان های مغول در ابتدا در منطقه بغداد(پایگاه زمستانی) و آذربایجان(پایگاه تابستانی) سکنی گزیدند
– در آغاز هر کجا میرسیدند چادر برپا میکردند و این اولین نوع شهرهای آنها بود
– به دستور غازان خان در هر شهری باید مسجد و حمام ساخته میشد و ساختمان های مهم را در ارتفاع میساختند
– ساخت رصدخانه سمرقند,مسجد گوهرشاد در زمان تیموریان صورت گرفت
– در دوره سلطنت شاهرخ تیموری ایران تا اندازه ای به آرامش رسید
– شهر ترمه و سمرقند را امیر تیمور گورکانی بنا میکند
* ارتقای مفهوم دولت قرن 11 تا 13 ه.ق(16 تا 18 م) صفویان,افغانها,افشاریان,زندیان
– با فروپاشی دولت متمرکز در حمله مغولها,مذاهب مختلف اسلامی اعلام هویت مستقل سیاسی میکنند.در این میان شیعه که پس از به قدرت رسیدن حکومتهای اسلامی(به جز آل بویه)اذیت و تعقیب میشد,در قرون 8 تا 10 ه.ق فرصت گسترش میابد
– اتحاد حکومت سربداران در خراسان,شیخ صفی در اردبیل,قره قویونلوها در آذربایجان سبب شکل گیری دولت صفویه میشود
– حکومت صفویه با تکیه بر پایگاه اجتماعیش موفق میگردد بر مبنای مفاهیم عرفانی,آموزه های شیعه بزرگترین دولت متمرکز ایرانی بعد از ساسانیان را تشکیل دهد
– سازمان های عشیره ای-ایلیاتی مبتنی بر قدرت حاکم,روستایی-ارضی مبتنی بر سلطه مقطع,شهری-صنفی تحت سیطره جامعه پدرسالار همه در مقابل حضور مرشد کامل رنگ میبازند.دولت صفوی به آرمان هویت ملی ایران در چهارچوب عقیدتی,مذهبی متفاوت از مذهب رسمی که از همان ابتدای حمله اعراب به دنبالش بود دست میابد
– همزمان با عثمانی(میراث خوار عباسیان)دولت صفویه به عنوان اولین دولت ملی ایران پس از اسلام پا به عرصه وجود میگذارد
– تشکیل دولت صفویه همزمان است با خروج اروپا از دوران قرون وسطی و آغاز رنسانس و حرکتهایی اروپاییان برای استعمار
– با تشکیل دولت,مفاهیم کهن دیوانی به سرعت بازسازی شده و نظریات سلجوقیان بار دیگر به کار گرفته میشود.مهمترین کار دولت و عمال دیوانیش راه اندازی مجدد سازمان تولید با اجرای سیاستهای ارضی(نزدیک به سیاست ارضی ساسانیان) است. مناطق و سرزمینها نه به شخص یا خان نظامی ایل مستقر در منطقه,بلکه به مامورین حکومتی که برای اداره امور دولتی به آن مناطق رفته اند به تیول داده میشود
– وجود سیاست ارضی جدید نیروی نظامی همیشه موجود را طلب میکند,بر خلاف دولت سلجوقی که نیروی نظامیش را از طریق واگذاری و اقطاع فراهم می آورد,دولت صفوی به تشکیل نیروی نظامی مستقل از ایلات و عشایر تحت نظر سلطان میپردازد
– تشکیل نیروی نظامی مسلح به سلاح گرم,ضربه قطعی بر پیکره سازمان نظامی ایل وارد کرده و برای نخستین بار پس از اسلام,قلعه ها ارزش نظامی خود در برابر دولت مرکزی را از دست میدهند.با تامین امنیت بازرگانی توسط نیروی نظامی,تولید و بازرگانی رشد یافته و شهرنشینی,شهرگرایی جان تازه ای میگیرد
– شیوه زیست و تولید دولت صفوی,بر اساس وحدت اجتماعی کار میباشد
– در عصر سلجوقی خواجه نظام الملک قرینه ای فراهم می آورد که بر اساس آن سلطان و از طریق او دولت مالک مطلق تمام زمینهای محروسه بود.در دولت صفوی این نظریه قاطعیت بیشتر یافته و جنبه عملی آن به مقتضای زمان تعدیل میابد
– سلطان صفوی به عنوان مرشد کامل سایه خدا بر زمین است.اقطاع و تیولداری دوره سلجوقی که عمدتا به افراد واگذار میشد و نوعی ملوک الطوایفی را سبب میگردید,جای خود را به تیولداری متمرکز دولتی میبخشد.دولت در وجود سلطان تجلی میابد
– امور صنفی کاملا تحت نظر دولت و عمال دیوانیش هستند.اصناف موظف به دادن بیگاری به سلطان هستند و آنها که معاف میگردند باید وجهی مشخص به دولت بپردازند
– انجمنهای صنفی شامل تمام حرف از سه طریق تحت نظارت کامل دولت قرار میگیرند:کیفیت و کمیت محصول زیر نظر دیوان حسبت است,داروغه بر امور جزایی نظارت دارد,مالیات از طریق کلانتر اخذ میشود
– تجارت آزاد اما در چهارچوب نظرات دولت و دیوانها انجام میشد,تجارت ابریشم کاملا در انحصار دولت است,تجارت با دول اروپایی از سوی دولت و از طریق خلیج فارس توسط کارگزاران انگلیسی و هلندی سلطان صفوی صورت میگرفت
– بعضی کارهای دولت صفوی:بازسازی جاده ابریشم,جاده ادویه-حفر شبکه های عظیم قنات و کاریز برای آب رسانی-ساختن کاروان سراها و آب انبارهای بین جاده ای-ایجاد نقاط و کانون های زیستی جدید در کناره های خلیج فارس یا دریای خزر
– با کارهای زیربنایی دولت صفوی شهرنشینی رونقی دوچندان میگیرد و مفهوم محلات در ستیز مجددا رخ مینماید
– پایه اقتصاد صفویان گله داری,کشاورزی,تجارت بود
– تمام اصناف وجوهی به عنوان مالیات به شاه میپرداختند,مبلغ مالیات بر اساس بنیچه(جدولی مالیاتی)بود و توسط کلانتر(کسی که نظم شهر در دست او بود و روسای اصناف,کدخدایان محله را انتخاب میکرد)میان اعضای صنف تقسیم میشد
– مالیاتهای دیگری مانند خمس نساجی,مواشی(به چهارپایان تعلق میگرفت),مراعی(میش و بزهای شیرده),مالیات آب هم بودند
– املاک موقوفه در زمان شاه عباس صفوی به بیشترین میزان خود رسید,عواید این اوقاف پس از "وضع التولیه" (به عنوان حق نگهداری به متولی آن تعلق میگرفت)بنا بر نظر متولی و اقتضای زمان مصرف میشد
– در این دوره در مورد اقطاعات,اصطلاح تیول را به کار میبردند و منظور واگذاری زمین یا درآمدهای حاصل آن به عنوان مزد دیوانیان یا سپاهیان بود
– در کتاب عالم آرای عباسی آمده که در دوره صفویان سه قشر قدرتمند نظامیان و اطرافیان مستقیم شاه,ایلات مورد حمایت و وسیله اجرای مقاصد شاه,روحانیون فرمانروایی میکردند.امیران نیز به دو گروه,آنها که در پایتخت حضور نداشتند(امیران مناطق مرزی) و آنها که در دربار شاه بودند و نقش مشورتی در دربار داشتند(درباریان)
– عصر تحول معماری و شهرسازی ایران دوره صفویه به خصوص شاه عباس اول است.عامل اصلی این رشد رونق اقتصادی,افزایش تولید کشاورزی و صنعتی,مبادلات داخلی و خارجی
– عوامل توسعه شهرگرایی در دوره صفوی:سرمایه گذاری در امور تاسیسات و تجهیزات زیربنایی در پی
– تاریخ نویسان و سیاحان دوره صفویه:شاردن,ابن بطوطه,تاورنیه
– در دوران صفویه معماری درون گرا جای خود را به شهرسازی برون گرا میدهد
– تغییر نام گمبرون به بندر عباس در زمان شاه عباس اول انجام شد
– بناهای دوره صفوی:مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی,میدان خان یزد,بقعه سید رکن الدین یزد,بازار کاشان
– تهران در دوره شاه تهماسب پایه گذاری شد
– مجموعه گنجعلیخان کرمان در دوره صفویه ساخته میشود
– تهران برای نخستین بار توسط شاه تهماسب پایه گذاری و دیواری به دور آن کشیده شد
– در دوره صفویه احداث تجهیزات و خدمات عمومی که قبلا به مرکز شهر منحصر بود,به داخل محلات هم کشیده میشود
– پرجنب و جوش ترین قسمت شهر صفوی بازار آن بود
– مورفولوژی اصفهان و همچنین شکل گیری باغها در دوره صفویان بر اساس جوی های آب بوده است
– اولین تفکر شهرسازانه به وسیله شیخ بهایی و میرزا علی اکبر اصفهانی,در اصفهان ایجاد شد
– شبکه شهری در دوره صفوی ایجاد میشود
– بازار اصفهان ابتدا به سمت دروازه های شمالی و جنوبی کشیده شده بود,پس از ایجاد میدان نقش جهان بازار به طرف این میدان نیز امتداد یافته و در موازات راه جنوبی که به شیراز میرفت شکل گرفت
– خیابان به مفهوم محلی برای تفرج برای نخستین بار در دوره صفوی
– محور تاریخی شهر اصفهان همواره حرکتی به سمت جنوب داشته است
– اولین طرح جامع شهرسازی برای اصفهان و در دوره صفویه اجرا شد.این طرح میدان نقش جهان اصفهان بود
– فضای داخلی میدانها به عنوان فضایی تشریفاتی,ورزشی,تفریحی,تجاری موقت مورد استفاده قرار میگرفت
ابداع مجدد مفهوم شار در مکتب اصفهان:
– مشخصه های مکتب اصفهان: -شهر بدون برج و بارو,حل شدن در منطقه اطراف خود(منطقه شهری),اصل محصور کردن فضا
– بازسازی و ابداع مجدد مفاهیم شهر قبل از دولت صفوی,در زمان آق قویونلوها و قره قویونلوها نطفه میبندد
– باغ شهرسازی در دوره صفویه آغاز میشود و اوج آن مربوط به دوره شاه عباس است(تبریز,شیراز,اصفهان,سمرقند)
– ایجاد مجموعه حسن پادشاه در تبریز,قرینه ای روشن از بازسازی مفاهیم کهن شهرسازی آل بویه,سامانیان است.حضور اولین سلاطین صفوی در دربار اوزون حسن(پدربزرگ شاه اسماعیل صفوی)اولین مفاهیم شهر آرمانی را در ذهنشان به وجود می آورد. اولین بازتاب این موضوع در زمان شاه تهماسب و پایتخت شدن قزوین در مجموعه میدان,بازار,عالی قاپو مشاهده میشود که تا به امروز هم بر جای مانده اند.ساخت کوشکها در زمان حکومت شاه عباس اول صورت میگیرد
– مفهوم خیابان در مقابل بیابان شکل میگیرد.این خیابان یا به میدان اصلی شهر میرسد و یا موازات آن کشیده میشود.خیابان دارای درختهای بیشماری است که بنا بر نوع قرارگیری در محیط بیرونی,چهار باغ(در قزوین که تا به این دوره در ایران سابقه نداشته) و یا چنارستان(در مورد تهران)نام میگیرد.این اقدامات مانند قزوین,تبریز در دل کهن شهر انجام نمیگیرد بلکه در کناره شهر و املاک خاصه انجام میشود یا اینکه خود باعث ایجاد شهر جدیدی میگردد(مانند تهران در زمان شاه طهماسب اول و یا اشرف در زمان شاه عباس اول)
– در دوره صفویان املاک خاصه(در برابر املاک دیوانی یا ممالک)به نواحی و ایالت هایی اطلاق می شد که به طور کلی و یکپارچه جزء املاک سلطنتی بوده اند،و خالصه آن بخشی از املاک سلطنتی بود که در داخل ایالت های به تیول داده شده قرار داشت
– استقرار قطعی دولت صفوی در زمان شاه عباس اول صورت میگیرد,تا قبل از او مفهوم شهر و دولت هنوز کاملا نهادی نشده بود. تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان(به دلایل سیاسی,نظامی) و قطعیت دولت سبب میشود که این دولت به شهر به عنوان تجسم کالبدی,فضایی مفاهیم عقیدتی,سیاسی,فرهنگی,اقتصادیش نگاه کند.برنامه ریزی,طراحی و اجرای شار جدید اصفهان به مدت 25 سال در اوایل قرن 11 ه.ق به خوبی بیانگر این نگاه به شهر است
– آرمان شهر دولت صفوی بیانگر آمیختگی سیاسی,عقیدتی مفاهیم دیوانی,مذهبی و تبلور وحدت اجتماعی کار.گستره عمل شار صفوی منطقه ای است,منطقه را تعریف و از آن تعریف میپذیرد
– شهر صفوی شهر-قدرت,شهر-نمایش,شهر-بازار,شهر-دیوان,شهر-آرمان است
– شکل گیری دولت صفوی و مکتب اصفهان را میتوان با سازمان یابی دول اروپا پس از رنسانس و شکل گیری سبک باروک در قرن 18 م مقایسه کرد.بنابراین آرمان شهر صفوی یک قدم از دوره باروک اروپا جلوتر است
– در آرمان شهر صفوی اصفهان طراحی اندامواره(ارگانیک) و خردگرا در هم آمیخته و در هماهنگی باهم قرار میگیرند.محور چهار باغ(خردگرا)به عنوان لولای خطی بین سازمان فضایی کهن و نو با عبور از زاینده رود(ارگانیک) ترکیبی از طبیعی,مصنوعی و اندامی,منطقی را عرضه میکند
– میدان نقش جهان اصفهان به عنوان مرکز و نماد جدید شهر و دولت,با آنکه الگوی خود را از میدان کهن شهر,میدان حسن پادشاه تبریز,عالی قاپوی تبریز میگیرد ولی الگوی کهن را نظمی منطقی بخشیده و با دقتی بی نظیر(که در دوره رنسانس و توسط افرادی مانند میکل آنژ و لئوناردو داوینچی برای مراکز شهری در نظر گرفته میشود)به ترکیب هندسی,فضایی پیرامون میپردازد
– ایجاد چهارباغ و میدانی وسیع به عنوان مرکز جدید شهر(نه شهر جدید بلکه همان شهر قدیمی)سبب میشود تا برای نخستین بار در سازمان دهی شهر ایرانی,مفهوم منطقه بندی شهری در نظر گرفته شود
– شهر کهن اصفهان محل استقرار محله های مسلمان نشین و یهودی نشین شده و در شمال شرقی تقاطع زاینده رود و چهارباغ قرار میگیرد.محلات دولتمردان و دولتمندان در شمال شرقی تقاطع زاینده رود و چهارباغ,در میان باغات گسترده میشوند.محله نوبنیاد ارامنه در جنوب غربی تقاطع و زرتشتیان در جنوب شرقی تقاطع سازمان دهی میشود
– تمایزات اجتماعی در مکتب اصفهان برای نخستین بار در کل شهر رخ داده و مفهومی کاملا نو میابد
– ایجاد مجموعه های جدید شهری در کنار شهرهای کهن,به عنوان دستورالعملی در همه جا به کار گرفته شده و مهر و نشان شهرسازی مکتب اصفهان را بر شهرهای موجود میزند.ایجاد مجموعه گنجعلیخان کرمان بارزترین نشانه های به کارگیری مکتب اصفهان در کرمان به عنوان یکی از پایتختهای ایالتی است
– بر اساس مکتب اصفهان از این پس هر مجموعه زیستی(شهر,روستا)دارای یک میدان یا مرکز ثقل(بر خلاف مرکز سقل دوره رنسانس و باروک)خواهد بود,عناصر اصلی حکومتی,دیوانی و مذهبی,اقتصادی و فضاهایی مانند گرمابه,مسجد,مدرسه,بازار, آب انبار و … در کنار این میدان جای میگیرند.در صورت وجود مزار,به عنوان یکی از عناصر اصلی میدان سازمان دهی میشود
– میدان نقش جهان اصفهان:-ابعاد 500×160 مستطیل شکل,عرض 160 متری میدان 11 برابر ارتفاع بدنه محصور کننده میدان است-مسجد بزرگ شهر(نه جامع)تمام ضلع جنوبی میدان را به خود اختصاص میدهد.ورودی مسجد با فضاهای پر و خالی,نه به عنوان یک فضای مجرد بلکه در تداوم و اتصال فضایی با میدان و محلات قرار میگیرد -سردر بازار بزرگ در ضلع شمالی میدان با حضور روشن سازمان اقتصادی در مرکز شهر,بدون تقابل با ضلع جنوبی که ورودی مسجد است در گفت و گو با آن مینشیند,بازارهای خود را از طرفین به سوی مسجد گشوده و راسته های بازار را به سوی آن میدواند -عمارت عالی قاپو در ضلع غربی,تباین صریح دولت صفوی با امت در آن متبلور میشود -مسجد شیخ لطف اله در ضلع شرقی میدان,بی هیچ صحن و حیاط یا رواق و شبستان
– در مکتب اصفهان معماری نه بر مبنای بناهای منفرد,بلکه در حد مجموعه های شهری مطرح میگردد.این مکتب در پی ایجاد تعادل فضایی و توازن کالبدی است.فضای انسانی به جای مقیاس انسانی به کار میرود
– مکتب اصفهان با توجه به مفهوم "عالم همه محضر اوست" از ایجاد نقطه گریز دید و یا توجه به یک نقطه خاص میپرهیزد
– حصار دور شهرها در دولت صفوی نه به عنوان عنصر متمایز کننده شهر از روستا,بلکه به عنوان حصاری برای تعریف کالبدی محدوده شهر به کار گرفته میشود,در بسیاری موارد در روستاها نیز این حصار وجود دارد
– مکتب اصفهان شهر کهن را بازسازی نمیکند,بلکه با ایجاد مجموعه های جدید شهری در کنار شهر کهن,دگردیسی را در بافتهای کهن میپراکند.تمام آثار مکتب صفویان دارای مردم واری است
– سیاست شهری شاه عباس گسترش و رونق شهرهای نواحی مرکزی بود(تبریز,اصفهان بزرگترین شهر صنعتی این دوره,کاشان به عنوان انبار کالاهای تمام ایران)
– مکتب اصفهان,تنها مکتب در سیر تحول شهرگرایی,شهرنشینی و شهرسازی تا دوران معاصر میباشد که علی رغم تمام ایلغارهای قرن 12 ه.ق(18 و 19 م)در ایران وجود داشته و خمیرمایه خود را حفظ میکند و در زمان آسایش مجددا چهره مینماید.شهرهایی مانند شیراز,اصفهان,بوشهر در دوره افشاریه و خود دولت زندیه نمونه های آن است
– اصول و قواعد دستوری سبک اصفهان بر اساس 4 نظم مادی(آب,خاک,گیاه,هوا) و یک نظم معنایی آسمانی یا کیهانی مقدس شکل میگیرد.در این نظم هر بنا واژه ایست که مجموعه آنها جمله را میسازد,محله ها فصول و متون را,شهر هم کتاب میشود
– تقسیم بندی اصول و قواعد دستوری مکتب اصفهان: 1-اصل عام:حاکم بر ابعاد فلسفی,حکمتی است.فارغ از زمان و مکان,مانند همان مثال کتاب بودن شهر 2-اصول خاص:سازنده پایه زبان طراحی در معنای مادی
– اصول خاص مکتب اصفهان: -سلسله مراتب:هیچ فضای شهری,معماری را نمیتوان فارغ از مراتب بالاتر یا پایین تر آن ایجاد کرد, هر فضای معماری دارای درون است که زیرنظمهای خود را شکل میبخشد و فضای برون از نظمهای فراتر تاثیر میپذیرد -کثرت:فضای شهری در انبساط خود رو به کثرت,تنوع,تجزیه شدن دارد.در این کثرت هر عنصری هویت خویش را دارد,و هر جزء یا عنصر کلیتی میشود در مقیاس مربوط به خود -وحدت:فضای شهری در انقباض خود روی به وحدت دارد,در این وحدت کل دارای هویتی یگانه میشود.اجزاء و عناصر در این کلیت رنگ باخته و یگانه میشوند -تمرکز:متمرکز شدن فضای شهری اعتبار خاصی به آن میبخشد و هر فضا با نحوه تمرکز اجزایش تعریف و هویتی خص میابد -عدم تمرکز:پراکندگی فضای شهری موجب بیانی واحد در مکانهای متفاوت میشود,این توزیع متوازن فضاهای شهری علت اصلی یگانگی مفهوم شهر میشود -تجمع:جمع شدن عناصر متفاوت در یک مکان خاص,مفهومی ویژه به آن میبخشدومفهومی که از چهارچوب مکان خارج و هویتی فضایی به مکان میبخشد.این هویت نه در پیرامون,بلکه در فضای مابین آنها تعریف میشود -تباین:ناهمگونی عناصر فضاهای شهری و در عین حال هماهنگ بودنش با دیگر عناصر و فضاها,فضای شهری را از یکسانی و بی هویتی میرهاند.این فضاهای متباین نقشی اصلی در هویت بخشیدن به شهر ایفا میکنند -اتصال:هر فضای شهری در پی وصل به دیگر فضاهاست.اگر این اتصال برقرار نشود واژه به جمله و جمله به کتاب منجر نخواهد شد -توازن:شهر در موزونی فضاها و بناهای متشکله آن تعریف میشود.توازن فضایی بی هیچ ترسی از معماری با مقیاس بزرگ و اینکه مقیاس انسانی در حد اندازه ها مورد توجه واقع نشده,به ایجاد فضای انسانی می انجامد -تناسب:نسبت ابعاد و اندازه ها,احجام و ساختمانها,فضای پر و خالی,انسان و فضا در نسبت معقول به منقول,واقع به وهم,شاهد به خیال -تداوم:فضای شهری خلائی بین ساختمان,احجام,اشکال است که در مکان و زمان با رفتارهای اجتماعی معنا میابد -قلمرو:هر فضای شهری از ذره فضا(مسکن) تا کلان فضا(شهر)حریم خاص خود را دارد.مکانی برای تعریف خودی و بیگانه که حرمتش حفظ و عبور از آن جز با اجازه میسر نیست -سادگی:صراحت فضای شهری,درک سریع و آشنایی با آن را فراهم میکند -پیچیدگی:فضای شهری(مانند استفاده کلمات در شعر)زمانی معنا پیدا میکند که در مکانی غیرمعمول رخ دهد.کاربرد فضا به منظور شاخص کردن آن از اصل پیچیدگی تبعیت میکند -ترکیب:با استفاده از اصول دستوری زبان میتوان ترکیبات متفاوت کلامی ساخت.حتی با جمع اضداد و با همین جمع اضداد میتوان ترکیب فضایی متفاوتی را ایجاد کرد.ترکیب اضداد در هر هنری پایدار نخواهد بود مگر اینکه تناسبات در ترکیب برخوردار باشد -استقرار:استقرار بنا در مکانی خاص به آن اعتبار میبخشد.اصل استقرار در مفهوم شهر معنا میابد -زمان:واژه در زمانهای تفاوت جایگاه ویژه ای میابد و در تبعیت از زمان فهمیده میشود. صورت و نه محتوا در طول زمان دچار دگرگونی میشود -ایجاز:فضای شهری مانند زبان از اسلوبی تبعیت میکند که بتواند گسترده ترین مفهوم را در ساده ترین صورت بیان کند
– هدف اصلی شهرسازی مکتب اصفهان,ایجاد فضای شهری است

ساخت کالبدی شهر صفوی
بازفروریزی مفهوم دولت,از میان رفتن سازمان شهری و مفهوم شار:
– ایلغار افغان در اواخر قرن 11 ه.ق(1720 تا 1730 م) نقطه پایانی بر مفهوم دولت قاهر مرکزی در معنای تاریخی آن در ایران زمین است.علی رغم اینکه اینکه این ایلغار 10 سال به طول می انجامد,ولی تاثیری تعیین کننده بر فروپاشی دولت در معنای سنتی آن بر جای میگذارد.بعد از این ایلغار تا یک قرن ایران در اغتشاش به سر میبرد.علی رغم تشکیل حکومتهای محلی افشاریه و زندیه که داعیه سراسری و ملی بودن را نیز دارند,موفق نمیگردند به مفهوم دولت در معنای تاریخیش واقعیت مادی بدهند
– فروپاشی دولت صفوی به معنای فروپاشی سازمان تولیدی و دگرگونی شیوه های زیست و تولید است.تاسیسات زیرساختی هم آسیب جدی میبینند,مبادله و بارگانی دچار انحطاط میشود.خان نظامی رها شده از سلطه دولت مجددا سربر میدارد اما به خاطر ترس از حکومت افشاریه و زندیه برای نخستین بار در شهر ساکن نمیشود و نیروی نظامی خود را در ایل مستقر میکند
– شهر مجددا دوره انحطاط خود را آغاز میکند,و این درست زمانی است که شهر اروپایی رنسانس را پشت سر گذاشته و بستر لازم برای انقلاب صنعتی در حال آماده سازی است.برعکس رشد شهر در دوره قرون وسطی و سپس رنسانس,ایران شهر از مردمان خالی میگردد و برای یافتن پناهگاهی به مناطق تحت سلطه خان نظامی گسیل میگردند
– قرن 12 ه.ق در حکوت زندیه,قرن تفوق صحرا بر شهر است.در این دوره مردم شهر به داد و ستد مشغول بوده و عده آنان آنقدر معدود بود که صفت شهری یا میرزا به صورت خفت آور از سوی دیگران استعمال میشد
– در حمله افاغنه به ایران,روستاها به دلیل تخریب تاسیسات آب رسانی بیش از شهرها تخریب شدند
– قلعه فرگ نادر در بیرجند متعلق به دوره افشاریان است
– ایران در زمان افشاریه به 4 ولایت آذربایجان(گرجستان,ارمنستان,قفقاز),عراق عجم,خراسان,فارس تقسیم میشد
– شهرسازی افشاریان:سیاستهای شهری با انگیزه نظامی بود,هرگاه نادرشاه شهری را تصرف میکرد اردوگاه سپاه خود را پیرامون آن برپا میساخت.با طولانی شدن محاصره اردوگاه کم کم به شهر تبدیل میشد.مانند نادرآباد که به دنبال محاصره قندهار شکل گرفت
– در دوره افشاریان تنها در خراسان آباد کردن زمینهای خالی و نوسازی شهرهای صورت میگرفت و مشهد پایتخت افشاریان
– پایتخت زندیان شیراز بود,آنها در جنگ با عثمانی بودند
– منابع مالی زندیان:-محصول املاک شخصی شاه(خالصه) و عواید خالصجات(اموال عمومی متعلق به دولت)-مالیات 20% اوقاف -مالیات 10% کلاهای تجاری وارداتی-هدایای از طرف امیران و حاکمان برای جلب توجه شاه-مالیات راهداری
– در سفرنامه عبدالرزاق سمرقندی امده که در دوره زندیان 3 منصب بلندپایه کلانتر(مامور اداره شهر),قاضی(رسیدگی به شکایات حقوقی),شیخ الاسلام اختلافات مردم در زمینه مذهبی وجود داشته
– در دوره زندیه شهرها بیشتر در کنار قناتها و رودخانه ها ساخته میشدند
– ساخت باغ در کنار آرامگاه سعدی و حافظ شسراز در دوره زندیه صورت گرفت
– ساختمانهای حکومتی زندیه,روی محور منتهی به باغ شاه و به جای ساختمانها و باغ های ویران شده صفوی ساخته شدند.توجه به شیوه پخش و فشردگی مجموعه ارگ کریم خان در شیراز تایید کننده این مطلب است که طراحی در محدوده ای از پیش تعیین شده و درون بافت صدمه دیده شهری صورت گرفته است
– بازار شیراز که مجهزترین و کاملترین بازار ایران از نظر سبک معماریست,توسط کریم خان زند و با استفاده از طرح بازار لار و اصفهان ساخته شده است
ساختار فضایی شهر ایرانی از ابتدا:
– ساختار فضایی شهر ایرانی در 3 مقیاس کلان,میانی,خرد قابل تقسیم است.-مقیاس کلان:چگونگی قرارگیری شهر در بستر طبیعت, رابطه میان بخشهای مسکونی,باغ,زمینهای کشاورزی,مراتع.هحداث ساختمانهای مسکونی در نامرغوبترین زمینهای برای کشاورزی و در ارتفاع ساخته میشوند -مقیاس میانی:شامل مقر حکومتی(به عنوان نطفه و هسته اولیه پیدایش شهر),محلات درون بارو,آبادی های بیرون بارو در ربض-مقیاس خرد:چگونگی قرارگیری مقر حکومتی,بازار,جامع,محلات مسکونی
– تقسیم بندی عناصر درون باروی شهر: 1-حکومتی نظامی شامل قلعه,ارگ,برج,بارو,دروازه 2-محله ای,سکونتی شامل خانه ساباط,هشتی,مرکز محله,سرگذر,واشدگاه 3-خدماتی شامل بازار(راسته اصلی و فرعی,دالان,خان,قیصریه,میدان,تیمچه,حجره) نظام آب رسانی(قنات,آب انبار,بند,نهر,یخچال ها),شبکه معابر(هشتی,بن بست,کوچه,گذر,راسته محلی,راسته شهری,خیابان ,میدان,پل),مسجد,تکیه,خانقاه,سقاخانه,مصلی,نیایشگاه سایر ادیان,بیمارستان,زورخانه,مدرسه,گورستان,گرمابه
– قلعه کاربردی نظامی داشته اما ارگ(واژه ای یونانی)به جز جنبه دفاعی,محل استقرار حاکم نیز بود و در بخشی از کاخ ها نیایشگاه,انبار اسلحه و آذوقه,مکان نگهبانان و … بوده است.ارگ تنها عنصریست که فقط در شهر وجود داشته(در روستا نبوده)

– اسامی قدیم شهرها:-خیاو=مشکین شهر -خیوه=خوارزم -ایستاتیس=یزد -هرو,هارهار=خلخال -آبسکون=بندری نزدیک گرگان -استرآباد,هیرکانی,ورکانه,جرجان=گرگان -راگا,اورپا,اورپوس,ماد پایین=ری -ماد بالا=همدان -ماد کوچک=آذربایجان -مرکیانا=مرو -مرکنده(ساخته شده توسط کوروش)=سمرقند -سغدیانا=بخارا و سمرقند -آرتا,بردسیر=کرمان -کامیادان=کرمنشاه -کارینا, لائودسه=نهاوند -کرهه=خمین -پارسوماش=مسجد سلیمان -شیز=تخت سلیمان,محل آتشکده آذرگشسب-کاریان =محل آتشکده آذرفروبغ در فارس -ری وند=محل آتشکده برزین مهر در نیشابور-رخج یا هرخواتیش=قندهار -غزنه=ام القرای کابل -زرنگ= سیستان -ناصریه=اهواز -لیان,اباشهر=بوشهر -مهمره=خرمشهر -آریا=هرات -گوگانا=بندر لنگه -کوچان =آستانه -آرتاویل= اردبیل -تاوریژ=تبریز -دژپیل=دزفول -بیه پسه=رشت -ورنه,دیلمستان=گیلان -طبرستان,تپورستان =مازندران -بارفروش=بابل -گبرش=تفرش -دزدآب=زاهدان -خمسه=زنجان -جی,اسپادان,گابیان,اپادان=اصفهان-دامغان:کومس,قومس,کومسی سن,صد دروازه,هکاتوم پیلوس
– واژه شناسی:-خشترپاون یا شهربان,استاندار-عسس,شبگرد شهر-سورن,مرزبان ایالات-هنجمن,مجالس ماد-خراج گذار,طبقات مستقر در ربض-سپهبد,رییس جنگاوران -رتشتر,جنگاوران-استراتگ مقام انتخابی و اپیستات مقام انتصابی,فرماندهان پادگان شهرهای سلوکی-شتردار,حاکم شهر و منطقه-واسپوهران,دهقانان,زمینداران و مالکین بزرگ-آزاذان,تیولداران و نجیب زادگان-هزاربذ,مقام دوم کشور بعد از پادشاه-مهنگان به دو دسته هتخشان(صنعتگران,شهرنشینان)و واستریوشان(روستاییان و کشاورزان)-وازاربذ,رییس بازار و رییس مهنگان-آثروان یا انروان ,روحانیون-دبیران,مستخدمان اداری-دستگرد,زمین و ملک زراعتی-آزاتان,مردم عادی-آزادان,اعضای قبایل در جنگ شرکت میکردند-آپادانک,زمینهای اختصاصی دربار اشکانی-آریستوکراسی,اشرافیت-آپادانک,زمین های اختصاصی دربار اشکانی- ایزان,زمینهای اختصاصی معابد دوره اشکانی-آپولی کیا,مهاجرنشین های یونانی خارج از حوزه فرهنگ یونان-اسروان,روحانیون دوره ساسانی-ارتیشتاران سردار,سردار کل سپاه ایران دوره ساسانی-اسپهبد,سردار سپاه سواره-اعیان,اموال غیر منقول یا در عرف عموم ساختمان و بناهای پیرامون آن-انتفاع, حقی که به موجب آن میتوان از مال دیگری استفاده کرد اما نمیتوان به شخص ثالث انتقال داد-بنیچه,جدولی که در آن جمع کل مالیاتی که باید از اصناف گرفته شود بین هر صنف سرشکن میشود-پولیس,دولت شهر.شهری که دارای خودگردانی بوده و از دیگر شهرها یا کشور مستقل باشد