فصل اول
شهرنشینی ، شهرگرایی و «شهرسازی» قبل از اسلام
1- شیوه پارسی ( قرن 9- 4 ق.م)
2- شیوه پارسی – هلنی ( قرن 3 ق.م)
3- شیوه پارتی ( قرن 3 ق.م تا 7میلادی)
استاد : دکتر حسنعلی پور
نیمسال اول 93-92
عوامل شکل گیری شهر
1- جهان بینی (چگونگی نحوه نگرش به جهان)
2- اقتصادی(چگونگی تعریف مادی جهان) تولید و توزیع ثروت و حرکت گردش کالا
3- محیط یا اقلیم، به طور کلی عناصر محیط زیست طبیعی را شامل می شود.
1-1 مفهوم شهر و «شهرگرایی» در دوران ماد ( 9-7 ق.م)
تا این زمان دو جامعه ایلی و روستایی که در ارتباط عمیقی با یکدیگر قرار داشتند تحت نظامی ، عشیره ای اداره می شدند.
و اما شکل جدید جامعه ای است که نه بر مبنای سازمان عشیره ای بلکه بر مبنای دولت سازمان یافته است.
اقوام آریایی با تشکیل دولت ماد اولین اقوامی هستند که گذر از جوامع روستایی،ایلی را به جامعه شهری تجربه میکنند.
نتیجه چنین گذری ایجاد اولین شهر- قدرت فلات ایران : هگمتانه ، هگمدان، همدان
شکل ظاهری شهرهای ماد نتیجه آموختن مظاهر تمدن و پایه های آن از بین النهرین میباشد که
نمونه آن هگمتانه است که شباهت های بسیاری با اور دارد.
5
1-1 مفهوم شهر و «شهرگرایی» در دوران ماد ( 9-4 ق.م)
هگمتانه «شهر- معبد» و «شهر – قدرت»
هگمتانه بیش از هر چیز تبلور وحدت و یگانگی سه جامعه ایلی، روستایی و شهری است.
«هرتسفلد» هگمتانه را به معنای «مکان جمع شدن » میداند.
ظهور مفهوم جدیدی از شهر که اجتماع این سه جامعه را بیانگر است : مفهوم«دولت»
دولت ماد بر وحدت اجتماعی این سه جامعه تاکید دارد.
ایجاد قلاع سنگین و شهر- تپه های بیشمار در سرزمین ماد، مقوله های جهان بینی،اقتصاد و زیست محیطی را همزمان در خود دارد.
6
1-1 مفهوم شهر و «شهرگرایی» در دوران ماد ( 9-4 ق.م)
در دوران ماد نه شهرنشینی رخ میدهد و نه یکجا نشینی.
اولا جامعه روستایی که قبلا رخ داده بود گواه بر یکجا نشینی بود.
زیرا
ثانیا شهر نه به عنوان یک جامعه کاملا مشخص بلکه مکان تجمع جوامع روستایی، ایلی و شهری بود.
بنیانگذار سلسله ماد دیاکو بود.
شار مادی در این مرحله عبارت است از قلعه ای محکم و قوی بر نقطه سوق الجیشی خاص که شامل نقاط زیستی بزرگ و کوچک بود.
قلعه مرکز واقعی مدیریت و سازماندهی منطقه وسیع تحت نفوذ خویش است.
در شار مادی مفهوم بازار هنوز در مرحله جنینی قرار دارد.
8-7
1-2 شار در دوران هخامنشی،بالندگی مفهوم ( 7-4 ق.م)
نمونه های شار پارسی:
پاسارگاد-تخت جمشید-شوش-استخر-دهانه غلامان
دولت ماد به دولت هخامنشی و شار مادی به شار پارسی تبدیل شده که دلیل آن شرکت فعال اشرافیت ایلی در دولت و شرکت در کلیه فعالیت های اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی-سیاسی است.
ایجاد جاده شاهی از «شوش» به «افسوس» درکنار مدیترانه برای در ارتباط سریع قرار دادن شهرهای بازرگانی – کشاورزی بین النهرین با «شهر- قدرت» مرکزی ودیگر نقاط کشور.
ایجاد جاده بین بابل و هند نشاندهنده ی قدرتمند شدن سازمان اقتصادی هخامنشی.
هدف اصلی دولت هخامنشی محافظت و مراقبت از جاده ها بود و هر 20کیلومتر یک چاپارخانه و کاروانسرا ایجاد می نمود.
9
1-2 شار در دوران هخامنشی،بالندگی مفهوم ( 7-4 ق.م)
دستیابی به آسیای صغیر و فتح لیدیه با سازمان بازرگانی بسیار پیشرفته دولت هخامنشی را با عنصر جدیدی به نام پول آشنا می سازد.
شار نظامی-کشاورزی دوران ماد شار نظامی-بازرگانی پارسی در سر حدات و شار بازرگانی-کشاورزی سرزمینهای میانی.
تعریف دقیق سازمان فضایی از سوی دولت هخامنشی خانه ،ده،طایفه و کشور
شار پارسی «شهر-معبد» ، «شهر-قدرت» و «شهر-بازار».
10
1-2 شار در دوران هخامنشی،بالندگی مفهوم ( 7-4 ق.م)
ویژگی شهر پارسیان : شهر مربعی بود به طول یک میدان که اسب به میل خود و به یک نفس بدود( حدود 700در700 متر) در وسط آن آتش را به منزله حافظ حقیقی مکان می افروختند و در کنار آن حوض یا آبگیری به نسبت جمعیتی که در آنجا سکنی می گزیدند،حفر می کردند.
سازمان اجتماعی شار پارسی(هخامنشی)
1) اشرافیت دودمانی(نجبا) : اشرافیتی که در راس هرم دودمانهای متشکله جامعه هخامنشی قرار دارند و در«شهر-قدرت»و یا شار پارسی مقام میگیرند.
2) مغان و روحانیون (موبدان): این گروه منادی جنبه آسمانی و مذهبی دولت پارسی است و وجود این طبقه باعث میشود تا دولت پارسی بر صحت روابط اجتماعی-فرهنگی ،سیاسی ،اقتصادی و تولیدی جامعه نظارت مستقیم داشته باشد.
12-11
1-2 شار در دوران هخامنشی،بالندگی مفهوم ( 7-4 ق.م)
3) اشرافیت دهقانی : وجود این طبقه نشان از یگانگی کار اجتماعی دارد.با استقرار در شهر هم در کنار قدرت قرار می گیرد و هم در دیگر زمینه های اقتصادی ،صنعت و بازرگانی به کار می پردازد. و در واکنشی منطقی سبب شکل گیری کار صنعتی و بازرگانی در روستا می شود.
4) بازرگانان و پیشه وران : گستردگی دولت پارسی ،امتزاج فرهنگ ها و تمدن های متفاوت ، در هم آمیختگی ملل گوناگون به ارتقای کمی و کیفی سطح زندگی و دانش فنی می انجامد.
تولید صنعتی و مبادله از مهمترین دستاوردهای چنین حرکتی است.
13
1-2 شار در دوران هخامنشی( 7-4 ق.م)
چهره(ریخت شناسی) شارهای پارسی
دژ حکومتی : مجموعه ای مرکب از کاخ ها،معابد،دیوانها ، تاسیسات نظامی و اداری ،ذخائر و….
دربا اهمیت ترین نقطه سوق الجیشی شهر قرار گرفته و با دیوارهای سنگین محافظت میگردد.
دژ ، مظهر دولت پارسی ،مظهر قدرت ، و مظهر وحدت و یگانگی است.
شار میانی (شارستان) : مجموعه ای متشکل از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتازه با خانه های کم و بیش مشابه،بازاری در میان و همه محصور در دیواری سنگین با دروازه هایی برای ورود و خروج به شار میانی.
شار بیرونی (ربض) : مرکب از محلات و خانه ها ،بازارها ،باغات و مزارع پراکنده در سطحی وسیع.
و معمولا به وسیله حصارهای طبیعی ،کوه ،تپه و…جدا می گشته است.
شار بیرونی محل استقرار اکثریت جامعه شهری است.
15-14
بنیانگذاری شهر-دولت ، شیوه ی پارسی – هلنی (قرن 3 ق.م)
نمونه شهر پارسی هلنی در ایران فعلی بقایای خورهه (در محلات واقع در استان مرکزی) و هکاتوم پولیس می باشد.
برای نخستین بار دو فلسفه «شرقی» و «غربی» با یکدیگر ترکیب می شوند.
فلسفه اولی مبتنی بر منشاً فرهنگی شکل گیری دولت ،دولتی که قدرت خود را از آسمان می داند، حمایت مغان و نقش رهبری مردم را دارد،ریشه هایش را از بین النهرین گرفته و با «دین زردشت» بارور شده است.علاوه بر روابط مادی بر روابط معنوی نیز توجه دارد.
فلسفه دومی مبتنی بر منشا مادی شکل گیری دولت ، دولتی که قدرت خود را از زمین دارد و خدایانش در کوه “ المپ” جای داشته و منشا زمینی دارند و رفتاری انسان گونه و نگرشش به جهان کاملا مادی است.
تلاقی این دو فلسفه مفهوم جدیدی از شهر است که هم هاله ای از «شهر-دولت» هلنی است
و هم «شهر-قدرت» پارسی.
2- مرحله پیدایش «نو-شهرها» و تجربه سازماندهی شبکه شهری
16
شهر پارسی-هلنی مکانی می گردد برای استقرار دولت سلوکی.
ساختن بیش از 400 شهر جدید در کنار قلاع نظامی – مشهورترین آنها شهر «صد دروازه»(هکاتوم پولیس)- نشان از سیاست شهرسازی دولت سلوکی دارد.
دولت سلوکی مالک جاده های بزرگ بین قاره ها بود.از جمله راههای ابریشم و ادویه.
ویژگی های مکان استقراری شهر پارسی-هلنی :
اول : در نزدیکی راههای ارتباطی و جاده های اصلی.
دوم : در کنار قلعه نظامی و یا شهر قدیمی مستقر در منطقه ای مملو از روستاهای پیرامونی.
سوم : از نقطه نظر سوق الجیشی قابل تامین باشد.
بنا براین «شهر پارسی – هلنی» در بدو تولد خویش شهری نظامی است.
با کسب اجازه از دولت سلوکی،روستاهای پیرامونی و قلعه-شهر به هم پیوسته را شهر خوانند.
19-17
« شهر پارسی – هلنی» امتزاجی میشود از « شهر – دولت» و « شهر – قدرت »
اصول و قواعد به کار گرفته شده در ایجاد نوشهرها همانی است که در عهد کلاسیک از سوی هیپوداموس استفاده شده بود.
مقیاس انسانی مبنای طراحی معابر و منازل قرار میگیرد.
شبکه معابر کاملا به گونه ای شطرنجی طراحی میشود.
برای نخستین بار مفهوم میدان در شهر رنگ میگیرد و همانند اصل خود-آگورا- مرکز مبادلات فرهنگی ،تجاری و اداری میشود.
ولی این میدان بیش از هر چیز مکان خودنمایی و اعتبار دولت سلوکی است.
20
خورهه – محلات استان مرکزی: میان سبک پارسی -هلنی
سر ستون شهر پارسی هلنی خورهه-الهام گرفته از سرستون شیوه ایونیایی در تمدن یونان است
شار پارتی در دولت اشکانی (قرن 3 ق.م تا 3 میلادی)
جامعه ایلی همراه با جامعه روستایی و بخشی از جامعه شهری ،دولت اشکانی را در ایران آن روزگاران مستقر ساختند.
این دولت برای اولین و آخرین بار در تاریخ ایران نوعی دولت مرکزی مبتنی بر تفاهم دودمانهای متشکله را شکل بخشید.
دولت اشکانی تنها دولتی است که پادشاهان آن نه بر مبنای وراثت بلکه بر مبنای تفاهم سران دودمانها انتخاب میشدند که از این جهت به دولت ملوک الطوایف شهرت دارد.
مرکز اصلی حیات سیاسی دولت اشکانی شهر پارتی است.
در دولت اشکانی روستا نه در تقابل با شهر بلکه به عنوان مکمل آن در بازرگانی و صنعت سهم مهمی دارد.
3-1 دگرگونی در مفهوم شهرهای خودفرمان پارسی-هلنی :
22-21
طبقات اجتماعی دولت اشکانی
1 ) اشرافیت دودمانی : این طبقه هم خاندان پادشاهی را شامل میشود و هم اشرافیتی که در راس دودمانهای متشکله جامعه پارتی قرار دارند.این اشرافیت همان دولت اشکانی است که هر بار نماینده ای از خود را به عنوان شاه برمیگزیند.
2 ) دیوانسالاران و نظامیان : نشانگر گستردگی روابط دیوانی و حضور نظامی دولت اشکانی است .
ستیزهای بسیار چه بر سر قدرت و چه در مقابله و مهاجمه ویا غارت و دفاع طبقه نظامیان را بوجود آورد.
3 ) مغان و روحانیون : این طبقه نشان از حضور مستقیم و تعیین کننده مذهب در سرنوشت جوامع تحت سلطه دولت اشکانی است و نقش چهره آسمانی دولت اشکانی را دارد.
23
4 ) اشرافیت دهقانی : بیان کننده نقش و قدرت جامعه روستایی است. شرکت این طبقه در دولت ، در بازرگانی و صنعت ، و حضور آن در کنار دیوانیان از وحدت اجتماعی کار نشان دارد.
5 ) بازرگانان و پیشه وران : شرکت دولت اشکانی در بازرگانی بین المللی ، انباشت سرمایه و ارزش افزوده ناشی از این امر موجب شکل گیری این طبقه میشود.
این گروه نیز برخلاف شهر پارسی – هلنی خود را با اشرافیت دودمانی و دهقانی و با دیوانیان و نظامیان در هم آمیخته و به عبارت دیگر تقسیم اجتماعی کار را ناممکن میسازد.
در این دولت فاصله اجتماعی-فرهنگی و مادی بین طبقات و همچنین بین دولت با مردم کم شده.
24
دولت اشکانی با تخریب سازمان کالبدی دولت سلوکی، «شهر پارسی-هلنی» رانیز دگرگون میکند.
شهر قدیم را در سازمان جدید با برج و باروی دایره ای شکل، شکل میدهد. برای نخستین
بار در تاریخ شهر دایره ای شکل را ایجاد میکند. نمونه : نساء در ترکمنستان و فیروز آباد در فارس.
سازماندهی کالبدی – فضایی شار پارتی
1 ) دژ حکومتی : مظهر دولت اشکانی و نشانه شاخص « شهر –قدرت» پارتی.مرکب از کاخها،معابد،دیوانها تاسیسات نظامی و…مظهر وحدت و یگانگی اجتماعی است و مهمترین نقطه سوق الجیشی را داراست.
2 ) شار میانی (شارستان) : مرکب از محلات متفاوت،بازار و میدان و خانه های با معماری خاص.
3 ) شار بیرونی : مجموعه ای بس گستره مرکب از محلات ، بازار ، باغ و مزرعه که عمدتا به وسیله حصارهای طبیعی ( کوه ، جنگل و رودخانه و…) محصور شده و چون شار بیرونی«شهر پارسی» محل استقرار سه جامعه ایلی ، روستایی و شهری است.
27-25
شار پارتی در دولت ساسانی ( قرن 3 تا 7 میلادی)
گستردگی وسیع دولت اشکانی و تعویض های پیاپی پادشاهان اشکانی- به علت اختلافات داخلی دودمانهای در قدرت – به ضعف دولت اشکانی و متعاقبا جایگزینی آن با دولت ساسانی می انجامد.
«کارنامک اردشیر بابکان» اولین سند عقیدتی – سیاسی حکومت و دولت در دوره های پیش از اسلام است.
اولین سندی که در آن دولت ساسانی آمیزه ای است منسجم از حکومت مادی و معنوی و آمیخته ای از سیاست و مذهب.
کارنامک اردشیر بابکان دوازده قرن تلاش و مبارزه بین سیاست و مذهب.
اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت ظهور دولت ساسانی.
3-2 بالندگی مفهوم شار و سازمان یافتگی کامل آن :
28
نطفه اصلی دولت ساسانی در شهر بسته شد.
اشرافیت دودمانی عملا از طبقات اجتماعی به کنار گذاشته شد.
دولت ساسانی به «نظام کاستی» در سازمان اجتماعی دست می یابد.
طبقات اجتماعی دولت ساسانی
1 ) موبدان و مغان : این طبقه در این دولت به بالا ترین نقطه از هرم قدرت ارتقاء می یابد.
بدین ترتیب دولت ساسانی نقش مقدس و طبقاتی خویش را باز یافته و بر شوون جامعه حاکم گردید.
2 ) جنگاوران و سپاهیان : برای اولین بار در ایران ظهور میکند . حضور این طبقه نشانگر جنبه بسیار قوی نظامی دولتی ساسانی است و تضمینی است برای جلوگیری از هرگونه حرکت دودمانی و عملا به فروپاشی نظام دودمانی کمک کرده. این طبقه زمین دار است و در تجارت دخالت داشته و در صنعت هم نقش دارد.
29
3 ) دبیران و پزشکان : بسیاری از دیوانهایی که در دوره اسلامی شکل میگیرد ریشه در تشکیل همین طبقه دارد.ورود دیوانسالاران به طبقات اجتماعی نشان از حکومت دیوانی دارد.
4 ) دهقانان : این طبقه در دولت ساسانی نشان از پیروزی اشرافیت دهقانی بر اشرافیت دودمانی دارد.
در دولت ساسانی ساتراپ ها یا سرزمین های منطقه ای پهناور در اختیار فرماندارانی قرار میگیرد که به نمایندگی از دولت ساسانی بر آنها حکم می رانند.گاه فرماندار از جامعه ایلی و گاه مستقیما از مرکز اعزام میشد. ولی مالکیت در هر صورت از آن دولت ساسانی است.
وجود دو طبقه برتر جنگاوران و دبیران حکایت از گستردگی دیوانسالاری و به تبع آن نظامی گری دولت ساسانی دارد.
دفاع از کشور به شهرهای سرحدی – حفظ و حراست از شبکه آمد و شد جاده ای به شهرهای میانی- و کار تولید عملا به سرزمین های درونی واگذار میشود.
شار ساسانی نیز بر مبنای باورهای دینی و متاثر از مقوله جهان بینی ساخته میشود.
31-30
گاه شهر را مثل رقم شطرنج می ساختند ( هشت در هشت قطعه ) و گاه مثال جانوران : شوش بر مثال باز و شوشتر بر مثال اسب.
توصیف شهرهای ساسانی بویژه شهرهای دوران قباد
بخش نظامی شهر ،کهن دژی بود با باروهای کنگره دار و قسمت اساسی شهر در شارستان بود و بر گرداگرد کهن دژ. بازارها در درون دیوارهای شارستان و گاهی در برون بودند که در دوره اسلامی ربض نامیده میشد و گاهی نیز دیوار دومی گرداگرد آن میکشیدند.
شار ساسانی هم «شهر-معبد» است و هم «شهر-قدرت»
سازمان کالبدی – فضایی شار ساسانی
1 ) دژ حکومتی : این دژ در دوره اسلامی به کهن دژ یا قهندژ معروف میگردد.مجموعه ای است مرکب از کاخها ، آتشگاه اصلی ،دیوانها ،سرباز خانه ها ،ذخائر و غیره که در بالاترین نقطه شهر ومهمترین نقطه سوق الجیشی ساخته شده.دژ مظهر قدرت دولت ساسانی است.
32
2 ) شار میانی : مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتازه است.
شیوه ساخت کاخ کسری (که دارای یک ورودی مسقف ،شاه نشین در میانه و اتاق هایی در اطراف آن با حیاط میانی است) الگوی غالب ساخت واحدهای مسکونی شار میانی است. به وسیله دیواری سنگین با چهار دروازه به چهار سوی عالم محصور شده است و بخشی از بازار را نیز در خود دارد.و به شارستان معروف است.
3 ) شار بیرونی : مرکب از محلات ،خانه ها ،بازار ها، باغات و مزارع.آتشکده و بازار اصلی نیز در این بخش است و این بخش در دوره اسلامی به ربض مشهور گردید.
4 ) بازار : بازار به عنوان ستون فقرات شهر از دل شارستان شروع و تا ربض کشیده میشود و محلات را شکل میدهد. بازار قلب شهر می گردد.
5 ) میدان : گستره ای وسیع است که در جلوی دروازه های شارستان و در ربض ساخته میشوند.
این میدان نه چون آگورا محل تظاهر داد و ستد اقتصادی است و نه چون فورم مظهر قدرت حکومت.
میدان مکانی است که بازارها به آن باز میشوند وتظاهرات اجتماعی-اقتصادی در هم می آمیزد و محلی است برای اعلان فرمانهای دولت ، بخشودگیها وعقوبت ها.
35-33
پلان هوایی اردشیر خوره(فیروزآباد فارس)دوره ساسانی – سبک پارتی
آتشدان مرکز شهر در شهر ساسانی قبل از اسلام که در دوره اسلامی مسجد جایگزین آن می شود.
قلعه دختر شهر فیروز آباد (تاسیسات دفاعی شهر)
بقایای شهر تیسفون : ایوان مدائن- دوره ساسانی- سبک پارتی
پلان هوایی شهر بیشاپور(طرح هیپوداموس) دوره ساسانی-سبک پارتی
بنای یادمان شهر بیشاپور – دوره ساسانی: سبک پارتی
بر روی یکی از ستونهای آن نام مهندس شهرساز"اپسای« (apasai) از اهالی روم ذکر شده است.
فصل دوم
شهرنشینی ، شهرگرایی و «شهرسازی» در دوران اسلامی
*1- سبک خراسانی ( قرن 4-1 ه.ق)
*2- سبک رازی ( قرن 7-4 ه.ق)
3- سبک آذری ( قرن 11-7 ه.ق)
4- سبک اصفهان (قرن 13-11 ه.ق)
صفحات 38 تا111
استاد : دکتر حسنعلی پور
فتح ایران توسط مسلمانان عملا به وسیله قیام ربض علیه شارستان و کهندژ همراهی میگردد. قیامی که در واقع علیه نظام کاستی بود.
زمانی که اسلام رم شرقی و ایران را می گشاید در ایران نظام شهری منبعث از دولت قاهر مرکزی و سلسله مراتب اجتماعی کاستی است و در رم شرقی فلسفه شهروند رمی هنوز حکم می راند.
اسلام نه تنها به عنوان «دین» بلکه به عنوان یک« جهان بینی» در شهر «مکه» تولد می یابد.
نخستین شهر اسلامی خارج از سرزمین حجاز نیز «کوفه» بود.
دگرگونی مفاهیم شهری بر اساس جهان بینی اسلامی
38
بررسی مفهوم شهرهای رومی،قرون وسطایی ،ایرانی و شهرهای دوران اسلامی
مفهوم شهر رومی : در شهر رومی قوانین و سنت نشات گرفته از قواعد و مقررات برده داری شهر مادر یعنی رم به کار می رفته است.
شهر رومی مکان استقرار اشرافیت رومی و نیروی نظامی امپراطوری است.شهروند رومی در مقابل دیگران حقوق و مزایای خاصی داشت.
« شهر برده دار» رومی تجسم فضایی جهان بینی برده داری است.
شهر رومی شهر – برده
مفهوم شهر ایرانی (شار پارتی) : شار پارتی مکان استقرار اشرافیت وابسته به دولت قاهر مرکزی است.
شارستان محل استقرار دستگاه قوی دولتی است که هرگونه مرزهای طبقاتی و امتیازی را درمی نوردد.
تجسم و تبلور فضایی نظام کاستی ( جامعه طبقاتی عصر ساسانی ) است.
40-39
مفهوم شهر قرون وسطایی: از بدو تولد خویش در تقابل با محیط پیرامونی خویش و روابط مسلط بر آن _روابط فئودالی _ قرار می گیرد.
شهروندان ساکن در اینگونه شهرها عمدتا در صنعت و بازرگانی و تولید فرآورده های غیر کشاورزی مشغول هستند.
امتیازاتی به شهروندان تعلق میگرفت و آن هم در داخل دیوارهای شهر.
مفاهیم شهر دوره اسلامی : همچون شهر از قوانین مدون جهان بینی اسلامی تبعیت می کند و در این قوانین امتیازات ویژه ای برای مردمان وجود ندارد.
در این قوانین فقط امت یعنی اجتماع مومنان که به جهان بینی اسلامی اعتقاد دارند دارای امتیازات ویژه ای نسبت به دیگران هستند.
شهروند در کنار روستایی و ایلیاتی به جهان بینی اسلامی اعتقاد دارند و فقط فرمانبردار احکام اسلامی و امام هستند.
40-39
شهر و روستا فقط از لحاظ کالبدی با هم متفاوت هستند.این شهر تجسم فضایی نظام برابری و برادری است و مفهوم« شهر – امت» در آن به چشم میخورد .
شهر دوران اسلامی قبل از هر چیز « قلعه ایمان » است.
نقش مذهبی شهر بر اهداف نظامی – اقتصادی ِ آن شهر اولویت دارد.
«یثرب» با تغییر نام خود به «مدینه» اولین شهری است که با جهان بینی اسلامی بنیانگذاری می شود.
مدینه جایگاهی است که در آنجا عدالت به اجرا در می آید و مقر دولت است و گذشته از موقعیت اداری دارای نقش مذهبی بسیار با اهمیتی است.
41
در نتیجه جامعه شهری در دولت اسلامی نقشی به مراتب فراتر از همسانهای خود در دولت کهن بر عهده می گیرد. ولی این جامعه دیگر بیانگر نماینده دولت نیست بلکه چون دو جامعه دیگر تحت سلطه این دولت قرار می گیرد.
عوامل مشخصه شهر در دوره اسلامی
مسجد
بازار
محله
الف) مسجد :
تشکیل دولت اسلامی برای اولین بار در «مسجد» صورت می گیرد.
در دوران اولیه دولت اسلامی سکونتگاهی شهر محسوب می شود که دارای مسجد جامع باشد.
مسجد جامع علاوه بر نقش مذهبی خود نقوش سیاسی و اجتماعی بسیار قوی را نیز داراست.
42
4 دوره مشخص از تحول و دگرگونی مسجد جامع
دوره اول : – مدتی کوتاه در صدر اسلام را شامل می شود.
– مسجد صورتی ساده و بی پیرایه دارد.
– الگوی آن مسجد النبی در مدینه است.
– مکان استقرار دولت اسلامی نیز می باشد.
– در شهر های تسخیر شده مسجد در کنار معابد ،آگورای یونانی ،فورم رمی،میدان
شار پارسی و در نقاط پر آمد وشد شهر بنا می گردد.
43
دوره دوم : – عمدتا دولت اسلامی در دوران بنی امیه را شامل می شود.
– در عین آنکه مسجد در ربط کامل با قدرت دولت اسلامی است ولی در کنار خود
دارالاماره را به عنوان مقر حکومت دارد.
– حکومت اموی بنای مسجد جامع و دارالاماره را همزمان شروع می کند.
– شکل گیری اولین مدارس در کنار مساجد در این دوران نشان از اولین جدایی این مذهبی
رسمی،دولتی و در قدرت با مذهب مردمان دارد.
– شهر به مکانی اطلاق می شود که دارای جامع باشد.
43
دوره سوم : – عمدتا مربوط به خلافت عباسیان و تشکیل امپراطوری اسلامی در پهنه ای بس
گسترده از جهان آن روزگاران است.
– این دوره آغاز حکومت ، فرهنگی – سیاسی در کل امپراطوری به معنای عام و در ایران
به معنای خاص آن است.
– قدرت سیاسی از مذهبی جدا گشته و برتری می یابد جدایی جامع ازدارالاماره
– نطفه فرهنگ اسلامی در ایران بسته می شود شکل گیری مذهب شیعه
– جامع به عنوان مکان اصلی اجتماعات مردمی بکلی خود را از حکومت جدا می کند.
44
دوره چهارم : – به ظهور حکومتهای قدرتمند محلی در دل امپراطوری عباسی باز می گردد.
– در این دوره جامع و سپس دیگر مساجد بیش از آنکه محلی برای عبادت باشند
مکانی جهت خودنمایی حکومت ها می گردند.
– مسجد و در کنار آن مدرسه مقر آن دسته از علما و مردمانی می گردد که با
رجوع به صدر اسلام به عنوان نهادهای ضدقدرت در مقابل حکومت های محلی
به مبارزه می پردازند. به قدرت رسیدن خاندان آل برهان در بخارا ،آل میکائیل در
نیشابور و یا شیخ مجدالدین شیرازی در شیراز گواه بر این امر هستند.
خلاصه سیر تحول مسجد جامع در دوران اسلامی :
1-مسجد 2- مسجد + دارالاماره 3- مسجد با فاصله از دارالاماره 4- تزئینات افراطی در مسجد بیانگر خودنمایی حکومت ها
45
– در این دوره هر شهری می باید جامع داشته باشد ولی هر جا که جامع داشت مقام
شهر نمی یابد.
– محلات بر مبنای جدایی قومی ،نژادی ،فرهنگی و…بر پا می گردند.
– ایجاد محلات جدید خارج از فضای موجود شهر به نوعی خودنمایی حکومتی
تبدیل می گردد.
ب) بازار:
رونق اصلی بازار در قرن 2 الی 7 هجری قمری
دو عنصر بازار و میدان نقش اساسی در سازماندهی شهر دوره اسلامی دارند.
عناصر اصلی متشکله شهر دوره اسلامی : بازار و میدان
46
بازار از میدان اصلی شهر به سوی دیوار و بارو کشیده شده و در ورای آن تا حدی معقول گسترش می یابد.
قبل از اینکه محله ای ساخته شود و بخشی نو بر پا شود ابتدا بازار و میدان ساخته می شدند و سپس مردمان به گونه ای کاملا آزاد به دور آنها سکنی می گرفتند و محله ای جدید بر پا میشد به همین اعتبار است که میتوان بازار را به عنوان ستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برد.
ج) محله :
با محلاتی بر حسب قوم و قبیله،نژاد،مذهب و ….مواجه هستیم.
اگر چه محلات ترکیبی از 3 جامعه شهری ،روستایی و ایلی هستند ولی در تضاد و تقابل با هم قرار دارند.
وجود محلات در تضاد و در تقابل از خصیصه های بارز شهر دوره اسلامی می باشد.
48
1َََََََ-حصار 2-دروازه 3-ارگ 4-راهها 5-حاشیه شهر 6-شاهراهها(شارع عام) 7-مسجد 8-سازمان های اداری 9-مدرسه 10-بازار 11-کاروانسراها 12-محله مسکونی
عناصر اصلی شهرهای اسلامی
در دوران متقدم و در سرزمین های پهناور امپراطوری اسلامی سیاست شهرسازی خاصی تدوین گردیدکه به طور عمده دو گونه شهر را مدنظر قرار می داد.
شهرهای قدیمی :
دروازه های خود را بر روی دولت اسلامی گشودند.
بازسازی و اهمیت بخشیدن به ربض مهمترین سیاستی است که دولت اسلامی در دوران متقدم از آن تبعیت می کند.
اهمیت یافتن و گسترش سریع ربض ، آبادان شدن آن و ضعیف شدن یا مهجور گردیدن شارستان حکایت از چنین سیاستی دارد.
بازسازی ری ، اصفهان ، نیشابور و…در دوران متقدم از همین سیاست نشات گرفته است.
شهرنشینی ، شهرگرایی و «شهرسازی» در دوران متقدم اسلامی
50
شهرهای نوبنیاد :
عمدتا به عنوان پایگاه های نظامی شکل گرفتند.
شهر جدید در کنار شهر کهن با فاصله ای اندک از آن بر پا می شود.
همانند کوفه ، بصره،بغداد و نیشابور و…
شهر نوبنیاد نیشابور دوره اسلامی در محله شادیاخ تبلور می یابد.
آرمان شهر دولت اسلامی :
شهرهایی که نشاندهنده ی قدرت دولت یا دولت های اسلامی است.
این شهرها مفاهیم شهر-قدرت ،شهر-ثروت و شهر-آرمان را در خود دارند.
نمونه ها :
بغداد مرکز خلافت عباسیان در قرن 2 هجری ، فاس مرکز خلافت ادریسی ها در قرن 3 هجری در مراکش و سامره مرکز خلافت عباسیان در قرن 3 هجری.
52-51
شهرهای مذهبی :
عملا به عنوان شهر-شاهد و شهر-ایمان ساخته شده و در بسیاری موارد دولت اسلامی و دستگاه خلافت را با دشواریهایی رو به رو می سازد.مانند: مشهد، قم و کربلا.
تاریخ آغاز شهرسازی در ایران اسلامی و سر انجام آن:
با رنسانس اسلامی شروع و با حمله مغول پایان می پذیرد.
حمله مغول در 7 هجری نقطه پایانی است بر تمدن شهری هفتصد ساله دوران متقدم اسلامی.
53-52
نمونه شهرهای نوبنیاد دو قرن اول اسلامی : سامره – بغداد – رقه – جعفریه(ابودلف)
دولت مبتنی بر شریعت اسلامی بسرعت شکل و چهره ای دیوانی می یابد و سازمان دیوانی بر همه شئون دولت و زندگی مردم حاکم می شود.
دیوانهایی نیز شکل می گیرند که هر یک باز تولیدی از دیوانهای کهن هستند و در مفهومی جدید به کار گرفته می شوند. این دیوانها عبارتند از:
1- دیوان شرطه عملکرد نظامی 2-دیوان اشراف عملکرد امنیتی
3- دیوان استیفا عملکرد دارایی 4- دیوان برید عملکرد پست
5- دیوان رسائل مکاتبات دولتی 6-دیوان قضاء عملکرد عدالت
7- دیوان حسبت عملکرد امور شهری
شهر محل تضادها و تقابل هایی می گرددکه نتایج آن گستره ای منطقه ای می یابد.دیوارهای ذهنی و تصوری شهر در محدوده منطقه قرار می گیرد.
شکل گیری دولت اسلامی ، بازسازی مفاهیم کهن
55-54
چنین رابطه ای بین شهر و منطقه سبب ایجاد مفهوم «شهر – دیوان» می شود.
جامعه و شهر و دولت باز تولید انگاره های کهن هستند.انگاره هایی بدین گونه :
اول : پس از گذر از میدان بزرگ شهر به کاخ خلیفه و کهندژ که محل استقرار دولت و دیوانها بود می رسیدند.در نقشه بغداد کهندژ به دارالاماره تبدیل می گردد.
دوم : در اطراف میدان خانه های امرا و نزدیکان قرار داشت و شارستان نیز شهر خواص شهر دولتمردان و دیوانیان بود که در بغداد به شهر بزرگان و سرداران تخصیص داشت.
سوم : ربض مکانی می گردد برای حضور مردم با حرف و اقوام و قبیله های مختلف.
56
پلان بغداد (دوره اسلامی)
پلان فیروز آباد – دوره ساسانی
ربض خود دارای نهادهای شهری،بازار و میدان و محله است.
تشکیل حکومت های محلی-منطقه ای خود مختار قرن 2 هجری
تشکیل اولین دولتهای منطقه ای-محلی چون:
طاهریان در خراسان ( اولین دولت محلی در ایران پس از اسلام) ، صفاریان در کرمان
و سپس تشکیل حکومت نسبتا طولانی سامانی در ماوراءالنهر در قرن دوم ه.ق سر در بازسازی و به کارگیری همان مفهوم کهن تشکیل دولت واحد دارد.( اولین دولت ایرانی بعد از حمله اعراب)
طاهریان و صفاریان اولین حکومت هایی بودند که داعیه تجدید حیات علمی و ادبی ایران را در محتوای اسلامی در نظر داشتند ولی این مهم از قرن سوم هجری وبا به قدرت رسیدن سامانیان در ماوراءالنهر آغاز می گردد.
57
اولین دولت ایرانی بعد از حمله مسلمانان دولت سامانی است در ماوراءالنهر و خراسان بزرگ.
در قرن دوم هجری حکومت نسبتا طولانی و پایدار دولت سامانی نهضتی را آغاز می کند که تجدید کننده حیات علمی و ادبی ایران محسوب شده و حدود 4 قرن حکومتهای متفاوت دولت اسلامی را شامل می شود.
آغاز آن در دوره سامانیان ، اوج آن در دوره بوییان( قرن 4ه.ق ) و حضیض آن با حکومت خوارزمشاهیان در قرن ششم و هفتم هجری قمری است.
دلایل وقوع چنین نهضتی(تولد رنسانس) :
1- به هم ریختن نظام کاستی و جایگزین شدن جهان بینی اسلامی به جای تقسیم ارثی و اجتماعی کار،موقعیت اجتماعی و روابط ناشی از آن.(شایسته سالاری)
تولد سبک خراسان در زمینه های هنری و ادبی
61-60
2- آمیخته شدن تمدن های متفاوت یونانی و مصری از یک سو و هندی و ایرانی از دیگر سو تمدن و هنر اسلامی را پایه گذاری می کنند که این تمدن و هنر سبب تجدید حیات علمی و ادبی و هنری می شود.(همزیستی مسالمت آمیز فرهنگ های مختلف از بلخ تا اندلس)
3- اختراع کاغذ در چین و رسیدن آن به سمرقند در قرن اول هجری قمری(دهکده جهانی به تعبیر آن زمان با اختراع کاغذ)
4- امکان برخورد آزاد عقاید متفاوت با یکدیگر به خصوص در قرن دوم هجری (آزادی بیان در بالا ترین حد ممکن)
نقش دولت سامانی در بازسازی سازمان های دیوانی کهن:
-امیر(در گاه) – وزیر (بنا) دین و دولت دو روی یک سکه
در دولت سامانی دین و دولت دو روی یک سکه می گردند.
و همچنین در این دولت تشکیل سازمان های صنفی را داریم که بعد از اسلام در ایران در شکل بخشیدن به نهضت های شهری نقش مهمی را ایفا می کردند.
نظارت بر امور اصناف بر عهده دیوان حسبت گذاشته می شود و بدین ترتیب استقلال کامل از آنها گرفته می شود.
62-61
سازمان اجتماعی دولت سامانی : ایل – دولت
خان نظامی با استقرار در شهر نماد اصلی پیوند سه جامعه می گردد.
مصادیق سبک خراسان :
1- در زمینه شهرسازی : ادغام شهر و روستا همچون روزگاران کهن
2- ایجاد میدان های بزرگ که در اطراف آن دیوانهای مختلف ، کاخ حکومتی ، مسجد جامع و بازارها برپا بود.
از بارزترین میدان ها در زمان سامانیان میدان کهنه اصفهان می باشد.
سازمان شهری و زندگی در درون آن بر 4 پایه و مفهوم اصلی استوار است : حکومت،مذهب،اصناف و امت.
حکومت تبلور کالبدی آن : دارالاماره مذهب تبلور کالبدی آن : مسجد
اصناف تبلور کالبدی آن : بازار امت تبلور کالبدی آن : محله
66-64
67
1- کوشک
2-مسجد جامع
3-دیوان
4-مدرسه
5-بازار شارستان
6-شارستان
7-گذر-مرکز محله
8-بازار ربض
9-شهر اصلی-ربض
10-بازار فصلی –آغازگسترش شهر
11-زمینهای کشاورزی
ساخت کالبدی شهر در اوایل سلطه اعراب بر ایران
مفهوم شار در قرن چهارم هجری قمری
به قدرت رسیدن دولت بوییان در قرن 4 هجری قمری با آرمانهای مذهبی-بومی تحولی کلی در تمامی زمینه های هنری-ادبی ، سیاسی – اقتصادی ، اجتماعی- فرهنگی و کالبدی – فضایی را نشان دارد.
قرن چهارم اوج شکوفایی و دگرگونی در همه زمینه هاست.(انقلاب فرهنگی-سیاسی یا اوج رنسانس)
بازگشت و ابداع مجدد مراسم کهن ایرانی در چارچوب نظریه مذهب شیعه تحولی کلی در همه زمینه های اقتصادی و اجتماعی را به وجود می آورد.
اولین بار در زمان آل بویه مذهب به صورت جدی در ایران مطرح می گردد.
آل بویه (شیعه) در تقابل با دولت عباسی (سنّی) قرار می گیرد.
آزاد اندیشی دولت بوییان باعث می شود که آموزش نقش عمده ای یابد.
ساخت و بافت شار از قرن چهارم تا قرن هفتم هجری قمری(سبک رازی)
68
در قرن 4 هجری مدرسه به عنوان عنصر اصلی شار محسوب می شد.
از دستاوردهای دیگر این قرن شکوفایی انجمن های صنفی است که با گیلد های( انجمن های حرفه ای شهر قرون وسطایی) اروپایی تفاوت دارد.
نظارت شدید دولت بر امور اصناف نه به معنای تقابل دولت و اصناف است بلکه بدان علت است که دولت و بازار در هم تنیده اند و غیر قابل تفکیک هستند.
آزادی مذهب ، آزادی اندیشه ،رجوع به مفاهیم برادری و برابری و…نیروی محرکه سازماندهی فضایی – کالبدی شار این دوران می گردد.
اوج شهرنشینی و شهرسازی کشور در قرن چهارم هجری می باشد.
شهرهایی چون سیراف، ری ، اصفهان، نیشابور، جرجان ، شیراز ( فناگرد خسرو یا پناه شهر شاه : شهری شظرنجی که توسط عضدالدوله دیلمی در کنار شهر شیراز ساخته می شود.)
در دوره آل بویه سبک خراسانی جای خود را به سبک رازی می دهد.
71-69
قرن پنجم و ششم هجری قمری مصادف می شود با حکومت ترکان و به خصوص دوره سلجوقیان و شکل گیری نظام متمرکز و قاهر دولتی که تمامی آزادی های فرهنگی و عقیدتی آل بویه و قرن چهارم از میان برداشته می شود.
نظریه پردازان و دیوانسالاران قدرتمند سلجوقی:
امام محمد غزالی نمونه بارز اندیشه شریعت نامه نویسی
خواجه نظام الملک نمونه بارز اندیشه سیاست نامه نویسی
مفهوم تیولداری در دوره سلجوقیان باب می شود.
اقتصاد متکی بر طلا در دوره آل بویه جای خود را به اقتصاد مبتنی بر آب و زمین در دوره سلجوقیان می دهد.
مفهوم شار و سازمان آن در قرن پنجم و ششم هجری قمری
73-72
سلجوقیان مفهومی به نام سلطان تعریف می کنند که با این تعریف دولت سلجوقی مالک و صاحب تمامی زمین های محدوده خود می شود.
دولت سلجوقی با اعلان مذهب رسمی شافعی عملا هر گونه آزادی مذهب را ممنوع کرده و با آن به مبارزه می پردازد و تدریس رسمی مذهب شافعی در مدارسی به نام نظامیه ها صورت می گیرند.
در شهرهایی چون بغداد ، نیشابور و اصفهان نظامیه های بزرگ و معروفی ایجاد می شوند.
قاهر بودن دولت سلجوقیان 4 مفهوم زیر را جلوه گر می نماید :
1-اشراف دیوانی 2-احاطه آموزشی 3- توزیع ثروت 4-تسلط بر امر تولید
74
دوباره در دوره سلجوقیان محلات در ستیز با هم را داریم.
اعتبار و آسودگی خاطر نه در تقابل و ستیز با دولت مرکزی بلکه در پذیرش سلطه آن میسر می گردد.
وجود دولت همه جا حاضر امنیت اجتماعی – اقتصادی لازم برای تولید و مبادله را تامین می کند.
در حالی که دولت عباسی و سرزمین های غربی خلافت سرگرم ستیز و مبارزه با دول فئودال اروپای غربی هستند(جنگ های صد ساله) ، سرزمین های شرقی تحت سلطه دولتهای سلجوقی و سپس خوارزمشاهی مکان پیدایش شارهای بزرگ و گسترده و شکوفایی امر تولید و مبادله است.
76-75
به طور کلی شار آزاد اندیش دولت بوییان جای خود را به شاری مبتنی بر نظام عقیدتی سلجوقی می دهد.
اختلاف و تضادی که از دیدگاه عقیدتی – فرهنگی در بین محلات وجود دارد به حدی می رسد که به هنگام حمله مغول ، مغولان با استفاده از مفهوم محلات در ستیز شهرها را ابتدا مفتوح وسپس معدوم ساختند.
ریخت شناسی شار سلجوقی:کالبد شهر در این روزگاران عبارت است از میدان اصلی و بزرگ که در پیرامون آن کاخ ها و دیوانها و جامع قرار دارد.دهانه اصلی بازار به این میدان باز شده و شاخه های خود را در شهر می گستراند ….و دهانه دیگر بازار به دروازه هایی باز می شود که به سوی روستاهای بیرونی میرود.
78-76
سَبک آذری (ساخت و سازمان شهر از قرن هفتم تا قرن یازدهم ه.ق)
– بنیانهای سازمان شهری از هم گسسته می شوند و
در اثر فروریختن شهر ، روستا نیز فرو می ریزد.
نتایج حمله مغول(قرن 7)
– تفکر عشیره ای و بیابانگردی مغولان بر ایران حاکم میشود.
سبک آذری : 1- آذری غربی : دوره ایلخانی، پایتخت ها به ترتیب : مراغه،تبریز،سلطانیه
2-آذری شرقی : دوره تیموری، پایتخت ها به ترتیب : سمرقند،هرات
اصلی ترین شهری که مغولان نابود می کنند ری است که هیچگاه به شکوه قبلیش باز نگشت.
روش های سازمان یافته زمین داری وطیول داری به تبع قوانین مغولی و«یاسا» از بین می روند.
نزدیک به یک قرن مفهوم دولت کاملا از میان برداشته می شود.
بالاخره حدود یک قرن بعد از حمله مغول مغولان در برابر فرهنگ ایرانی سر تعظیم فرود می آورند.
79
اولین حرکت ها برای جلوگیری بیشتر از ویرانی شهرها در زمان هولاکوخان البته به کمک وزیر ایرانی (خواجه نصیرالدین طوسی) صورت می پذیرد.
و شهر مراغه به عنوان اولین پایتخت مغولی انتخاب می شود در صورتی که خان مغول هیچکاه در آنجا سکنی نگرفت و در چادری مجاور آن می زیست.(شهر-چادر)
دومین حرکت عمده در زمان غاران خان به همراه وزیر ایرانی اش خواجه رشید الدین فضل الله صورت می پذیرد.
حضور خواجه رشید الدین فضل الله در دولت غازانی نشانگر اولین حرکت های دیوانی برای سازمان بخشیدن به امر تولید،توزیع و مبادله است.
سعی بر آن شد که قوانین مغولی با اصول شرعی وفق داده شود ولی به علت نبود مفهوم دولت تلاش نا موفق بود.
81
نبود دولت متمرکز و حضورقوانین مغولی باعث شد که بسیاری از مردم بر گرداگرد شهرهایی جمع شوند که خان مغول در آنجا سکونت داشت.
در این دوره نه با ایجاد یک شبکه شهری بلکه با تعدادی تک شهرهای متمرکز مواجه ایم که مهم ترین آن ها تبریز می باشد.
اطراف تبریز هم دو شهر مهم ایجاد می کنند که عبارتند از :
شام غازانی یا شنبه غازان : در کناره غربی تبریز توسط غازان خان ساخته می شود که در اثر زلزله تخریب می شود.
رَبع رشیدی : توسط خواجه رشیدالدین فضل الله درکناره شرقی تبریز با 30 هزار خانه ساخته شد.
عمدتا فرم مربعی و مستطیلی داشتند با شبکه ای کاملا شطرنجی.
82
نمونه بعدی اینگونه شهرسازی در دوره سلطان محمد خدابنده شهری به نام
سلطانیه در دشت زنجان می باشد ، با شبکه ای کاملا شطرنجی.
بعد از مرگ سلطان ابو سعید دوباره با مفهوم غارت و دفاع و ایلغار مواجه ایم.
مفتوح کردن شهر، قتل عام ساکنین آن و از بین بردن شهر امری عادی می گردد.
ایلغار تیمور نقطه اوج این شورش هاست که قرن 8 و 9 هجری قمری را شامل می شود.
تلاش های شاهرخ تیموری برای عمران و آبادی شهرهایی در خراسان بزرگ ، حکومت های
آق قویونلو در غرب و قره قویونلو در شمال غرب و … سبب می گردد تا شهرنشینی و
شهرگرایی رشد آرام خود را شروع کند و سبک آذری جای خود را باز یابد.
83
85
نیشابور (نقشه شهر غازانخانی)
گنبد سلطانیه
پایان…
گذشته ات را بدون هیچ تاسفی بپذیر،
با اعتماد ،زمان حالت را بگذران،
و بدون ترس برای آینده آماده شو.
ایمان را نگهدار و ترس را به گوشه ای انداز .