تشبیه و انواع آن در زبان عربی

 تـشـبیـه

چکیده
یکی از ابواب مهم علم بیان تشبیه است.
تشبیه از بالاترین انواع بلاغت و شریف ترین آن است.
تشبیه اولین راهی است که طبیعت انسان را به سوی آن برای کشف و روشن نمودن معنای مراد راهنمایی می کند.
تشبیه در اصطلاح اهل بیان مشارکت دادن دو جز (مشبه،مشبه به) با یکدیگر در علت حکم به وسیله ادوات مخصوصی است.
مثل العلمُ کالنورفی الهدایه
در این جمله علم مشبه – نور: مشبه به
هدایت:وجه شبه و کاف (ک) را ادات تشبیه گویند.
بنابراین ارکان تشبیه چهار است و به اعتبار هر کدام دارای تقسیماتی است و چون این نوشتار قصد اطناب ندارد به طور موجزپس ازبیان هدف تشبیه به طرح بعضی ازتقسیمات دوطرف تشبیه پرداخته آن گاه به اعتبارادات تشبیه مُرسل و تشبیه موکدتوضیح داده شده وبه اقسام تشبیه به اعتباروجه شبه (مفصل و مجمل) و تشبیه تمثیل وبازتاب تشبیه تمثیل درروان ودرپایان به توضیح تشبیه بلیغ که ازجلوه های بارزعلم بلاغت است پرداخته وفوائدتشبیه رابیان می کند.

واژگان کلیدی
1-تشبیه 2-مشبّه
3-مشبه به 4-وجه شبه
5-تشبیه معقول به معقول 6-تشبیه محسوس به محسوس
7-تشبیه مرسل 8-تشبیه موکد
9-تشبیه مفصّل 10-تشبیه مُجمَل
11-تشبیه بلیغ 12-تشبیه تمثیل

مقدمه
الحمدلله و الصلوه علی رسول الله و اله آل الله
اما بعد، بنا به درخواست بعضی از همکاران ،خواهران و برادران گروه زبان و ادبیات عرب ،مطالب این جزوه گردآوری شده زیرا یکی از مباحث مهم ادبی که مشترک بین دو زبان فارسی و عربی می باشدتشبیه است و به فرمایش جلال الدین عبدالرحمن سیوطی: " تشبیه از بالاترین انواع بلاغت و شریف ترین آن است"
و در کتاب عربی سوم ادبیات یکی از درس های پایانی کتاب را تشکیل می دهد ولی به نظر می رسد مطالب کتاب کافی نبوده لذا به تهیه این مقاله پرداختیم امید است مورد قبول اهل فن افتد و نواقص آن را نادیده بگیرند.
در این نوشتار نخست به تعریف و ریشه یابی تشبیه اهمیت آن در زبان عربی ،ارکان آن (که"مشبه" ادات و مشبه به،وجه شبه) پرداخت شده و هرکدام به اختصار تعریف شده هدف از تشبیه مورد بررسی قرار گرفته آنگاه به اقسام تشبیه به اعتبار طرفین آن(مشبه،مشبه به) که دو رکن اساسی در تالیف اسلوب تشبیه است و باید آن دو در اسلوب تشبیه باشند تا اصلا این اسلوب پای گیرد ، پرداخته شده است.
مشبه و مشبه به هر دو حسی یا هر دو عقلی یا مختلف هستند.
یعنی یکی از آنها حسی و دیگری عقلی می باشند مثل تشبیه" الخلق الکریم" که عقلی است به"العَنبَر"که حسّی است درجمله ی"خُلقُه ُکالعَنبَرِ" آنگاه به ذکر ادات پرداخته شده که آن هر لفظی است که بر تشبیه دلالت دارد.
مثل الکاف(ک) -کََانَّ مثل وماثَلَ…
سپس به تقسیم تشبیه به اعتبار ادات پرداخته ایم
1-تشبیه مرسل
2-تشبیه موکّد
تقسیم تشبیه به اعتبار وجه شبه 1- تشبیه مفصّل 2-تشبیه مجمل درادامه آمده است.
تشبیه تمثیل وغیرتمثیل وبازتاب تشبیه تمثیل بحث شده است ودرپایان به تبیین وتوضیح تشبیه بلیغ وفوائد تشبیه پرداخته ایم.
تعریف تشبیه :
تشبیه مصدر باب تفعیل است برای توضیح معنای مراد به کار می رود و در تعریف آن گفته اند:
"بیانُ انّ شیئاً َاو اشیاءَ شارکت غیرَها فی صفّهٍ َاو اکثَر بِاَداهٍ هَی الکاف اَو نَحَوها ملفوظهً َاو ملحوظهً."
(تشبیه عبارت است از بیان مشارکت یک یا چند چیز با غیر خود در یک صفت یا بیشتر بوسیله حرف (کاف) یا مانند آن، خواه ادات تشبیه در کلام ذکر شود یا نه) مانند کلام امام علی(ع): المومن کالجبل الراسخ لا تحرکه العواصف) مومن مانند کوه استوار است که باد های سهمگین (حوادث سخت روزگار) او را تکان نمی دهد. در این حدیث امام علی (ع) شخص با ایمان را در ثبات قدم به کوه استوار تشبیه کرده است مانند)العلم کالنور فی الهدایه)(علوم بلاغی محمدی. حمید تابستان1382 ج1 ص219)
"تشبیه از بالاترین انواع بلاغت و شریفترین آن است"(الاتقان فی علوم القرآن-سیوطی-1376ج2ص140)
"مبرد در الکامل گفته:اگر کسی ادعا کند بیشتر کلام عرب است بعید نیست. (سیوطی -1376-ج2ص140)
و بقولی پرده برداری از روی معنای مقصود با اختصار می باشد.(سیوطی .همان)
تشبیه دارای چهاررکن وپایه می باشد
1-مشبه 2-مشبه به
3-ادات تشبیه 4-وجه شباهت (وجه شبه)
نکته: مشبه ومشبه به رادوطرف تشبیه گویند.
1.مشبه:چیزی است که به چیز دیگری تشبیه می شود. مانند المومن و العلم در دو مثال فوق
2. مشبه به: چیزی است که چیزی را به آن تشبیه کنند. مانند الجبل والنور در دو مثال فوق
3. اداه تشبیه :لفظی است که به وسیله آن شباهت بیان می شود. مانند کاف در دو مثال فوق
نکته: ادوات تشبیه در عربی (ک -کان- شبه-نحو-ماثل-شابه- یشبه-یماثل- یشابه- یحکی و…)
ادات تشبیه در فارسی: وا‍‍‍ژه هایی مانند:( همچون- چون- مانند- چنین- چنان-همانند- همانا- گویی و…)
(می آیی بیرون زقید آبگینه
زشیرینی چو خرمای مدینه)
(تو:مشبه)(خرمای مدینه:مشبه به)(چو:ادات)(شیرینی:وجه شبه)
4. وجه شباهت (وجه شبه) وصف یا حالات مشترک میان مشبه و مشبه به است : ثبات قدم و استواری مومن و هدایت در دو مثال فوق)

هدف تشبیه :
هدف از تشبیه اثبات حالت یا صفت مشبه به برای مشبه است.
تقسیم دو طرف تشبیه (مشبه و مشبه به)به حسی که با یکی از حواس پنج گانه ظاهری درک شود و عقلی دو طرف تشبیه هر دو عقلی و یا یکی حسی و دیگری عقلی است.
تشبیه محسوس به محسوس: مانند: والقمر قدرناه منازل حتی عادکالعرجون القدیم(یس/39)
الجلد الناعم کالحریر: پوست نرم مثل پارچه ابریشمی است(در لطافت و صافی)
خده کالورد:گونه او بسان رنگ گل است.
الصوت الضعیف کالهمس :صدای ضعیف مثل صدایی است که جوهر آن شنیده نمی شود.
در مثال های فوق هر دو طرف تشبیه محسوس است.(محمدی.حمید-1382-ج1ص221)
تشبیه محسوس در بیت زیر:
بـوی بهشت می گذرد یا نسیم صبح
این نکهت دهان تو یا بوی لادن است
تشبیه بوی دهان به لادن ( درُرَالادب- ناشرعبدالحسین حسام العلماء – بدون تاریخ-ص141)
نکته: تشبیهات محسوس به محسوس دراین موارداستعمال می شود:
تشبیه صوت حسن به صوت بلبل
تشبیه آب دهان به مشک
لطافت بدن به ابریشم وحریر (ناشر-عبدالحسن حسام العلمابدون تاریخ ص141)
تشبیه معقول به معقول: به دین معنی که هردوطرف (مشبه ومشبه به ) به وسیله ی عقل درک شود نه باحسّ: العِلمُ کالحَیاهِ والجَهلُ کالموتِ
دراین حدیث مشبه ومشبهٌ به ،هردوعقلی است (علوم بلاغی محمدی-حمید-1382ج1ص220)
و جهت شباهت قابل درک بودن هریک ازعلم وحیات بوسیله عقل است زیراعلم ملکه ایست که انسان به وسیله آن می تواندمجهولات رابیابد.حیات وزنده بودن نیزطریقه وشرط ادراک است به همین دلیل انسان مرده نمی تواند چیزی رادرک کند.
توضیح اینکه علم وحیات هردوجهت ادراک هستند ولی علم جهت سببی وحیات جهت شرطی دارد. (آئین بلاغت امین شیرازی،احمد)
وماننداین بیت نظامی:
مردگی کفروزندگی دین است
هرچه گفتند مغــز آن اینست
تشبیه محسوس به معقول :
مانند:طَبیبُ السُّوءکالموت
مشبه طبیب(محسوس) مشبه به الموت (عقلی)
تشبیه معقول به محسوس :
مانند:العلمُ کالنّور
ومانند(دلم دربندتنهایی بفرسود
چوبلبل درقفس روزبهاران)
محسوس

ادوات تشبیه :
1-ادوات تشبیه : الفاظی هستندکه دلالت برمعنای مشابهت کنندمثل :کاف-کَانَّ
مثل شبه،یحکی -یضاهی-یضاهی -یضارعُ-یماثلُ-یساوی وهرچیزیکه به این الفاظ شباهت داشته باشددربیان معنای مشابهت.
اقسام تشبیه به اعتبار ادات :
بردوقسم است:1-مُرسَل 2-موکدّ
تشبیه مُرسَل : دراین نوع تشبیه ادات تشبیه درکلام آورده می شود.مانند: طبیبُ السُّوءکالموتِ.وَجهُهُ کالقَمَرِ.
تشبیه موکد : دراین تشبیه ادات تشبیه درکلام حذف می گردد.مانند:الحلمُ غطاءٌساتروالعقل ُحُسامٌ قاطع( نهج البلاغه حکمت424 )
و"بردباری پرده ایست پوشان وخردشمشیری است برّان"
شیرین ترازاین لب نشنیدم که سخن گفت
توخودشکری یاعسل است آب دهانت
مشبه مشبه به مشبه به مشبه
اقسام تشبیه به اعتباروجه شبه :
دارای 2تقسیم است:1- تقسیم تشبیه به مفصل ومجمل 2- تقسیم تشبیه به تمثیل وغیرتمثیل
1) تشبیه مفصّل ومجمل
الف-تشبیه مفصّل : تشبیهی است که درآن وجه شبه یاآنچه وجه شبه رابفهماندذکرگردیده است.ماننداین کلام مولاعلی (ع)مثل الدنیاکمثل الحیه لین مسها والسم الفاقع فی جوفها دنیا مثل ماراست سودن آن نرم و هموار و دردرون آن زهرمرگبار (نهج البلاغه حکمت 119)
یاماننداین شعر:
اَنتَ کالشَمس فی الضّیاءوَاِن
جاوَزتَ کَیوانَ فی عُلُّوِّالمکان
وجه شبه دراین شعردرخشش وروشنی است.
ب)تشبیه مجمل :آنست که وجه شبه یاآنچه وجه شبه رابفهمانددرکلام ذکرنشودکه آن گاهی برای عموم قابل فهم است که به آن ظاهر گویندوگاهی فقط برای گروهی ازمردم قابل درک است که به آن َخفّّی گویند.
مانندقول خداوند:"ولَهُ الجواِرالمُنشَئاتُ فی البحرِکالاعلام"
"واوراست دردریاکشتی های بادبان دارمانندکوهها"
دراینجا وجه شبه که بزرگی ورفعت است ذکرنشده است.
نپنـدارم که دربستــان فــردوس
بروید چون توسروی برلب جوی
وجه شبه: راست قامتی است که ذکرنشده است.

2)تشبیه تمثیل وغیرتمثیل
تشبیه تمثیل :دراین نوع تشبیه،وجه شبه ازامورمتعدد انتزاع شده به طوریکه وجه شبه دارای ابعادی است که نیازمند ژرف اندیشی می باشد.تشبیه تمثیل ازرساترین انواع تشبیه است وگوینده بابه کاربردن این تشبیه ،مقصودخودرابه بهترین شکل درذهن مخاطب جا می دهد. درقرآن کریم ونهج البلاغه شریف ازاین نوع تشبیه فراوان است.
مانند:"مَثُل الذَین یُنفِقونَ اموالَهم فی سبیل الله کَمَثلِ حَبَّهٍ انبَتَت سَبعَ سَنابِلَ فی کُلِّ سُنُبلَهٍ ماهُ حَبَّهٍ."
ترجمه:"مثل (صدقات)کسانی که اموال خودرادرراه خداانفاق می کنندهماننددانه ایست که هفت خوشه برویاندکه درهرخوشه صددانه باشد."(بقره261)
(علوم بلاغی – محمدی – حمید-1382-ص227و228-)
وجه شبه :رسیدن به اجروافردرقبال عمل کم می باشد.

بازتاب تشبیه تمثیل درروان
زمانی که تمثیل درآغازسخن باشد معنا را آشکار و روشن و تایید شده بابرهان به جان آدمی می فرستدتا شنونده قانع گرددوزمانیکه تمثیل پس ازپایان یافتن کامل معانی بیاید:
1- دلیل برامکان آن معناست مثل سخن متنبّی :
ومــاانامنهم بالعیش فیهم
ولکن مَعِدنُ الذّهبِ الرغامُ
"ومن با اینکه درمیان آنها زیست می کنم ازآنان نیستم لیکن معدن زرخاک است"
مشبه :حال شاعر است که خود را از اهل زمان خویش نمی شمارد.
مشبه به :حال طلای آمیخته باخاک است ،بااینکه ازجنس خاک نیست
2-یاتمثیل معنای ثابتی راتایید می کند:
ترجوالنّجاهَ ولم تَسلُک مسالکها
اِن َّالسفینهَ لاتجری علیَ الیََبَسِ
"به نجات امید بسته ای وراههایش رانپیموده ای،بی شک کشتی درخشکی حرکت نمی کند."
دراین شعرحال کسی راکه نجات ازعذاب روزواپسین رامی جویدوراههای نجات رانمی پویدبه کشتی تشبیه کرده است که می کوشددرخشکی حرکت کند. (جواهرالبلاغه – هاشمی احمد-1380جلد2ص55 و56)
تشبیه بلیغ
تشبیه بلیغ آن است که درآن ادوات تشبیه ووجه شبه حذف گرددمانند"العلمُ نور"که دراصل :"العلمُ کالنورِفی ا لضّیاءِوالَبرکهً" بوده است.
ازجلوه های بارزعلم بلاغت تشبیه بلیغ است ازآن جهت این تشبیه رابلیغ گویندکه باحذف ادات تشبیه دوطرف تشبیه یک چیز به حساب آمده ویکی بردیگری برتری نداردوموجب مبالغه ی بیشتری می شود.
مانند: فَاقضوامَآربَکُم عِجالاانّما
اَعمارُکم سَفَرٌمِن الَاسفارِ
توضیح :دراین مثال هم ادات وهم وجه شبه حذف شده ،ا َی:اَعمارُکُم کَسَفَرٍمِن الاَسفار

فوائد تشبیه :
برخی ازفایده های تشبیه عبارتست از:
1-بیان امکان وجه شبه برای مشبه: وآن هنگامی است که خبری شگفت انگیزبه مشبه نسبت داده شودبه گونه ای که شگفتی آن ازبین نرودمگراینکه نظری برای آن ذکرگردد.
مانندشعرخاقانی:
اَنت روحُ الوری وَلاتتعجَّب
فَالیَواقیتُ مَهجهُ الاَحجار
"توروح وجان هستی می باشی وتعجب مکن زیرا یاقوت ها جان سنگها هستند"
2-بیان امکان حال مشبه : وآن هنگامیست که صفت غریبی رابه واسطه تشبیه برای مشبه اثبات کنندکه درظاهرعجیب ناممکن باشد.
کَم اب قَدعَلابِابنٍ ذُری شَرَفٍ
کمـــاعَلَت بِرَسُول الله ِعَدنانُ
"چه بساپدر که به واسطه پسرخود برمراتب بالای شرف وجاه برشده است،چنانکه قبیله ی عربی عدنان به واسطه پیامبرخداسرافرازوسربلندشد."
3-بیان مقدارحال مشبه : ازحیث زیادی ونقصان وقوت وضعف :چنانکه لباسی را ازحیث شدت سیاهی به کلاغ ، یا آب سردی را به یخ و یا کاغذ سفیدی رابه برف و یا روز کوتاهی را به لحظه تشبیه نمایند. (علوم بلاغی -محمدی -حمید-1382-ج 1ص231-229)

فهرست منابع ومآخذ
1- امین شیرازی .احمد.آیین بلاغت ج3چاپ وصحافی:دفترانتشارات اسلامی نوبت چاپ سوم تاریخ پاییز1373
2- سیوطی عبدالرحمن ابن ابی بکر849-911ق -الاتقان فی علوم القرآن فارسی تالیف جلال الدین عبدالرحمن سیوطی به قلم مهدی حائری قزوینی تصحیح محمدابوالفضل ابراهیم تهران امیرکبیر،1376
3- علی بن ابیطالب (امام اول ت23قبل ازهجرت-40قمری -نهج البلاغه- فارسی-عربی ترجمه محمددشتی قم انتشارات پارسیان 1379)
4- محمدی -حمید1340-زبان قرآن:آشنایی باعلوم بلاغی1:علم معانی. بیان وبدیع حمید محمدی قم موسسه ی دارالذکر1382
5- ناشر-عبدالحسین حسام العلماء- بدون تاریخ ومشخصات دررالادب درفنّ معانی.بیان.بدیع
6-هاشمی احمد1943-1878جواهرالبلاغه(فارسی)ترجمه شرح جواهر البلاغه (فارسی)ترجمه وشرح جواهرالبلاغه تالیف احمد الهاشمی مترجم حسن عرفان قم بلاغت 1380-2ج

فهرست مطالب
چکیده
مثل العلمُ کالنورفی الهدایه
واژگان کلیدی
مقدمه
تعریف تشبیه :
هدف تشبیه :
تشبیه محسوس به معقول :
تشبیه معقول به محسوس :
ادوات تشبیه :
اقسام تشبیه به اعتبار ادات :
تشبیه مُرسَل :
تشبیه موکد :
اقسام تشبیه به اعتباروجه شبه :
الف-تشبیه مفصّل :
ب)تشبیه مجمل :
2)تشبیه تمثیل وغیرتمثیل
تشبیه تمثیل :
بازتاب تشبیه تمثیل درروان
تشبیه بلیغ
فوائد تشبیه :
فهرست منابع ومآخذ

1

14