تربیت فرزند در اسلام

"فهرست مطالب"
چکیده
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 1
1- فصل اول: کلیات
1-1- تعریف و تبیین موضوع …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
1-2- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4
1-4- پیشینه ی موضوع تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 5
1-5- واژگان کلیدی تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 5
1-6- محدودیت ها، مشکلات و موانع تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………………….. 6
1-7- سوالات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6
1-8- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6
2- فصل دوم: زمان تربیت
2-1 – تعریف تربیت ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 8
2-2- سن شروع تربیت ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 10
2-2-1- تربیت فرزند در نوجوانی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11
2-2-2- تربیت فرزند از زمان نوزادی ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 11
2-2-3- تربیت فرزند از رحم مادر …………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 12
2-2-4- تربیت فرزند از هنگام انعقاد نطفه ……………………………………………………………………………………………………………………… 13
2-2-5- تربیت فرزند از شب خواستگاری ………………………………………………………………………………………………………………………. 13
2-2-6- تربیت فرزند 20 سال قبل از تولد او ………………………………………………………………………………………………………………… 14
2-3- تحلیلی درباره ی روش های تربیت کودک ………………………………………………………………………………………………………………………….
2-3-1- الگوی تربیتی مبتنی بر سخت گیری ………………………………………………………………………………………………………………………………….
2-3-2- الگوی تربیتی مبتنی بر محبت وعدم قاطعیت …………………………………………………………………………………………………………….
2-3-3- الگوی تربیتی مبتنی بر عدم محبت و عدم قاطعیت ……………………………………………………………………………………………….
2-3-4- الگوی تربیتی مبتنی بر محبت و قاطعیت ………………………………………………………………………………………………………………………….
2-3-5- الگوی تربیتی مبتنی بر محبت ، قاطعیت و کرامت …………………………………………………………………………………………………

3- فصل سوم : همسر گزینی و تربیت فرزند
3-1- تاثیرگذاری ریشه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 16
3-2- نقش وراثت در جسم نوزاد …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 16
3-3- نقش وراثت در اخلاق نوزاد ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 17
3-4- قبل از تولد فرزند ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 18
3-4-1- قبل از آمیزش ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 18
3-4-2- در حین آمیزش ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 19
3-4-3- دوران بارداری …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 20
4- فصل چهارم: تربیت در هفت سال اول
4-1- بخش اول: از تولد تا 3 سالگی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 23
4-1-1- آداب و مستحبات ولادت …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 24
4-1-2- شیردهی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 27
4-1-2-1- اهمیت شیر مادر …………………………………………………………………………………………………………………………………… 28
4-1-2-2- مدت شیردهی ………………………………………………………………………………………………………………………………………… 28
4-1-2-3- چگونگی از شیر گرفتن ……………………………………………………………………………………………………………………. 29
4-1-3- تربیت در دوره اول کودکی ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 30
4-1-3-1- توجه به خواسته ها …………………………………………………………………………………………………………………………. 30
4-1-3-2- توجه به آزادی ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 30
4-1-3-3- توجه به محبت ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 30
4-1-3-4- توجه به بازی ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 31
4-1-4- اصول تربیت در سه سال اول ………………………………………………………………………………………………………………………………. 31
4-2- بخش دوم: از 3 تا 7 سالگی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 32
4-2-1- تربیت شخصیت ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 32
4-2-2- ابراز محبت و نوازش کودک …………………………………………………………………………………………………………………………………… 33
4-2-3- استقلال کودک ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 34
4-2-4- تربیت جنسی کودک ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 35
4-2-5- اصول تربیت در سه سال دوم ……………………………………………………………………………………………………………………………… 36
5- فصل پنجم: تربیت در هفت سال دوم
5-1- آموزش و پرورش …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 38
5-1-1- مهمترین چیزهایی که آموزش آن واجب است ……………………………………………………………………………………. 38
5-1-1-1- باورهای اسلامی بویژه توحید ……………………………………………………………………………………………………. 38
5-1-1-2- دوستی پیامبر و خاندانش ……………………………………………………………………………………………………………… 39
5-1-1-3- واجبات به ویژه نماز و روزه ………………………………………………………………………………………………………….. 39
5-1-1-4- آموزش قرآن ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 39
5-1-1-5- آموزش خواندن و نوشتن ………………………………………………………………………………………………………………. 40
5-1-1-6- رعایت بهداشت ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 40
5-1-2- کودک و مدرسه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 40
5-1-2-1- ترس از مدرسه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 41
5-1-2-2- خطرات مدرسه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 42
5-1-3- آموزش آداب صحیح زندگی ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 42
5-1-3-1- ادب کودک در برابر پدر و مادر ……………………………………………………………………………………………….. 44
5-1-3-2- ادب کودک در برابر آموزگار ……………………………………………………………………………………………………….. 45
5-1-3-3- ادب کودک در برابر بزرگ تر ها ………………………………………………………………………………………………. 45
5-2- دوستی و دوست یابی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 46
5-3- اصول تربیت در سنین 7 تا 14 سال …………………………………………………………………………………………………………………………………… 47

6- فصل ششم: تربیت در هفت سال سوم
6-1- اهمیت دوران بلوغ از دیدگاه اسلام ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 50
6-2- میل جنسی در دوران بلوغ ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 52
6-2-1- جلوگیری از تحریک و هیجان میل جنسی ……………………………………………………………………………………………….. 53
6-2-2- استفاده صحیح از اوقات فراغت ……………………………………………………………………………………………………………………….. 53
6-2-3- تقویت روحیه دینی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 55
6-2-4- راهنمایی و مراقبت …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 56
6-2-5- ازدواج …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 58
6-3- مشورت با جوانان ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 58
6-4- اصول تربیت در سنین 14 تا 21 سال ………………………………………………………………………………………………………………………………. 59
7- نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 61
8- فهرست منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

موضوع:
تربیت فرزند
در اسلام

چکیده:
کودکی که به دنیا می آید، داری کامل ترین و عالی ترین امکانات رشدی است و آمادگی و ظرفیت آن را دارد که به بهترین وجهی پرورش یافته و برترین کمالات را پیدا کند، کافی است سالم به دنیا بیاید و خانواده و محیطی مناسب در اختیارش قرار گیرد.
تربیت درست کودکان و نوجوانان با استفاده از راهکارهای علمی و روان شناسانه، آرزوی همه پدران و مادران در سراسر جهان است؛ اما جامعه ی اسلامی به این مقدار بسنده نمی کند و ایجاد پشتوانه ای دینی و فرهنگی در فرزندان این مرز و بوم مقدس را می جوید.
برای دست یابی به این هدف والا ، به نوشته هایی نیاز است که افزون بر راهکارهای علمی و روان شناختی، از دستورهای دینی نیز بهره برده باشد.
برخی بزرگان دین اسلام آغاز تربیت فرزند را، 20 سال قبل از تولد او دانسته و می گویند پدر و مادر با ایجاد روحیات مثبت در خود، به نوعی در آینده به تربیت فرزندانشان کمک می کنند.
در روایات اهل بیت (علیهم السلام) تربیت کودک را به سه دوره هفت ساله تقسیم کرده اند و برای هر دوره ویژگی های خاصی بیان نموده اند، که توجه به این احادیث بسیار مهم و حائز اهمیت خواهد بود.
در این تحقیق افزون بر این مطالب ، برای تربیت و حل مشکلات رفتاری کودکان راه کارهایی کاملاً کاربردی توصیه شده ؛ تا راه گشایی برای پدران و مادران در جهت تربیت صحیح فرزندانشان باشد.
واژه های کلیدی : تربیت، خانواده، کودک، وظیفه .

مقدمه :
فرزند نتیجه و ثمره ی زندگی ، عامل نشاط و شادابی و مایه ی استحکام خانواده است. وجود فرزند در خانواده، زندگی را هدفمند ساخته و والدین را تشویق به کار و تلاش مضاعف می کند.
ولی در عین حال باید توجه داشت که تولد فرزند، با همه ی محسناتی که دارد، وظایف و مسئولیت هایی را نیز به دنبال خواهد آورد؛ چرا که کودکان، به لحاظ جسمی و روحی بسیار حساس و شکننده اند و جهل والدین نسبت به شیوه ی صحیح تربیت، می تواند خسارت جبران ناپذیری را به دنبال داشته باشد. لذا در مکتب اسلام به کودک و مسائل تربیتی او توجه ویژه ای شده است.
امام کاظم (علیه السلام) می فرمایند: " به اندازه ای که خداوند به خاطر کودکان و عدم ادای حقوق آنان به خشم و غضب می آید، برای هیچ چیز دیگری خشمگین نمی شود1 ."
از ویژگی های مسئولیت پدر و مادر، شمول و پیوستگی آن در طول دوره ی زندگی فرزند است که گستره ی آن ، دوره ی قبل از تولد فرزند یعنی مرحله همسر گزینی، مقدمات انعقاد نطفه، مرحله ی آمیزش، دوره ی بارداری، مرحله ی زایمان و نیز دوره ی کودکی ، نوجوانی و جوانی و مرحله ی تزویج فرزند و نظارت و هدایت پس از تزویج را در بر می گیرد.
تربیت واژه ای است که در تمام ادوار تاریخ جاری و ساری بوده و انسان در سایه سار آن ، به عنوان موجودی دارای فکر و اراده، راه رسیدن به آرمان های خویش را هموار می نماید و به اوج سعادت مطلوب خود نائل می آید.
این مقوله ، یکی از آغازین نیازهای زندگی بشر است و عمری به بلندای تاریخ دارد و بر خلاف عقیده ی جمعی که آن را لازمه ی جدایی ناپذیر زندگی می دانند می توان چنین گفت : که تربیت، متن زندگی است و در گامی فراتر می توان گفت: تربیت مفهومی است که زندگی از تولد تا مرگ جلوه ای از آن است.
اگرچه واژه ی تربیت درمیان تمام مکاتب فکری مطرح است اما هدف از آن یکسان نمی باشد ، بلکه به همان اندازه هدف از کاربرد آن متعدد است که جهان بینی ها مختلف اند ، چرا که اصولی که بر مکاتب حکم فرماست گوناگون بوده و هر یک براساس همان اصول ، ایدئولوژی و نظام تربیتی را تعریف کرده و اهداف خاصی را تعقیب می نمایند.
در اسلام هدف ازتربیت: نائل شدن فرد به جایگاهی ارزنده و گران قدراست ، جایگاهی که کمال مطلق است واز آن ، به قرب الی الله تعبیر می گردد.
از این رو کتب زیادی در این رابطه به چاپ رسیده که به جمع آوری احادیث و روایات در زمینه ی تربیت پرداخته اند. از جمله آنها می توان کتاب حکمت نامه ی کودک از محمدی ری شهری را نام برد.
در این مختصر کوشیده شده تا پنجره ی کوچکی به تمدن و فرهنگ عظیم اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله) گشوده و به تربیت فرزند از منظر قرآن و عترت نگاهی انداخته شود.
بر این اساس با توجه به حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که فرمودند: " فرزند هفت سال آقاست، هفت سال بنده ی توست و هفت سال وزیر است.2 " ؛ پس از بیان مطالبی در مورد آغاز تربیت، سه فصل عمده ی هفت ساله ایجاد شده است و در هر فصل به بررسی معانی سیادت ، بندگی و وزارت که از خصوصیات هر یک از دوره ها بود، پرداخته شد و سپس نکات تربیتی هر مقطع بیان شد. این نوع فصل بندی سهولت و کاربرد بیشتر را برای خوانندگان ایجاد می کند؛ باشد تا مورد توجه همگان قرار گیرد.
و من الله توفیق
تابستان 1392

1- فصل اول :
کلیات
1-1- تعریف و تبیین موضوع
1-2- روش تحقیق
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق
1-4- اهداف تحقیق
1-5- پیشینه ی موضوع تحقیق
1-6- واژگان کلیدی
1-7- محدودیت ها، مشکلات و موانع
1-8- سوالات تحقیق

فصل اول : کلیات

1-1- تعریف و تبیین موضوع:
هدف از خلقت انسان رشد و تعالی او در رسیدن به درجات عالی معنوی است و پدر و مادر مسلمان می توانند از دوره ی کودکی زمینه ی رسیدن به این مراحل را در او فراهم آورند. لذا بر والدین است تا به جهت شناخت و تربیت فرزندان خوداز تحقیقات و تجربیات متخصصان تعلیم و تربیت دینی بهره گرفته و شیوه صحیح تربیت فرزندان خود را در هر سنی اتخاذ نموده و در جهت پرورش انسانی کامل و با شخصیتی متعادل در همه ی زمینه های جسمی ، عاطفی، عقلی، اجتماعی، اخلاقی و دینی کوشا باشند. در این میان از دل آیات قرآن کریم و احادیث نکات تربیتی را جدا کرده، تا سر منشاء رفتارهای تربیتی قرارداده شود.

1-2- روش تحقیق:
ابتدا فصل بندی اولیه صورت گرفته است سپس به جمع آوری مطالب و فیش برداری پرداخته شد. پس از تکمیل مطالب اقدام به بازنویسی و تجزیه و تحلیل مطالب شد.

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق:
خانواده یکی از بنیادی ترین نهادهای اجتماعی است، این است که اصلاح نظام خانواده به اصلاح جامعه می انجامد و در برابر آن نابسامانی های خانواده به نابسامانی های جامعه خواهد انجامید.
باید توجه داشت که وظیفه پدران ، مادران و معلمان باید معطوف بر این باشد که هدف اساسی را در تعلیم و تربیت فرزندان خود "انسان سازی" قرار دهند. بدیهی است انسان متعالی همه ی ویژگی های کمال را از قبیل پشتکار و خلاقیت، راستی و درستی، سازش و سازشکاری و شکست ناپذیری را به همراه خواهد داشت. چنین انسانی را اگر به زیور علم و دانش آراسته سازیم بهتر و کامل تر خواهد بود و با چنین انسان هایی جامعه و اجتماعی موفق، کارآمد و متعالی خواهیم داشت.
آنچه بیان شد ضرورت بحث از لحاظ اجتماعی بود و اما ضرورت بحث از لحاظ فردی ، نیز روشن است . فرزند صالح در دنیا باعث افتخار، سربلندی و سرافرازی والدین خود است؛ و هم چنین باقیات الصالحات آن ها در آخرت هم خواهد بود.
پس ضرورت عقلی ایجاد می کند که آدمی برای داشتن سعادت دنیا و آخرت، با نیتی خالص و با توکل به خدا، در تربیت فرزندان با جدیت تلاش کند تا خدا و رسول و ائمه معصومین (علیهم السلام) او را در این راه به کامیابی و سعادت برسانند.
1-4- پیشینه ی موضوع تحقیق:
از روز اول خلقت آدم ابوالبشر و تولد فرزندان او ، بحث تربیت هم ایجاد شد، و در دین اسلام که جامع ترین ادیان الهی است راه کارهای زیاد و موثری در این زمینه بیان شده روایات فراوانی در چگونگی برخورد پیامبر خاتم و ائمه معصوم (علیهم السلام) با کودکان و فرزندان خود آمده است و کتب زیادی هم در این زمینه به چاپ رسیده از جمله کتاب:
حکمت نامه ی کودک نوشته ی محمدی ری شهری که مشتمل بر سه فصل بنیاد تربیت کودک، حقوق فرزندان و وظایف کودک است.
گلی خوشبو از جانب خداوند تهیه و تنظیم موسسه ی پژوهش های دینی امیرالمومنین (علیه السلام) که مشتمل بر سه فصل مباحث مقدماتی، حقوق فرزندان و تربیت فرزند می باشد.
راهنمای پدران و مادران تالیف محمد علی سادات که دارای بخش های: شیوه های برخورد با نوجوانان، تربیت ویژه دختران و پسران، نوجوانان و میل جنسی، روش الگویی در تربیت نوجوانان و روابط پدر و مادر و تاثیر آن در تربیت فرزندان است.
روانشناسی ارتباط والدین با فرزندان تالیف شهاب الدین ادیبی که مشتمل بر 10 فصل با عنوان انتخاب همسر، قبل از تولد، دوره ی اول کودکی، دوره ی دوم کودکی، دوره ی سوم کودکی ، اختلال های شایع رفتاری کودکان، مشکلات تحصیلی، دوره ی نوجوانی، بلوغ و جوانی است.

1-5- واژگان کلیدی تحقیق:
تربیت: پروردن، پروراندن، آداب و اخلاق را به کسی آموختن، پرورش. (فرهنگ معین، ص 35)
خانواده: خاندان، اهل خانه، اهل بیت، دودمان. (فرهنگ معین، ص 450)
کودک: کوچک، صغیر، فرزندی که به حد بلوغ نرسیده . (فرهنگ معین، ص 893)
وظیفه: آنچه که اجرای آن شرعاً یا عرفاً در عهده کسی باشد، تکلیف. (فرهنگ معین، ص 1155)

1-6- محدودیت ها ، مشکلات و موانع تحقیق:
با توجه به گستردگی و جامعیت مطالب در این زمینه، جمع آوری و خلاصه کردن آن ها در طی چند فصل مختصر، بسیار دشوار به نظر می رسید؛ از آن گذشته محدودیت زمانی و مدت تحقیق هم بر مشکلات آن می افزود.

1-7- سوالات تحقیق:
1- تربیت فرزند در اسلام چگونه است؟
2- مفهوم و معنای حقیقی تربیت چیست؟
3- از چه زمانی باید تربیت فرزندان را شروع کرد؟
4- روش برخورد با کودکان در سنین مختلف چگونه است؟

1-8- اهداف تحقیق:
1- بیان معانی تربیت .
2- مشخص کردن اصول تربیتی در اسلام .
3- چگونگی آغاز تربیت .
4- بیان چگونگی تربیت کودک در سه دوره ی هفت ساله .

2- فصل دوم :
زمان تربیت
2-1- تعریف تربیت
2-2- سن شروع تربیت
2-2-1- تربیت فرزند در نوجوانی
2-2-2- تربیت فرزند از زمان نوزادی
2-2-3- تربیت فرزند از رحم مادر
2-2-4- تربیت فرزند از هنگام انعقاد نطفه
2-2-5-تربیت فرزند از شب خواستگاری
2-2-6- تربیت فرزند 20 سال قبل از تولد او

2- فصل دوم : زمان تربیت
2-1- تعریف تربیت :
"رَبَّنا هـَب لَنَا مِن اَزواجِنا وَذُرِّیتِنَا قُرَّهَ اعیُنٍ وجعَلنا لِلمُتَّقینَ اِماماً3 "
( و آنان هستند که هنگام دعا به خدا ی خود گویند پروردگارا ما را از جفتمان فرزندانی رحمت فرما که مایه چشم روشنی ما باشند و ما را پیشوای اهل تقوا قرار ده )
فرزند شایسته، خواسته طبیعی و فطری همه انسان هاست. همه آرزو دارند فرزندانی سالم و صالح داشته باشند؛ فرزندانی که روشنی بخش دیده و شادی بخش جان آن ها ست . حتی انسان های ناشایسته نیز دوست دارند فرزند آن ها خوب و شایسته باشد.
امّا همت پرورش یافتگان مکتب قرآن ، از این خواست طبیعی فراتر است . آن ها می خواهند نه تنها فرزندانشان خوب و شایسته باشند بلکه می خواهند آن ها در کنار خانواده پیشوا و سرمشق انسان های شایسته بشوند.
تربیت در لغت به معنای پروراندن ، پرورش و آداب و اخلاق را به کسی آموختن است. 4
تربیت به طور کلی با صنعت یک فرق دارد که از همین فرق، انسان می تواند جهت تربیت را بشناسد. صنعت عبارت است از "ساختن" به معنی این که شیء یا اشیائی را تحت یک نوع پیراستن ها و آراستن ها قرار می دهند، میان اشیاء و میان قوای اشیاء ارتباط برقرار می کنند، قطع و وصل هایی از جهت مطلوب انسان صورت می گیرد و آن گاه این شئ می شود مصنوعی از مصنوع های انسان.
فرض کنید که از طلا یک حلقه انگشتر یا یک زیور دیگری می سازیم، آن را شکل می دهیم، وضع مخصوص به آن می دهیم و می شود یک مصنوع برای ما.
ولی تربیت عبارت است از : پرورش دادن، یعنی استعدادهای درونی ای که بالقوه در یک شئ موجود است به فعلیت در آمدن و پروردن، و لهذا تربیت فقط در مورد جاندارها یعنی گیاهان، حیوانات و انسان ها صادق است. یعنی یک سنگ و یا فلز را نمی شود پرورش داد آن طور که یک گیاه یا یک حیوان و یا یک انسان را پرورش می دهند. این پرورش دادن ها به معنی شکوفا کردن استعدادهای درونی آن موجود هاست که فقط در مورد جاندارها صادق است.
از همین جا معلوم می شود که تربیت باید تابع فطرت، یعنی تابع و پیرو طبیعت و سرشت شئ باشد.

اگر بنا باشد یک شئ شکوفا بشود، باید کوشش کرد همان استعدادهایی که در آن هست بروز و ظهور کند .اما اگر استعدادی در یک شئ نیست بدیهی است آن چیزی که نیست و وجود ندارد، نمی شود بروز داد و باز از همین جا معلوم می شود که ترس و ارعاب و تهدید، در انسان ها عامل تربیت نیست (تربیت به همان معنی پرورش) ؛ یعنی استعدادهای هیچ انسانی را از راه ترساندن، زدن، ارعاب و تهدید نمی شود پرورش داد، همان طور که یک غنچه گل را نمی شود به زور به صورت گل در آورد، مثلاً غنچه گل را بکشیم تا گل شود. اعمال زور آن جا مفید نیست. فقط از راه طبیعی که احتیاج دارد به قوه زمینی و خاک، آب، هوا، نور و حرارت رشد می کند. اصلاً این جا عامل زور حکم فرما نیست. از نظر تربیت انسان ها هم ترس و ارعاب عامل پرورش نیست.5
البته مربی و تربیت کننده اصلی همه جاندارها همان مقام ربوبیت پروردگار عالم است. راغب اصفهانی در کتاب "مفردات" خود در معنای ربّ این طور می نویسد: "الرَّبُّ فی الاصل: التَربیَهٌ ، و هو انشا ءُالشی ءِ حالاً فحالاً الی حَدّ التمام " (ربّ در حقیقت به معنای تربیت است و تربیت یعنی ایجاد چیزی پشت سر هم تا رسیدن به حدّ کمال.6)
در آیات 49 و50 سورهُ مبارکه "طه " در آن جایی که فرعون از حضرت موسی (علیه السلام) این طور می پرسد: " قال فَمَن رَّبُکُما یا موسیَ " حضرت موسی (علیه السلام) بلافاصله معرفی بسیار جامع و در عین حال کوتاهی از مقام ربوبیت خدا می فرماید: "قالَ رَبُناَ الَّذِی اعطَی کُلَّ شَی ءٍ خَلقَهُ ثُمَّ هـَدَی" حضرت موسی (علیه السلام) به دو مسا له اساسی در این آیه اشاره کرده است: تامین نیازمندی ها و سپس به کارگرفتن نیروها و امکانات در مسیر پیشرفت موجودات و این همان مقام تربیت است.7
به عبارت دیگر همان ایجاد شرایط و امکانات برای بالفعل شدن استعدادهای بالقوه موجودات است .
این جا تفاوتی است میان تربیت انسان و دیگر موجودات و آن این است که انسان در فراهم کردن این شرایط و در مرحله بعد رسیدن به کمال شخصیت خود دارای قوه اختیار است ولی دیگر موجودات اجباراً دارای این شرایط می شوند.
مثلاً در قرآن کریم در مورد خلقت ماه و خورشید این طور می فرماید:
"وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجاً "8
ولی در مورد خلقت آدمی می فرماید: " هَلْ اَتَى عَلَى الْاِنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً . اِنّا خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ نُطْفهٍ اَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعاً بَصِیراً . اِنّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ اِمَّا شَاکِراً وَ اِمَّا کَفُوراً "9
آفرینش انسان از "نطفه مخلوط" ممکن است اشاره به استعدادهای مختلفی که در درون نطفه از نظر عامل وراثت از طریق ژن ها و مانند آن وجود دارد، و یا اشاره به اختلاط مواد مختلف ترکیبی نطفه است، و یا اختلاط همه این ها با یکدیگر .
جمله "نبتلیه" اشاره به رسیدن انسان به مقام "تکلیف و تعهد و مسئولیت و آزمایش و امتحان" است و از آن جا که "آزمایش و تکلیف" بدون "آگاهی" ممکن نیست در آخر آیه اشاره به ابزار شناخت و چشم و گوش می کند که در اختیار انسان هاست.
از آن جا که تکلیف و آزمایش انسان علاوه بر مساله آگاهی و ابزار شناخت نیاز به دو عامل دیگر یعنی "هدایت" و "اختیار" دارد درآیه 3 اشاره به آن کرده می فرماید: "ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد و یا ناسپاس"10
با در کنارهم قراردادن این دو آیه ذکر شده متوجه می شویم که در بحث تربیت انسان، خداوند (پس از فراهم آوردن شرایط تربیت) او را مختار میان "شاکر" و "کفور" بودن قرار داده است. ولی در مورد خورشید و ماه آن ها اختیاری از خود نداشته و جبراً برای " نور" و یا "سراج " بودن وضع شده اند.
این بود نکته اختصاصی مربوط به تربیت انسان و دیگرموجودات.

2- 2 سن شروع تربیت
"یَا اَیُّهَا الَّذِینَ ءآمنوا قوا انفسکم واهلیکُم ناراً 11 "
( ای کسانی که ایمان آورده اید خود را با خانواده خویش از آتش دوزخ نگاه دارید )
فرزندان امانت الهی و نشانه های خدا هستند و والدین درباره سلامت ،رشد، تعلیم وتربیت آنان مسئولند و در برابر تربیت خوب پاداش و در برابر تربیت بد آنان کیفرخواهنددید.
سئوالی که در این جا مطرح است این است که برای شروع تربیت فرزند، از چه سنی باید شروع کرد؟ بسیار شنیده ایم که وقتی کودکی مرتکب اشتباه یا خلافی می شود، والدین او، فوراً کودک بودن او را بهانه قرارداده ومی گویند: "وقتی به سن بزرگسالی برسد خود به خود این اخلاق و رفتار را کنار می گذارد" ما نیز منکر این مطلب نیستیم که کودک باید کودکی کند و نمی توان از او در حد یک انسان بالغ انتظار داشت، اما این مطالب نمی تواند دلیلی برای اهمال در تربیت فرزند باشد.
در بررسی روایات اسلامی در مورد زمان تربیت فرزند به چند مرحله اشاره شده است:

2-2-1- تربیت فرزند در نوجوانی
امیر المومنین(علیه السلام) در نامه 31 نهج البلاغه خطاب به فرزند گرانقدر خود، امام حسن مجتبی(علیه السلام) می فرمایند:
"… پس در تربیت تو شتاب کردم، بیش از آن که دل تو سخت گردد و عقل تو به چیز دیگری مشغول شود…. پس در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم تا کتاب خدا را همراه با تفسیر آیات به تو بیاموزم، و شریعت اسلام و احکام آن از حلال و حرام را به تو تعلیم دهم، و به چیز دیگری نپردازم ؛ اما از آن ترسیدم که مبادا رای و هوایی که مردم را دچار اختلاف کرد و کار را برای آنان شبهه ناک ساخت، به تو نیز هجوم آورد؛ گرچه آگاه کردن تو را نسبت به این امور خوش نداشتم، اما آگاه شدن و استوار ماندنت را ترجیح دادم تا تسلیم هلاکت های اجتماعی نگردی …. "12
حضرت، در این نامه، بر سرعت در تربیت و به تآخیر نینداختن آن تاکید دارند؛ و سنین نوجوانی را برای تربیت فرزند، مناسب می دانند؛ چرا که قلب نوجوان آماده پذیرش هر نوع بذری است قبل از آن که سایرین بذرهای نامناسب را در قلب آماده ی نوجوان بپاشند والدین باید با تربیت صحیح، نهال انسانیت و دینداری را در قلب او غرس نمایند.
از سویی دیگر فکر نوجوان به امور مادی دنیایی مشغول نیست، و از هر قید و بندی آزاد و رهاست ؛ و با آزادی فکر می تواند حقایق عالم را آن گونه که هست دریافت کند.

2-2-2- تربیت فرزند از زمان نوزادی
برخلاف تصور بعضی که فکرمی کنند کودکان و نوزادان هیچ تصور و درکی از دنیا و محیط پیرامون خود ندارند، باید گفت که افراد در دوران نوزادی و اوائل تولد، بیشترین درک را از محیط خود داشته و بیشترین اطلاق خود را در این دوران از محیط و اطرافیان کسب می کنند.
به همین دلیل است که توصیه شده با خواندن کتاب برای نوزادان علم آموزی را از دوران گهواره به او آموزش دهید، تمام این مطالب در ضمیر ناخودآگاه کودک جا گرفته و در بزرگ سالی بروز و ظهور پیدا خواهد کرد.

امام علی (علیه السلام) فرمود:
"رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نهی کرد از مجامعت زن و شوهر در حالی که کودکی در گهواره نظاره گر ایشان باشد. "13
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در تاثیر چنین منظره ای بر ذهن کودک فرمود:
" سوگند به آن که جانم در دست اوست ،اگر کسی با همسرش درآمیزد و در اتاق کودکی بیدار باشد که آنان را ببیند و سخن گفتن و صدای نفس ایشان را بشنود، این کودک هرگز رستگار نخواهد شد، و اگر پسر باشد، مردی زناکار و اگر دختر باشد، زنی زناکار خواهد شد."14
پس شیوه رفتار والدین و به خصوص مادر، با کودک در دوران نوزادی می تواند حائز اهمیت فراوان باشد؛ چرا که در زمان تولد، کودک، ذهنی پاک و بی آلایش دارد با قابلیت یادگیری زیاد و این والدین هستند که با اعمال خود می توانند این طهارت و پاکی را حفظ کرده و یا آن را تبدیل به سیاهی و ناپاکی کنند. حتی عبادت والدین می تواند در روحیه ی کودک تاثیر گذارد.

2-2-3- تربیت فرزند از رحم مادر
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: "دقت کن فرزندنت را در کدام رحم قرار می دهی که همانا اصل و ریشه تاثیر گذار است."15
و نیز فرمود:
"برای نطفه های خود بهترین رحم ها را برگزینید؛ چرا که زنان شما فرزندانی همانند برادران و خواهران خود به دنیا خواهند آورد"16
در دوران بارداری عوامل مادی و معنوی زیادی وجود دارد که می تواند نقش موثری در سعادت مندی فرزندان ما ایجاد کند. باید توجه داشت که اخلاق و عقاید مادر، اعمال و رفتار او، و نیز نوع تغذیه و چگونگی آن، جسم و روح جنین را به شدت تحت تاثیر قرارمی دهد. و چرا این گونه نباشد در حالی که در این دوره نه ماهه وجود کودک جزئی از وجود مادر می باشد.
به روایات ذیل توجه کنید:
1- پیامبر اکرم(ص): ( به زنان باردار کندر دهید تا عقل و هوش فرزندشان زیاد شود.17 )

2- امام صادق (ع) 🙁 به زنان خود در دوران بعد از زایمان خرما بخورانید تا فرزندانتان افرادی صبور و بردبار شوند.18)
همه این روایات، یک مطلب را بیان می کند و آن این که اگر می خواهید فرزندانی خوش صورت و خوش سیرت،صبور و با عقل سلیم داشته باشید باید از همان زمان که کودک در شکم مادر است با تغذیه ی صحیح مادر، این صفات را در آن ها پرورش دهید. چرا که هر یک از این نعم الهی، علاوه بر این که بر جسم او تاثیرگذار است، بر روح او هم تاثیر می گذارد.

2-2-4- تربیت فرزند از هنگام انعقاد نطفه
برای انعقاد نطفه، دستورات زیادی از طرف شرع داده شده است که عمل نمودن به آن ها از یک سو، باعث مطلوب شدن زندگی زناشویی می شود، و از سوی دیگر باعث به وجود آمدن نوزادی سالم، قوی و باهوش می گردد.
زمان انعقاد نطفه ی فرزند، مکان آن، فکر و اندیشه زوجین در آن لحظه، خصوصیات روحی والدین و بسیاری شرایط دیگر که رعایت آن ها تاثیر زیادی بر رشد جسمی و روحی فرزند خواهد داشت.
برای انعقاد نطفه این امور مکروه دانسته شده و شایسته است از آن اجتناب شود:
انعقاد نطفه بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب و همچنین هنگام غروب آفتاب و در شب و روزی که خورشید و ماه گرفته و یا زلزله ای واقع شده است، انعقاد نطفه در شب اول و وسط و آخرماه های قمری، خارج کردن تمام لباس ها از بدن در هنگام انعقاد نطفه، صحبت کردن مگر به ذکر خدا، نگاه کردن زن و شوهر به عورت همدیگر و … .

2-2-5- تربیت فرزند از شب خواستگاری
وقتی مردی به خواستگاری زنی می رود و یا زنی به خواستگاری مردی جواب می دهد، باید به این نکته توجه داشته باشد که علاوه بر این که می خواهد برای خود همسری انتخاب کند در درجه بالاتر قصد دارد پدر یا مادر آینده فرزند خود را انتخاب نماید؛ چرا که همان گونه که بیان شد صفات والدین در فرزندان تاثیرگذار است، پس هر یک از والدین موظف اند پدر و مادر آینده فرزند خود را به شایستگی انتخاب کنند چون فرزندآینه تمام نمای والدین است و فرزند همان اخلاق و روحیات والدین را پیدا خواهد کرد.

امام علی (علیه السلام) فرمودند: (از ازدواج با انسان کم عقل (احمق) بپرهیزید چرا که همراهی او بلاست و فرزندش تباه 19)
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: ( با خانواده های شایسته ازدواج کنید ؛ چرا که ریشه تاثیرگذار است .)20

2-2-6- تربیت فرزند 20 سال قبل از تولّد او
همان گونه که درصفحات قبل گفتیم بسیاری از اخلاق و روحیات والدین به فرزند آنان منتقل می شود و والدین اگر دوست دارند فرزندانشان، دارای صفات نیک باشند، باید همان صفات را در خود پرورش دهند؛ و اگر دوست دارند صفات ناپسند در فرزندانشان وجود نداشته باشد باید همان صفات را از خود دور کنند و به بیان بهتر، هریک از والدین برای تربیت صحیح فرزند، در درجه ی اول باید خود را تربیت کند، و بنابر آن چه بزرگان اخلاق گفته اند، اگرمردی بخواهد صفات رذیله ی نفس خود را پاک کند،و به جای آن صفات نیک بکارد، حداقل باید بیست سال قبل از تولد فرزند، با تربیت نفس خود، فرزندش را نیز بالطبع تربیت کنند ! 21

2-3- تحلیلی درباره ی روش های تربیت کودک
برخی دانشمندان براساس نحوه ی تربیت کودک، چهار الگوی تربیتی ارائه کرده اند. با مطالعه ی منابع اسلامی، می توان الگوی پنجمی را ارائه نمود. در ادامه ، این پنج الگو را بررسی می کنیم:

2-3-1- الگوی تربیتی مبتنی بر سخت گیری
این الگوی تربیتی که بیشتر در میان نسل گذشته جریان داشت، کودکانی تربیت می کرد که چون محبت نمی دیدند ، از نظر عاطفی و روانی، دچار اضطراب ، تنش ، افسردگی و گاهی خودکشی می شدند ؛ اما به جهت سخت گیری ، پرتلاش و مسئولیت پذیر بودند. والدین به این جهت به فرزندان خود ، محبت نمی کردند که آنها به اصطلاح ، لوس نشوند و معتقد بودند که تعریف و تمجید، موجب لوس شدن آن ها می شود.

2-3-2- الگوی تربیتی مبتنی بر محبت وعدم قاطعیت
در این الگو ، که در واکنش به الگوی اول شکل گرفت فرزندانی لوس ، ضعیف النفس ، وابسته ، پرتوقع و از لحاظ عاطفی کودک صفت ، تربیت می شوند ، در برابر مشکلات ، مقاوم و صبور نیستند و در زندگی خانوادگی و اجتماعی شان ، به شدت دچار مشکل می شوند ؛ هر چند از لحاظ عاطفی ، کمتر احساس کمبود می کنند. در این الگو ، والدین معتقدند که حق ، همیشه با فرزندان است. کودک هر چه می خواهد ، باید در اختیارش گذاشت و نباید گذاشت که ناراحت شود.

2-3-3- الگوی تربیتی مبتنی بر عدم محبت و عدم قاطعیت
این الگوی تربیتی، کودکانی تربیت می کند که چون محبت نمی بینند ، از نظر عاطفی ، دچار اختلال هستند و چون قاطعیت درباره ی آنان وجود ندارد ، مبتلا به بزهکاری و خلافکاری می شوند.

2-3-4- الگوی تربیتی مبتنی بر محبت و قاطعیت
در این الگوی تربیتی ، کودکان ، هم از لحاظ عاطفی ارضا می شوند ، وهم سخت کوش ، صبور و مسئولیت پذیر تربیت می شوند.
دانشمندان ،این الگو را مهمترین الگوی تربیتی کودک می دانند.

2-3-5- الگوی تربیتی مبتنی بر محبت ، قاطعیت و کرامت
از دیدگاه اسلام ،محبت ، یکی از اصول تربیتی کودک است که به شدت ، مورد تاکید قرار گرفته و محبت نکردن ، به شدت نکوهش شده است، اما در عین حال، از افراط در محبت نیز نهی شده است. لذا در کنار محبت، صلابت و دقت در تربیت کودک نیز مورد توجه اکید است.
براین اساس ، کودک در عین این که محبت می بیند ، اما یله و رها نیست تا هر کاری که خواست ، انجام دهد. از سوی دیگر،در عین این که تربیت می شود ، مورد مهر و محبت و مدارانیز واقع
می شود و به همین جهت، از افراط در ملامت ها و خشونت که از شاخصه های الگوی سختگیری بدون محبت هستند نهی شده است.
و اما الگوی تربیتی اسلام، بعد سومی نیز دارد که عبارت است از تکریم ، احترام گذاشتن به کودک و ارزش قائل شدن برای اوست. از دیدگاه اسلام ، کودک ، چون کودک است ، نباید تحقیر شود و احساس بی ارزشی و یا کم ارزشی کند. هر چند کودک ، بیشتر محتاج محبت است وبزرگسال محتاج احترام ؛ ولی بدان معنا نیست که شخصیت کودک ، نباید محترم شمرده شود ، همان گونه که مهر و عطوفت نسبت به بزرگسال ، نباید فراموش شود.22
کودکی که با ارزش قلمداد می شود و شخصیت او محترم شمرده می شود (تکریم) به احساس خود ارزشمندی (عزت و کرامت نفس) دست می یابد و کسی که برای خودش ارزش قائل باشد ، خود را به زشتی ها آلوده نمی کند.23
کرامت نفس ، محور اساسی اخلاق اسلامی وتربیت اسلامی است و مهم ترین راه آن ، تکریم انسان ، به ویژه در دوران کودکی است. البته بخشی از کرامت پروری به آموزش زشتی ها و زیبایی ها مربوط می شود ، ولی تکریم ، ارزش و اهمیت بسیار دارد.
یکی از مهم ترین نکات تربیتی که در تکریم شخصیت کودک باید مورد توجه قرار گیرد ، جدی گرفتن احساسات او در هفت سال آغاز زندگی است. این موضوع آن قدر اهمیت دارد که این دوران در روایتی از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) ، دوران سیادت و آقایی کودک شمرده شده است:
"الولد سید سبع سنین" (فرزند ، هفت سال سرور است)
مقتضای سیادت و آقایی کودک ، فرماندهی او و اطاعت والدین است، بدین معنا که کودک در هفت سال آغاز زندگی باید در خانواده آقایی و فرماندهی کند و لذا هر چه می خواهد، در صورتی که برای او زیانبار نباشد و در توان پدر و مادر باشد ، باید تامین شود.
نتیجه تربیتی فرماندهی کودک در هفت سال آغاز زندگی و فرمانبری صحیح پدر و مادر از او، فرمان بری مطلق توام با محبت کودک در هفت سال بعدی زندگی کودک خواهد بود. از این رو ، در ادامه ی حدیث آمده است: "و عبد سبع سنین" (کودک در هفت سال دوم ، بنده است.) حال عبودیت وبندگی کودک نسبت به پدر و مادر ، نتیجه ی نهایت اعتمادی است که در هفت سال آغاز زندگی نسبت به آنها پیدا کرده است. پیدایش این حالت در کودک در هفت سال دوم زندگی با عنایت به این که این ایام دوران تعلیم و تربیت اوست ، فوق العاده برای سازندگی او اهمیت دارد.
پس از سپری شدن هفت سال دوم زندگی کودک ، دوران وزارت او در خانواده فرا می رسد، چنان که در ادامه ی حدیث می خوانیم: "و وزیر سبع سنین" (هفت سال سوم ، (کودک) وزیر است.) 24
در این دوران ، کودک ، دیگر بنده و فرمان بر نیست. تکریم شخصیت او در این دوران ایجاب
می کند که او همانند وزیر خانواده مورد مشورت قرار گیرد و کارهایی که از او بر می آید ، به او واگذار گردد و بدین سان ، مسئولیت خانواده در تعلیم وتربیت کودک به پایان می رسد.

3 – فصل سوم :
همسرگزینی وتربیت فرزند
3-1- تاثیر گذاری ریشه
3-2- نقش وراثت در جسم نوزاد
3-3- نقش وراثت در اخلاق نوزاد
3-4- قبل از تولد نوزاد
3- 4- 1- قبل از آمیزش
3-4-2- درحین آمیزش
3-4-3- دوران بارداری

3 – فصل سوم : همسرگزینی و تربیت فرزند

همسر گزینی و تربیت فرزند
" وَ مِنْ آیَاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا اِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً اِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ "25
( و از نشانه های او این که از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنارشان آرام گیرید و میانتان دوستی و مهربانی نهاد آری در این نعمت برای مردمی که می اندیشند نشانی است.)
باتوجه به اهمیت همسرگزینی و تاثیر بسیار حساس آن در شکل گیری شخصیت فرزند در منابع روایی از قول پیشوایان معصوم توصیه هایی بیان شده است که می توان در سه قالب از آن ها یاد کرد.

3-1- تاثیرگذاری ریشه :
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: (نگاه کن فرزندت را در کدام رحم قرار می دهی چرا که ریشه تاثیرگذار است .26)
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: (برای نطفه های خود بهترین رحم ها را برگزینید چرا که زنان، فرزندانی مانند برادران و خواهران خود به دنیا می آورند.27)
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: (از ازدواج با زن کم خرد بپرهیزید؛ چرا که همراهی او بلاست و فرزندانش تباه.28)

3-2- نقش وراثت درجسم نوزاد
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (همانا خداوند برای رحم، چهار ظرف آفریده است. از این رو آن چه از نطفه در ظرف نخستین قرارگیرد، برای پدر است و آن چه در دومین قرارگیرد، برای مادر است و آن چه در سومین قرار گیرد برای عموهاست و آن چه در چهارمین قرارگیرد برای دایی هاست.29)
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (همانا خداوند هرگاه اراده کند که کسی را بیافریند همه صورت های بین او تا آدم (علیه السلام) را جمع می کند. سپس او را برصورت یکی از آنان می آفریند. پس هرگز کسی درباره فرزند خود نگوید: این نه شبیه من است، نه شبیه هیچ یک ازنیاکان من.30)
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله): می فرمایند: (با خویشان نزدیک ازدواج نکنید؛ چرا که فرزند ضعیف، پدید می آید.31)

3-3- نقش وراثت در اخلاق نوزاد .
امام علی (علیه السلام) می فرمایند : (خوش اخلاقی، دلیل کرامت ریشه هاست .32)
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (در زیارت اربعین سیدالشهدا- پدر و مادرم فدای تو، ای فرزند پیامبر خدا گواهی می دهم که تو نوری در پشت های بزرگوار و رحم های پاک بودی، آلودگی های جاهلیت تو را نیالود، و ناپاکی ها لباسش را برتو نپوشاند.33)
نظر به اهمیتی که همسرخوب در تکوین شخصیت طفل و پرورش همه جانبه ی او و در نتیجه بهسازی جامعه دارد، در اسلام توصیه شده در انتخاب همسر، ایمان، اخلاق نیک، اصالت خانوادگی، عفت، تقوا را در نظر بگیرند. از نظر مذهب، وجود زن سایه ی خیر، آرامش، سکون و رفاه است. اوست که با انتقال خصائص و روحیات انسانی خود به کودک، به جامعه بشری انسان تحویل می دهد و (بهشت زیر پای مادران است) زیرا بخش اعظم سعادتمندی فرزندان و درنتیجه لایق بهشت شدن توسط آنان پایه ریزی می شود.34
نمونه ای ازانتقال صفات والدین به فرزندان را در نسل امیرالمومنین (علیه السلام) مشاهده کرده حضرت علی (علیه السلام) دارای فرزندان زیادی بودند و با توجه به این که این فرزندان از مادران متفاوت بودند لذا روحیات مختلف و بعضاً متضادی داشتند به شکلی که مثلاً یکی از این فرزندان، حضرت عباس(علیه السلام) است که شجاعت و دلاوری او احتیاج به بیان ندارد. در مقابل امیرالمومنین(علیه السلام)، فرزند دیگری به نام محمد حنفیه دارند که برخلاف برادر خود، در مواردی از جنگ گریزان بوده، و حضرت هم شجاعت اباالفضل و هم ترس محمد حنفیه را برگرفته از مادرشان می دانند. در مورد علت شجاعت اباالفضل (علیه السلام) منقول است که امیرالمومنین(علیه السلام) بعد از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) به برادر خود عقیل که فردی نسب شناس بود فرمودند: همسری برای من انتخاب کن که از شجاعان عرب متولد شده باشد و پسری شجاع و دلیر از او نصیب من شود. عقیل هم فاطمه ی کلابیه را معرفی کرد و گفت در عرب، از پدران این زن شجاع تر وجود ندارد. حضرت با او ازدواج کرد و از او چهار فرزند متولد شد که همگی از نظر شجاعت و دلاوری، سرآمد افراد زمانه ی خود بودند و همگی در رکاب اباعبداللّه (علیه السلام) به شهادت رسیدند. و در مقابل این شجاعت ها و دلاوری ها، ترس محمد حنیفه فرزند دیگر امیرالمومنین (علیه السلام) است. وقتی در جنگ جمل، حضرت پرچم را به دست او دادند، از رفتن به میدان هراس نمود، حضرت در مورد ترس او فرمودند: "رگی از مادرش در او جای گرفته"35

3-4- قبل از تولد فرزند
3-4-1- قبل از آمیزش
زن و شوهرلازم است در هنگام ازدواج فکر کنند برای چه ازدواج می کنند ؟ برای چه فرزند می خواهند؟ و چگونه فرزندی می خواهند.
بهتر است درحیات جنسی هم قصد قربت و کسب رضای خدا را فراموش نکنند و طمانینه و آرامش را در نظر داشته باشند.
در روایات اهل بیت (علیهم السلام) به چگونگی بسته شدن نطفه بسیار اهمیت داده شده و آثار طیب ولادت را این گونه بیان نموده اند:
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند :" هرکس ما اهل بیت را دوست دارد، باید خداوند را بر نخستین نعمت، ستایش کند." گفته شد نخستین نعمت چیست ؟ فرمود: " پاک زادگی؛ دوست می دارد ما را، مگر کسی که ولادتش پاک باشد و دشمن نمی دارد ما را، مگر کسی که ناپاک زاده باشد."36
و همچنین از جمله پیامدهای ناپاکی ولادت را این گونه بیان می کنند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) فرمودند: "جز (این) سه گروه، کسی شما را دشمن نمی دارد: زنا زاده، منافق، و کسی که مادرش درحیض، او را باردار شده باشد."37
از جمله نکات بسیار مهم دیگری که قبل از آمیزش باید مورد توجه بسیار قرار گیرد توجه به غذای حلال است. در دین مقدس اسلام ، غذا هم از لحاظ مادی بررسی می شود و هم از لحاظ معنوی. درست است که غذای مسموم موجب اختلال در دستگاه های بدن می شود ولی غذای حرام تاثیری بدتر در روح و روان می گذارد. از این رو بسیار سفارش شده که والدین از غذای حرام و حتی مشکوک پرهیز نمایند.
در زندگانی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) دیده می شودکه برای انعقاد نطفه حضرت زهرا (سلام الله علیها) به امر خداوند چهل روز از حضرت خدیجه (سلام الله علیها) کناره گرفتن و پس از چهل روز عبادت و روزه داری، با غذایی که از بهشت آورده شد افطارکرد، آن گاه نطفه حضرت زهرا (سلام الله علیها) منعقدشد.38
شاید با تاسی ازهمین سنت حسنه باشد که عده ای از بزرگان سفارش می کنند که والدین پیش از بچه دار شدن، روزه بگیرند یا عبادتی خاص انجام دهند.
علاوه برحلال و طیب بودن غذا در روایات اشاره به خوردن بعضی غذاها شده مانند خوردن گلابی و کاسنی توسط پدر و یا خوردن قاووت و انار توسط پدر و مادر .39

3-4-2- درحین آمیزش
الف) تاثیرحالت ها و زمان ها در بسته شدن نطفه
سیستم فکری و حالات روانی پدر و مادر در حین آمیزش، بر روحیات فرزند موثرخواهد بود.
در پی روایات بیانگر تاثیرات، به پدران و مادران سفارش شده است که در حین آمیزش با وضو بوده و به یاد خدا باشند. بدیهی است یاد خدا موجب آرامش قلب می شود و در فرزند اثر مثبتی خواهد داشت. همچنین رغبت و میل قوی جنسی زوجین، در زیبایی جنین و هوشمندی وی اثری قطعی خواهد نهاد. ترس و اضطراب والدین به هنگام عمل زناشویی بدترین تاثیر را برروی طفل می گذارد همان گونه که آرامش خاطر پدر و مادر، تاثیری بس نکو در فرزند می نهد.
تاثیرخستگی زیاد، روی جنین کاملاً محسوس است و او را ضعیف و رنجور می کند. در حدیثی از معصومین (علیهم السلام) نقل شده است. که فرموده اند: در شبی که از مسافرت برمی گردید و همین طور در شبی که می خواهید به مسافرت بروید، نزدیکی نکنید.
در ساعات اولیه شب با جسمی خسته و شکمی پر، آمیزش صورت نگیرد، بلکه در ساعات پایانی شب که خستگی جسم تا حدی زایل و شکم نیز خالی شده نزدیکی انجام شود. تجربه نیز نشان داده است فرزندانی که نطفه ی آن ها در ساعات پایانی شب منعقد شده از هوش بیشتری برخوردارند.
در دین اسلام برای آمیزش زمان ها و مکان های خاصی مورد تاکید قرار گرفته و شایسته است پدر و مادر قبل از این که قصد بچه دارشدن داشته باشند با مراجعه به کتاب هایی همچون حلیهالمتقین با مستحبات و مکروهات این کار آشنا باشند؛ تا انشاءالله فرزند صالح و سالم را به جامعه تقدیم نمایند.
ب ) برکت های دعاء هنگام آمیزش
دعا و طلب فرزند صالح، از جمله اعمال شب زفاف است، در این زمینه مستحباتی است که در مفاتیح الجنان به آن اشاره شده است. از جمله خواندن دو رکعت نماز قبل از جماع، حمد خداوند سبحان و گفتن الله اکبر و صلوات بر پیامبر و آل او و … .
در روایتی از پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده که ایشان می فرمایند:"آگاه باشید، اگر کسی هنگامی که (برای آمیزش) نزد همسرش می رود، بگوید: به نام خدا، بارالها ! شیطان را از من دورساز و شیطان را از آن چه روزی ما کرده ای،دورساز " و سپس در این (آمیزش) فرزندی میان آنان مقدر و قطعی شود، شیطان هرگز به او زیان نمی رساند."40
همچنین حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: "هرگاه یکی از شما قصد آمیزش با همسرش را داشت، باید بگوید: "بارالها ! شرم گاه او را به فرمان تو برخود حلال کردم و او را به عنوان امانت تو پذیرفتم. پس اگر فرزندی از او برای من تقدیر کردی، او را پسری سالم قرارده و برای شیطان ،نه بهره ای در او قرارده، نه شراکتی ."41

3-4-3- دوران بارداری
روند بارداری و تغییراتی که در بدن مادر در این دوران ایجاد می شود برای بسیاری از زنان، ناشناخته و آمیخته با ترس و اضطراب است. گرچه به مادران تاکید می شود که حاملگی به عنوان یک پدیده طبیعی باید تلقی شود و این تغییرات به منظور سازگاری بدن مادر با حاملگی صورت می گیرد، اما برای رفع ابهامات و پیش گیری از بروز مشکلات، لازم است مادران با سیر طبیعی بارداری و تغییرات و عوارض ناشی از آن آشنا شوند.
قرآن کریم در مورد چگونگی روند جنین در دوران بارداری می فرماید:
"وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ سُلاَلَهٍ مِنْ طِینٍ *ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَهً فِی قَرَارٍ مَکِینٍ *ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهً عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهً مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهً عِظَاماً فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ اَنْشَاْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ اَحْسَنُ الْخَالِقِینَ "42
(و همانا ما آدمی را از گل خالص آفریدیم .آن گاه او را نطفه گردانیده و در جای استوار (صلب و رحم) قراردادیم. آن گاه نطفه را علقه و علقه را گوشت پاره و باز آن گوشت را استخوان ساختیم و سپس بر استخوانها گوشت پوشانیدیم (و پیکری کامل کردیم) پس از آن (به دمیدن روح پاک مجرد) خلقتی دیگرش انشا نمودیم؛ آفرین بر (قدرت کامل) خدای که بهترین آفرینندگان است.)

جنین انسان از هنگام لقاح تخمک و کرمک ( اوول و اسپرم) 6 روز در راه است تا در رحم جایگزین شود. سپس در رحم لانه گزینی می کند و به صورت آویزک (علق) تا 14 روز به رشد خود ادامه می دهد از هفته سوم بارداری با چشم غیر مسلح کاملاً به صورت گوشت جویده پدیدار می گردد و دوره ی تمایز لایه های زاینده (مضغه) را می گذراند که تا ماه سوم بارداری ادامه دارد. اما این (مضغه) همیشه یک حالت ندارد و مراحل و حالات گوناگون دارد که در قرآن به (مخلقه و غیر مخلقه) تعبیر شده است.
آرامش روحی و معنوی مادر در طول دوران حاملگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است . زیرا جنین تحت تاثیر محیط اطرافش می باشد و بی شک ، نزدیکترین محیط به او مادر است.
بیشتر کودکان مبتلا به امراض روحی ، بیماری خود را از مادرشان به ارث برده اند پس ، از آنجا که تمام خصوصیات مادر در فرزند اثر خوب و بد خود را می گذارد و خوشبختی یا بدبختی کودک را در رحم پی ریزی می کند ضرورت دارد مادران بیشتر مراقب رفتار و کردار خود باشند تا بتوانند فرزندانی صالح ونیکو داشته باشند.
توصیه ای قرآنی به پدران آینده آن است که به هیچ عنوان زنان حامله را دلشکسته و ناراحت نکنید چرا که بر فرزند اثر بسیار بدی دارد. سیستم بدن خانم ها در دوران حاملگی بر اثر وجود این مولود دلپذیر و هدیه ای که به هیچ عنوان حق سقط آن را نداریم ، تغییر می کند ، لذا زود ناراحت
می شوند. مردان با ایمان و خیر خواه باید با محبت بسیار و شرح صدر برخورد کنند وهر درخواستی که همسر باردار طلب می کنند فوری تهیه نمایند واجر و پاداش این رفتار را از خداوند متعال طلب کنند تا خداوند کریم هماند خودتان انسان شایسته به جامعه تحویل دهد.
در کتب اسلامی توصیه های عبادی وخوراکی فراوانی به چشم می خورد. که در اینجا به چند مورد از آنها اشاره می کنیم.
* مادر باردار همیشه با وضو باشد ، مخصوصاً هنگام غذا خوردن
* با کوشش تمام از گناهان بپرهیزد و حتی الامکان مستحبات را انجام دهد.
* در موقع تکان بچه دست روی شکم بگذارد و صلوات و سوره توحید را تلاوت کند.
* هر روز 140 مرتبه ذکر صلوات و 70 مرتبه استغفار بخواند.
* خواندن تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) بعد از هر نماز و شب قبل از خواب
* خوردن مویز به مدت 40 روز ناشتا ، هر روز بیست و یک عدد با بیست ویک بسم الله
* خواندن سوره های قدر و توحید هر روز 50 مرتبه بعد از نماز صبح
* خواندن 40 بار سوره یوسف و فوت کردن به سیب و خوردن آن
* خواندن 40 روز سوره یس و فوت کردن به انار وخوردن آن
* خواندن 40 روز زیارت عاشورا با صد لعن و صد سلام ودعای علقمه
* یک ختم قرآن کردن به خصوص برای سلامتی امام زمان (عج الله تعالی فرجه)
* 40 روز جمعه ، غسل جمعه کردن
و همچنین است برای هر یک از ماههای دوران بارداری توصیه هایی شده است که پیشنهاد
می شود مادران با دقت تمام به این نکات توجه و اهتمام داشته باشند.

ماه اول:
روزهای پنج شنبه و جمعه سوره ی "یس" و "الصافات" بخواند و به شکم بدمد.
هر روز بر دو عدد خرما سوره ی قدر بخواند و آن را ناشتا بخورد.
روزهای جمعه قبل از صبحانه انار میل کند و قبل از طلوع آفتاب ، اندکی از تربت سید الشهدا
(علیه السلام) بخورد.

ماه دوم:
روزهای پنج شنبه و جمعه سوره "الملک" را تلاوت کند.
روز پنج شنبه 140 مرتبه و روز جمعه صد مرتبه صلوات بفرستد.
هر روز بر 2 عدد عناب سوره ی "توحید" بخواند و آن را ناشتا بخورد.

ماه سوم
روزهای پنج شنبه و جمعه سوره ی "آل عمران" را قرائت کند.
هر روز بر یک عدد سیب "آیه الکرسی" بخواند و آن را ناشتا بخورد.
همچنین مقداری کندور به اندازه ی یک عدس ناشتا بخورد.
هر هفته مقداری گندم ، گوشت و شیر میل کرده و صبح ها کمی عسل تناول نماید.

ماه چهارم
روزهای پنج شنبه و جمعه سوره ی "الدهر" بخواند.
هر روز بعد از نمازها 140 مرتبه صلوات بفرستد.
سیب شیرین، عسل وانار میل کند.
هر روز بر دو مور انجیر سوره ی "والتین" بخواند.
از اول ماه چهارم نماز شب بخواند. ( واگر موفق نشد قضای آن را ترک نکند.) ضمناً نام کودک قبل از چهار ماه و ده روز انتخاب شود.

ماه پنجم
روزهای پنج شنبه و جمعه سوره "الفتح" تلاوت کند.
هر روز صبح مقداری خرما تناول کند.
هر روز بر روی یک عدد تخم مرغ سوره "حمد" بخواند و آن را ناشتا بخورد.

ماه ششم
روزهای پنج شنبه و جمعه سوره ی "واقعه" را قرائت کند.
پس از صرف صبحانه انجیر و زیتون میل کند.
هر روز یک عدد انار را پس از خواندن سوره ی "فتح" ناشتا بخورد.

ماه هفتم
روزهای پنج شنبه و جمعه سوره "یس" و "تبارک"؛
روزهای دوشنبه سوره ی "النحل"؛
و در تمام ماه های هفتم ، هشتم و نهم سوره "نور" را قرائت نماید.
هر روز بر یک عدد به سوره ی "یس" بخواند و ناشتا بخورد.

ماه هشتم
روزهای شنبه بعد از نماز صبح سوره ی "قدر" ده مرتبه ؛
روزهای یک شنبه بعد از نماز صبح سوره ی "والتین" دو مرتبه ؛
روزهای دوشنبه سوره ی "یس" ؛
روزهای سه شنبه سوره ی "فرقان" ؛
روزهای چهارشنبه سوره ی "دهر" ؛
روزهای پنج شنبه سوره ی "محمد" ؛
روزهای جمعه سوره ی "الصافات" تلاوت نماید.

ماه نهم
روزهای پنج شنبه سوره ی "حج" ؛
روزهای جمعه سوره ی "فاطر" قرائت کند.
هر روز بر مقداری شیر و خرما سوره "دهر" بخواند و آن را ناشتا بخورد.43

4- فصل چهارم :
تربیت درهفت سال اول
4-1- بخش اول : از تولد تا 3 سالگی
4-1-1- آداب و مستحبات ولادت
4-1-2- شیردهی
4-1-2-1- اهمیت شیرمادر
4-1-2-2- مدت شیردهی
4-1-2-3- چگونگی ازشیرگرفتن
4-1-3- تربیت در دوره اول کودکی
4-1-3-1- توجه به خواسته ها
4-1-3-2- توجه به آزادی
4-1-3-3- توجه به محبت
4-1-3-4- توجه به بازی
4-1-4- اصول تربیت درسه سال اول
4-2- بخش دوم : از 3 تا 7 سالگی
4-2-1- تربیت شخصیت
4-2-2- ابراز محبت و نوازش کودک
4-2-3- استقلال محوری
4-2-4- تربیت جنسی کودک
4-2-5- اصول تربیت درسه ساله دوم

4- فصل چهارم: تربیت درهفت سال اول

4-1- بخش اول: از تولد تا 3 سالگی
"وَ وَصَّیْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ اَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوَالِدَیْکَ اِلَیَّ الْمَصِیرُ" 44
(و ما به هر انسانی سفارش کردیم که در حقّ پدر و مادر خود نیکی کن خصوص مادر که بار حمل فرزند برداشته و تا مدّت دو سال که طفل را از شیر باز گرفته (هر روز) بر رنج و ناتوانیش افزوده است، (و فرمودیم که) شکر من و شکر پدر و مادرت بجای آور، که بازگشت (خلق) به سوی من خواهد بود.)
نخستین ماه های والد شدن خیلی لذّت بخش است چون رابطه شما و کودکتان آشکار شده و شما در زندگی تازه ای قرارمی گیرید. این زمان در عین حال بحرانی نیز می باشد چون تغییرات جسمانی و عاطفی زیادی را در بر می گیرد. اگر کودک اول شما باشد، شما نقش تازه خود را به عنوان والد قبول می کنید و خود را در رابطه با شخص جدیدی که مرکز توجه زندگی شماست عادت خواهید داد.
شما به زودی در مییابید که گذراندن ساعات زیادی با کودک چقدر شادی آور و عمیقاً مشغول کننده است. برای بسیاری از مادران زندگی با یک نوزاد، می تواند شبیه عاشق شدن باشد و همه چیز ممکن است از ابتدا ملایم و هماهنگ بگذرد. شادمانی تازه ی مادر شدن معمولاً به وسیله وجود مشکلات در سه ماهه نخست موازنه می گردد. در این زمان شما به تعادل روانی بیشتری نیاز دارید. با فهم مسائل و شکیبایی می توانید مشکلات را حل کنید.45
درآیات و روایات توجه زیادی به سختی ها و مشکلات مادران شده است و اجر و پاداش بسیاری در نظرگرفته شده از آن جمله می توان به حدیث پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) اشاره کرد که می فرمایند: "هنگامی که زن باردارمی شود بسان روزه دار شب زنده دار و مجاهدی است که با جان و مالش در راه خدا جهاد می کند و هنگامی که بار بگذارد، پاداشی دارد که نمی دانی عظمت آن چقدر است و هنگامی که شیر می دهد، درهر مک زدن ،پاداش آزاد کردن یکی از فرزندان اسماعیل برای اوست و آن گاه که شیر دادن تمام شود فرشته ای بر پهلوی او می زند و می گوید: " عمل را از نو آغاز کن، آمرزیده شدی"46
روایات فراوانی در ثواب شیردادن بیان شده، از آن جمله روایاتی است که از امام صادق (علیه السلام) بیان شده و آن حضرت مادر شیرده را به مجاهد فی سبیل الله تشبیه فرموده اند و اجر او را در صورت فوت، مشابه شهید می دانند.47

4-1-1- آداب و مستحبات ولادت فرزند
1- شستن نوزاد بعد از تولد اگر برایش ضرر نداشته باشد:
از جمله اعمالی است که در وقت ولادت، سنت موکد است و غسل دادن طفل است و بعضی واجب می دانند و احوط آن است که نیت کند "غسل می دهم این طفل را برای رضای خدا" و سرش را اول بشوید و بعد از آن جانب راستش و بعد از آن جانب چپش.
2- اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ نوزاد:
از حضرت صادق (علیه السلام) منقول است که: "در گوش راستش اذان بگو و در گوش چپش اقامه بگو پیش از آن که نامش را بگویند اگر چنین کنی هرگز ترس به او نرسد."48 همچنین ازحضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمودند : "هرکس صاحب فرزندی شد درگوش راستش اذان بگویدودرگوش چپش اقامه بخواند،به درستی که این عمل باعث دوری شیطان خواهدشد."49
3- مالیدن آب فرات و تربت سیدالشهدا (علیه السلام) به سقف دهان او.
از حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) نقل شده است که فرمودند:" کام طفل را با آب فرات بردارید و اقامه در گوشش بگویید."50
در روایت دیگری وارد شده است که کامش را با آب فرات و تربت امام حسین (علیه السلام) بردارید و اگر آب فرات نباشد با آب باران بردارید.
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که آن حضرت فرمود: "شخصی نیست که از آب فرات بنوشد و کام فرزندش را با آب فرات بردارد، مگر این که دوست ماست زیرا فرات نهر مومن است."51
همچنین ازحضرت صادق (علیه السلام) منقول است که (کام طفل را به تربت امام حسین (علیه السلام) بردارید که امان می دهد او را از دردها و بلاها) .52

4- نام گذاری او به اسم های زیبا :
واژه ی اسم از ریشه ی "وسم " و به معنای علامت و نشانه می باشد. در زندگی اجتماعی انسان ها، هر اسمی می تواند نشانه نوع گرایش ها، عقاید، ایده ها و اهداف خاصی باشد. کما این که در زمان جاهلی اسم هایی چون عبدالشمس (بنده ی خورشید) و عبدالنجم (بنده ی ستاره) و غیره براساس عقاید شرک آمیز عرب جاهلی مرسوم بود که با طلوع خورشید اسلام، به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) این گونه اسامی به اسم هایی چون عبدالله و عبدالرحمن تغییر یافت.
لذا در فرهنگ غنی اسلام ، برای نام گذاری فرزند، سفارش شده امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: ( اولین نیکی فرد در حق فرزندش، انتخاب نام نیک برای اوست. پس نام نیک برای فرزندانتان انتخاب کنید.)53
از منظرروان شناسی نیز، نام نیکو می تواند اثری مثبت و سازنده در روحیه فرد داشته باشد؛ و برعکس، نام ناشایست هم می تواند اثرمخرب در روحیه افراد داشته باشد. برخی از اسم ها ایجاد روحیه می کند و بعضی دیگر تضعیف روحیه.

نام نیک چه نامی است ؟
آن گاه که والدین تصمیم می گیرند برای فرزند خود نامی برگزینند، نهایت سلیقه ی خود را به خرج می دهند تا بهترین و زیباترین نام را برای او پیدا کنند اما به راستی ملاک های گزینش نام نیکو کدام است؟
از روایات و همچنین سیره اهل بیت (علیه السلام) در مورد نام گذاری فرزند، نکاتی فهمیده می شود که برای انتقال نام شایسته، مناسب است به آن نکات توجه شود.
الف) سزاوار است قبل از تولد فرزند نام او انتخاب شود سیره ی عملی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) نیز چنین بوده که قبل از تولد، نام فرزند را انتخاب می کردند، همان گونه که قبل از تولد حضرت محسن (فرزند امیرالمومنین و حضرت زهرا (علیها السلام) ) نام ایشان را انتخاب کردند. در روایتی نیز می فرمایند فردای قیامت جنین های سقط شده، والدین خود را مورد بازخواست قرار
می دهند که چرا برای آن ها نامی انتخاب نکردند؛ در حالی که پیامبر قبل از تولد نام فرزند را انتخاب می کردند."54
ب) شایسته است نام فرزندان، با همدیگر تناسب داشته باشد، در بعضی خانواده ها دیده می شود که نام بعضی از فرزندان، مذهبی و نام بعضی دیگر نام هایی غیر مذهبی است.
ج) نامی که برای فرزند انتخاب می شود نباید در آینده موجب خجالت و شرم ساری فرزند و یا مورد سواستفاده و تمسخردیگران باشد.
ممکن است نامی در زمان کودکی زیبا باشد، اما همین نام برای زمان بزرگسالی مناسب نباشد، و اگر می بینیم افرادی بعد از بزرگ سالی با تمام مشکلات قانونی آن اقدام به تغییر نام می کنند، به همین دلیل است.
د- مواردی شایسته است انسان برای زنده نگه داشتن نام و یا انسان بزرگی، نام او را برای فرزند خود انتخاب کند همان گونه که امیرالمومنین (علیه السلام) برای زنده نگه داشتن نام و یاد عثمان بن مظعون، که از صحابه ی گرانقدر پیامبر و از دوستداران امیرالمومنین (علیه السلام) بود، نام او را برای یکی ازفرزندان خود انتخاب کردند.
هـ ) بهترین نام ها نام انبیاء و اولیای الهی، به خصوص نام محمد است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: "کسی که چهار پسر داشته باشد یکی از آن ها را به نام من انتخاب نکند به من جفا کرده است." 55
و امام صادق (علیه السلام) فرمودند: (هیچ فرزندی برای ما متولد نمی شود مگر این که تا هفت روز او را با نام محمد می خوانیم و بعد از هفت روز اگر خواستیم آن را تغییرمی دهیم.)56
نام گذاری فرزند به نام انبیاء و اولیای الهی، از همان ابتدا به زندگی فرزند جهت داده و او را در مسیرالهی قرار می دهد، و به همین دلیل است که امام محمد باقر(علیه السلام) به یکی از یاران خود که نامش محمد و کنیه اش علی بود فرمودند: "به واسطه ی این نام ها شیطان از تو دور می شود، وقتی شیطان صدایی را می شنود که می گوید یا محمد و یا می گوید یا علی، مانند سرب در خود ذوب می شود."57
5- تراشیدن موی سر نوزاد، یک بار بعد از تولد و هم وزن موها طلا یا نقره صدقه دادن.
6- ختنه کردن کودک در روز هفتم
از موارد بهداشتی کودک سنت ختنه است. از معصومان روایت شده است نوزادان پسر خود را در روز هفتم تولدشان ختنه کنید تا پاک باشند58.
7 – دادن ولیمه هنگام ختنه کردن فرزند
8 – تغذیه بچه با شیرمادر
9 – عقیقه کردن در روز هفتم
بدان که عقیقه فرزند سنت موکد است برکسی که قادر بر آن باشد و بعضی از علما واجب می دانند و بهترآن است که در روز هفتم واقع شود و اگر تاخیر کند، تا بلوغ طفل بر پدر سنت است و بعد از بلوغ تا آخر عمر برخودش سنت است.59
10- و در آخر از حدیث حسین بن علی(علیه السلام) ظاهر می شود که در ابتدای ولادت، پیچیدن طفل در جامه ی زرد، مکروه، و در جامه ی سفید سنت است."60

4-1-2- شیردهی
"یَا اَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْاَرْضِ حَلاَلاً طَیِّباً وَ لاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ اِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ 61"
(ای مردم، از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را تناول کنید و پیروی نکنید وساوس شیطان را، محققاً شیطان از برای شما دشمنی آشکار است.)
در احادیث، علت بسیاری از ناهنجاری ها، تجاوزها، ظلم ها و حتی گوش ندادن لشکر دشمن در صحرا ی کربلا به سخنان امام حسین (علیه السلام) و حمله به امام بزرگوار، لقمه حرام معرفی شده است. لذا کسب حلال، پرداخت خمس و زکات و استفاده ی مادر از غذاهای طاهر و پاکیزه از جهت ظاهری و باطنی، همگی در ایجاد و پرورش فرزندان صالح نقش بسزایی دارند.
از آن جا که کودک، تغذیه ی خود را از راه مادر به دست می آورد، لذا مادران دلسوز و مهربانی که علاقه دارند فرزندی پاک، سالم، صالح، با ایمان و دوست دار ائمه داشته باشند، باید نکات زیر را تحت توجه قرار دهند.
الف- رعایت تقوا و پرهیز از گناهان
ب- با وضو و روبه قبله شیردادن
ج- با بسم الله الرحمن الرحیم شیردادن
د- در هنگام شیردادن به کودک نگاه کنید و با او حرف بزنید و در سخن گفتن به ایام شهادت و ولادت ائمه (علیهم السلام) توجه کنید.
هـ- صبر و آرامش، عصبانیت و تندخویی، افکار سالم و یا غیرسالم همه برروی کودک شما تاثیر خواهد گذاشت. پس آینده ی فرزندتان در گرو اعمال و برخورد شماست.
و- شکرالهی در پایان شیردهی و غذادادن به کودک
ی- در نهایت، همه این کارها را برای خداوند به عنوان پرستش الهی انجام دهید تا به یقین برسید"وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَاْتِیَکَ الْیَقِینُ "
4-1-2-1- اهمیت شیرمادر
ازحضرت علی (علیه السلام) نقل شده است :(نافع و مبارک ترین شیرها برای فرزند شیرمادر است.) 62
کار شیردادن تنها تغذیه نیست، بلکه تبادل عاطفی و تقویت روحی است. کودک به هنگام مکیدن پستان، صدای قلب مادر را می شنود و آرامش نسبی می یابد. این گونه کودکان از لحاظ روانی و جسمی سالم ترند و به عقیده روان شناسان شیر مادر کودکان را شاد و خرسند نگه می دارد و حتی از نظر اخلاقی در کودک اثر مثبت دارد.
تغذیه با شیر مادر، حق شیرخوار و نیز از حقوق مادر است که در آیات قرآن کریم و احادیث معتبر نبوی و ائمه اطهار (علیهم السلام) به کرات بر آن تاکید شده است از جمله امام صادق (علیه السلام) فرمودند: (شیرخوردن، تا بیست و یک ماه است پس هر چه کم شود، ستم بر کودک است.)63
اخیراً هم باپیشرفت علوم دانشمندان و سازمان های جهانی به این امر مهم واقف شده و با استفاده از مزایای فراوان و تازه شناخته شده آن به تغذیه شیرخوار با شیرخودشان تشویق می نمایند.64
به طور مثال در کتاب "نکات کلیدی تغذیه کودک" بیش از هفتاد و شش مورد فوائد شیرمادر را برای نوزاد و مادر بیان نموده است از جمله :
1- تغذیه کامل و غنی برای کودک بدون نیاز به افزودنی
2- کاهش سرطان پستان در مادر و نوزاد دختر
3- ارتباط شیرمادر و افزایش هوش و تکامل حرکتی نوزاد
4- ارتباط شیرمادر با کاهش وزن مادر و قطع خون ریزی او
5- ارتباط شیردهی با کاهش شانس حاملگی ناخواسته65 و …

4-1-2-2- مدت شیردهی
"وَ الْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ اَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ اَرَادَ اَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعه 66……."
(و مادران بایستی دو سال کامل فرزندان خود را شیر دهند، البته آن کسی که خواهد فرزند را شیر تمام دهد.)
همان گونه که از آیات قرآن به دست می آید مدت شیردهی دو سال است و با توجه به بعضی روایات دوران شیرخوری امام حسین (علیه السلام) نیز بیست و چهار ماه بوده است. در این زمینه ائمه معصومین (علیه السلام) سفارش های فراوان دارند از آن جمله در بعضی روایات رضا و شیردهی کمتر از بیست و یک ماه را ظلم و ستم به کودک می شمارند و یا در روایاتی بیست و یک ماه شیردهی را لازم و ضروری شمرده و در مقابل از شیردهی بیش از دو سال نهی شده است.

4-1-2-3- چگونگی از شیر گرفتن
پیش از اقدام به گرفتن از شیر، به چند نکته ذیل توجه کنید:
1- از همزمانی با موقعیت های استرس آور و فشار روحی کودک (آموزش توالت رفتن، جداسازی برای خواب، تعویض خانه، ترس و…) بپرهیزید.
2- از مسافرت و ترک کودک برای از شیرگرفتن بپرهیزید، این عمل فشار روحی را برای او در پی خواهد داشت.
3- از شیرگرفتن کودک، به معنای قطع ارتباط عاطفی مادر با فرزند نیست، بنابراین، رابطه ی عاطفی خود را با او قطع یا کم نکنید، بلکه برمیزان آن بیفزایید.
4- لازم است پدر نیز بر رابطه ی عاطفی اش با کودک بیفزاید تا خلاء عاطفی ناشی از قطع شیر کودک را پر کند.

سفارش یکی از بزرگان در این زمینه
در ماه های آخر شیردهی که تصمیم گرفته اید آرام آرام کودک را از شیر بگیرید، وضوگرفته و با طهارت وارد حرم مطهر یکی از ائمه معصومین (علیهم السلام) و یا امام زادگان شوید و آن گاه که زیر بقعه ای متبرک قرار گرفتید، پس از زیارت آن معصوم و دعا و توسل به آن بزرگوار در حالی که اناری شیرین را دانه دانه کرده و درپیش رودارید، رو به قبله بنشینید و ضمن تلاوت سوره ی
مبارکه ی "یس" از هر دو سینه به کودک شیر بدهید تا کاملاً تخلیه شود و در حین تلاوت ،به دانه های انار بدمید.در پایان، ثواب تلاوت این سوره به روح مقدس حضرت علی اصغر (علیه السلام) و مادرش هدیه نمایید و درآن مکان مقدس و متبرک از خداوند بخواهید که این دو شیردهی را به کرمش از شما بپذیرد و با اتمام این دوره، روزی معنوی فرزندتان را فراوان گرداند سپس کم کم آن را دانه کرده یا آب آن را به طور کامل به کودک بخورانید. (توجه کنید که شیرین بودن این انار بسیار مورد تاکید است و به طورکلی خوردن انار شیرین بسیار مفید بوده و در تعالیم دینی خوردن آن در روز جمعه سفارش شده است. همچنین متخصصین تغذیه نیز خوردن انار شیرین را برای ایجاد آرامش، رفع اضطراب و وسواس موثر می دانند.67

4-1-3- تربیت در دوره اول کودکی
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:
" اَلوَلَد سَیدٌ سَبعَ سنین وعَبدٌ سَبعَ سنینَ ووزیرٌ سَبعَ سنین ."68
(کودک تا هفت سال سرور، تا هفت سال بنده ، و تا هفت سال وزیر است)
هفت سال اول زندگی کودک، سال های شکل گیری شخصیت اوست؛ بدین سبب باید سروری کند؛ اما معنای سروری و سیادت، این نیست که برای انجام هرکاری آزادی مطلق داشته باشد با توجه به نارسایی درک و ناتوانی جسم کودک در هفت سال اول، در زمینه های گوناگون باید توجه بیشتری به او شود:

4-1-3-1 – توجه بیشتر به خواسته ها و نیازها
به نیازهای کودک در دو ماه اول زندگی به طور مطلق توجه کنید. از ماه سوم به بعد (با توجه به از بین رفتن کولیک و کاسته شدن از ناراحتی های جسمی) در برابرگریه هایش با تامل برخورد کنید؛ زیرا با توجه به تجربه های خوشایند دو ماه اول زندگی ممکن است گریه هایش برای جلب توجه باشد (در دو ماه اول زندگی، هرگاه گریه می کرد، او را بغل می کردید. اکنون نیز به امید همان توجه، گریه می کند که اگر به طور مطلق به گریه هایش توجه کنید، ممکن است لوس شود.)
تا پایان یک سالگی که دوران دلبستگی کودک است، توجه فراوانی به او داشته باشید؛ اما از آن پس متوجه وابستگی او باشید. در مقابل خواسته های منطقی کودک پاسخ مثبت دهید؛ اما در برابرخواسته های غیرمنطقی او از اصل خاموشی استفاده کنید.

4-1-3-2- توجه بیشتر به آزادی
فرزند شما در دوران سیادت بسیار کنجکاو است؛ بنابراین لازم است برای ارضای کنجکاویش، آزادی بیشتری به او بدهید؛ اما متوجه خطرها باشید.
چینش درست وسایل زندگی و در دسترس نبودن وسایل خطرساز، از میزان خطرها می کاهد.

4-1-3-3- توجه بیشتر به محبت و عطوفت
کودک درهفت سال اول زندگی به محبت و عطوفت فراوان تری نیاز دارد؛ ولی باید از زیاده روی در محبت بپرهیزید تا از لوس شدن او جلوگیری کنید.

4-1-3-4- توجه بسیاربه بازی
بازی والدین وهمسالان باکودک و در اختیار قراردادن اسباب بازی های مناسب، در رشد عاطفی او بسیار موثر است.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: " الغلامٌ یَلعَبٌ سَبعَ سنین ." 69
(کودک تا هفت سال بازی می کند.)
والدین گرامی توجه فرمایند که هفت سال اول زندگی کودک باید با شادابی کامل بگذرد؛ بنابراین، او را تحت فشار آموزش های رسمی قرار ندهید. آموزش های غیررسمی به ویژه درقالب بازی، شعر، سرود، معما، جدول سازی و… اشکالی ندارد.
سیادت کودک در هفت سال اول زندگی، آثار مثبتی را بر او خواهد داشت از جمله: شکوفایی استعدادهای نهفته، اعتماد کودک به والدین، اعتبار والدین برای دوره های بعد، آرامش روحی- روانی کودک در دوره های بعد، ایجاد اعتماد به نفس را می توان نام برد.

4-1-4- اصول تربیت در سه سال اول :
– تکیه برتربیت فردی کودک
– توجه به تغذیه صحیح طفل، به ویژه شیردهی .
– اشباع ازمحبت و صفا و صمیمیت .
– تحریک و تشویق به اعمال خوب و عادات نیکو .
– ستایش راه و روش درست .
– معرفی و شناساندن جهان اطراف .
– حفظ امنیت و سلامت .
– مراقبت در برابر خطرات گوناگون .
– ایجاد زمینه آرامش و استراحت .
– نظم دادن به کارها و برنامه ها .
– ایجاد سرگرمی و تفریح مناسب .
– تحرک بخشیدن به اعضاء از راه بازی و کنکاش دراشیاء گوناگون.
– پرهیز از استبداد.
– خودداری از خسته کردن کودک.
– پرهیز از تنبیه بدنی.
– سازندگی اخلاقی وعرفانی .
– خودداری از لجبازی.
– پرهیز از نوازش های افراطی.
– زمینه سازی برای کشف و ابتکار .70

4-2- بخش دوم : 3 تا 7 سالگی
این دوره از زندگی کودک را می توان آغاز زندگی اجتماعی او دانست. کودک، بسیاری از وابستگی های خود را به مادر از دست داده؛ از جمله وابستگی به خاطر شیر و راه رفتن و یا حرف زدن، کودک در سه سالگی به راحتی می تواند حرف بزند و با دیگران ارتباط برقرار کند. از آن گذشته حس کنجکاوی و پرسش گری او را به شناخت جهان پیرامون و لذت یادگیری سوق می دهد. در این جا، با توجه به خصوصیات رشدی این دوره، نکات تربیتی آن را بیان خواهیم کرد.

4-2-1- تربیت شخصیت
فردیت از سه سالگی آغاز گردیده در این دوره به تظاهر می پردازد و این فردیت، شخصیت کودک را پایه ریزی می نماید.
در این جا باید توجه کرد که کودک به مواظبت های جداگانه ای احتیاج دارد و باید او را یاری کرد تا شخصیت خود را تقویت و پرورش دهد.
لذا در تربیت شخصیت باید به اصل اعتدال توجه نمود مخالفت های همیشگی و منظم با تشخص طلبی کودک رفتار مطلوب و مقبولی نیست.
کودک، فطرتاً این دوره را طی خواهد کرد و ما نیز باید او را کمک کنیم نباید با مواظبت های بیش از حد باعث شویم اعتماد به نفس خود را از دست بدهد.حس تملک او نشانه اثبات هویتش است و او به این وسیله منیّت خود را اثبات می کند.
دشواری در این است که کودک مانند نوجوان برای این که شکل بگیرد، غالباً نیازمند آن است که در برابر فوران چیره جویی خود احساس مقاومت کند.
پس باید میان شرمی که سبب تیز شدن هوس های او می شود و درشتی و قدرت نمایی که جهش رشد او را متوقف یا منحرف می کند، اندازه و اعتدال را رعایت کرد و این کار مستلزم صبر بسیار و خلق و خوی پایدار و یکنواخت و لطف آمیخته به زرنگی و زیرکی است و با این صفات است که والدین و مربیان می توانند با حرکات مختلف و متغیر کودک خود را سازگار سازند.
در تربیت شخصیت توجه به نقشی که به عهده ی کودک است نیز حائز اهمیت می باشد. منظور از نقش، موقعیتی است که کودک درخانه و جامعه به عهده دارد. مثلاً نقش جنسی یعنی پسر بودن یا دختر بودن نقشی را در خانواده یا اجتماع به عهده ی کودک می گذارد.
لذا والدین توجه داشته باشند که کودک در این دوره به درستی در نقش خود ظاهرگردد، اگر پسر یا دختر است نقش خود را درست ایفا کند. در بعضی از موارد که والدین انتظار فرزند پسر داشته اند و صاحب دختر می شوند تقریباً بی اراده از این دختر یک پسر می سازند، مثلاً لباس پسرانه به او می پوشانند، موی سرش را کوتاه نگه می دارند، فعالیت های پسرانه مانند خریدکردن را از او انتظار دارند نتیجه این گونه تربیت این خواهد شد که در سنین نوجوانی با مشکل هویت جنسی روبه رو خواهد شد و نقش مربوط به جنس خود را نمی تواند در گروه و جامعه ایفا نماید و با مشکلات زیادی در بین دوستان و مخصوصاً پس از ازدواج مواجه خواهد شد. در توجه به نقش به نوع نقشی که کودک از طریق بازی های اجتماعی و شرکت در گروه های اجتماعی و ارتباط با اعضای خانواده به عنوان سرمشق انتخاب می نماید، باید اهمیت داده شود که درشکل گیری شخصیت او در آینده بسیار مهم است.

4-2-2-1- ابراز محبت و نوازش کودک
کودک در این دوره به لطف و نوازش نیازمند است لذا لازم است قبل از این که به خواب رود کسی او را مورد نوازش قرار دهد، یا وقتی ناراحت است او را درآغوش گرفته و تسلی دهند.
علاقه کودک به پدر و مادر در نتیجه ی اعتمادی که کودک به آنان دارد حاصل می شود لذا به عنوان والدین سعی کنید شایسته این اعتماد باشید. کودکی که در خانه و مدرسه محبت، گرمی و سرمشق های خوب ببیند در آینده تربیت اخلاقی او آسان ترخواهد بود.71
از دیدگاه اسلام، محبت یکی از اصول تربیتی کودک است که به شدت مورد تاکید قرار گرفته، امام زین العابدین (علیه السلام) می فرمایند: " حق خوردسال مهربانی درآموزش او، بخشیدن و پوشاندن اشتباهاتش، مدارا و یاری کردن اوست. "72 در حالی که محبت نکردن به شدت نکوهش شده است.
از ابوهریره نقل شده است که پیامبرخدا در حالی که اقرع بن حابس تمیمی خدمت ایشان نشسته بود، حسن بن علی (علیه السلام) را بوسید. اقرع گفت: من ده فرزند دارم که هیچ کدام از آنان را نبوسیدم. پیامبرخدا نگاهی به او انداخت و سپس فرمود:( کسی که مهر نورزد مهر نمی بیند.)73 اما در عین حال از افراط در محبت نیز نهی شده است امام باقر(علیه السلام) در این رابطه نیز می فرمایند: (بدترین پدر کسی است که نیکی کردن ، او را به زیاده روی وادارد و بدترین فرزند، کسی که کوتاهی کردن، او را به نافرمانی و آزرده کردن والدین وادارد.)74 لذا در کنار محبت، صلابت و قاطعیت در تربیت کودک مورد توجه اکید قرار گرفته است.
بر این اساس کودک در عین این که محبت می بیند، رها نیست تا هرکاری که خواست انجام دهد. از سوی دیگر در عین این که تربیت می شود مورد مهر و محبت و مدارا نیز واقع می شود.

4-2-3- استقلال کودک
کودک از دو سالگی به بعد مایل است کارهای شخصی اش (غذا خوردن، لباس پوشیدن، به پاکردن کفش و ….) را خود انجام دهد پس به این میل فطری اش توجه و از آن استفاده کنید.75
برای انجام امور شخصی کودک، زمان ویژه ای را در نظر بگیرید تا او را هنگام رفتن به میهمانی، مهد کودک در تنگنا قرار ندهید و دستپاچه نکنید در ناسازگاری های او با خواهر و برادر دخالت نکنید، اگر کسی از فرزند شما مطلبی را می پرسد، به جای او پاسخ ندهید. این امور استقلال کودک را به خطرمی اندازد بازی هایی از قبیل خاله بازی یا خانه بازی می تواند استقلال را در او تقویت کند؛ زیرا در قالب سازی، زندگی مستقلانه را تمرین می کند.
البته باید توجه داشت که میان وابستگی و دلبستگی فرق است. کودک ما باید در 5 سال اول زندگی خود یک نوع دلبستگی به خصوص با مادر خود داشته باشد. این نوع دلبستگی فرد را در انجام کارهای خوب که مادر او را تشویق می کند و در ترک کارهای زشت که او را از انجام آن نهی می کند، کمک خواهد کرد در وابستگی فرد بدون حضور مادر قادر به انجام ساده ترین کارهای شخصی خود نیست ولی در دلبستگی فرد در بحران های زندگی به خصوص در زمان های استرس دوست دارد در کنار مادر باشد.
به مادران توصیه می شودکه در دوره دوم کودکی تدریجاً فرزندان خود را به احساس استقلال و اتکا به نفس تشویق کنند به طوری که کودک در حدود پنج سالگی بتواند تا حدودی متکی به خودش باشد. بدون کمک دیگران مسائل ساده را حل نمایدو بتواند به تنهایی و سرپرستی دیگران بازی کند.
اگر مادر ضمن تشویق کودک به استقلال و اتکا به نفس با مهربانی و محبت رفتار نماید، انگیزه ی مستقل شدن در کودک شدت می یابد و از حالات و رفتار اتکایی او کاسته می شود.76

4-2-4- تربیت جنسی
غریزه جنسی، همانند دیگر ابعاد انسان، نیازمند "تربیت" است و هر فرهنگ و ایده ای نوع خاصی از تربیت را از پیش می گیرد. از دیدگاه اسلام تربیت جنسی یعنی فراهم سازی زمینه های رشد و پرورش غریزه ی جنسی به گونه ای که هم "عفت جنسی" حاصل شود و هم "سلامت جنسی".
نکته مهم دیگر این که تلاش برای تحقیق این اهداف، متوقف بر فرا رسیدن دوران بلوغ نیست. در دیدگاه دین اسلام، تربیت جنسی پیش از دوران بلوغ جنسی و تقریباً از آغاز تولد شروع می شود. برهمین اساس تامین این اهداف در هردوره سنی، نیازمند اقدامات و تدبیرهای خاصی است که در متون زیر به آن ها پرداخته شده است. کودکی مهم ترین این دوره هاست. اشتباه در این دوره پیامدهای غیرقابل جبرانی برای آینده خواهد داشت.
کودکان از حدود سه الی چهارسالگی درباره ی اعضای بدن خود و دیگران (چه جنس موافق و چه جنس مخالف) کنجکاو می شوند و مایل اند در این باره اطلاعاتی به دست آورند.
این کنجکاوی جنسی در آنان طبیعی است و صرفاً جنبه ی شناختی و کشف دارد؛ پس در مواجه با آن خونسردی خود را حفظ کنید خشونت و سرکوب کودک، ممکن است آن را به مسئله ای جنسی و اخلاقی تبدیل کند و زمینه های انحراف اخلاقی را در او پدید آورد.
مناسب ترین برخورد این است که به آن ها بگویید: "بازی کردن بدون لباس، کاردرستی نیست مگر نمی دانید برخی از قسمت های بدن که مایو آن را می پوشاند خصوصی است ؟! همان گونه که توالت خصوصی است و دو نفری به آن جا نمی روند، بدن هرکس هم خصوصی است و نباید دیگری آن راببیند."77

تدبیرهای لازم برای عفت جنسی
الف) جداسازی بسترها
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:( هرگاه کودکانتان به هفت سالگی رسیدند، بسترهایشان را جدا کنید.)78
ب)حد مجاز بوسیدن دختر و پسر
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: (چون دخترشش ساله شد او را نبوس و پسر نیز چون از هفت سالگی گذشت زن را نبوسد.)79
ج)پنهان بودن روابط زناشویی والدین
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (سوگند به کسی که جانم به دست اوست، اگر کسی با همسرش در آمیزد و در اتاق، کودکی بیدار باشد که آنان را ببیند و سخن گفتن و صدای نفس آنان را بشنود. هرگز رستگار نمی شود. اگر پسر باشد، مردی زنا کار و اگر دختر باشد، زنی زناکار می گردد.)80
د) اجازه خواستن برای ورود به خلوت پدر و مادر
"یا اَیُها الَذینَ ءَامَنُوا لِیَستَئذِنکمُ الّذینَ مَلَکتِ اَیمانکُم وَالذینَ لَم یَبلُغُوا الحُلُمَ مِنکُم ثَلث مَراتِ مِن قَبل صَلوهِ الفَجرِ وَ حِینَ تَضَعُونَ قِیابَکُم مِنَ الظَهیرَهِ وَ مِن بَعدِ صَلوهِ العِشاءِ ثلَث ُعَوراتِ لَکُم"81
( ای کسانی که ایمان آوردید، هرآینه باید کسانی که مالکشان هستید و کسانی از شما که به بلوغ نرسیده اند. در سه هنگام از شما اجازه بگیرند. پیش از نماز بامداد و هنگامی که (نیم روز) لباستان را از تن برمی گیرید، و پس از نماز شامگاه، که سه هنگام برهنگی شماست.)

4-2-5- اصول تربیت درسه سال دوم :
– توجه دادن به واقعیت ها و پدیده های خلقت
– تحریک حس کنجکاوی
– پرورش اعضای کودک و قدرت مشاهده ی او
– زمینه سازی برای لمس و تجربه
– سوق دادن به بازی های اجتماعی
– تکیه بر پرورش حواس، تخیل و شخصیت
– واداشتن به تمرین های عضلانی مثل شنا
– تشویق به کارهای هنری
– جرات بخشیدن از راه تشویق و تحسین
– تحریک حس تجربه و تحلیل مسائل
– رعایت اصل عدالت در زندگی
– خودداری از تبعیض
– نجات او از تخیل و اشباح
– ایجاد روحیه ی نظم و انظباط درکودک82

5- فصل پنجم :
تربیت درهفت سال دوم 14- 7 سالگی
5-1- آموزش وپرورش
5-1-1- مهمترین چیزی که آموزش آن واجب است .
5-1-1-1- باورهای اسلامی به ویژه توحید
5-1-1-2-دوستی پیامبر وخاندانش
5-1-1-3-واجبات به ویژه نماز وروزه
5-1-1-4-آموزش قرآن
5-1-1-5-آموزش خواندن ونوشتن
5-1-1-6- رعایت بهداشت
5-1-2- کودک ومدرسه
5-1-2-1- ترس ازمدرسه
5-1-2-1- خطرات مدرسه
5-1-3- آموزش آداب صحیح زندگی
5-1-3-1- ادب کودک در برابر پدر و مادر
5-1-3-2- ادب کودک در برابر آموزگار
5-1-3-3- ادب کودک در برابر بزرگ ترها
5-2- دوستی و دوست یابی
جلوگیری ازدوست یابی
5-3- اصول تربیت در سنین 7 تا 14 سال

5-تربیت درهفت سال دوم
در هفت سال دوم زندگی کودک (دوره ی دبستانی) که از نظر بسیاری از روان شناسان از حدود شش سالگی تا بلوغ ادامه دارد از نظر جسمانی و توانایی های ذهنی و عقلانی تغییرات اعجاز آمیزی در کودک به وجود می آید. به همین ترتیب محیط اجتماعی او نیز وسعت بسیار می یابد.
طفل به دبستان می رود و درگیری او با اطفال و بزرگسالان دیگر افق فکری او را گسترش
می دهد و فرصت های نوینی برای رشد اجتماعی و فردی او فراهم می شود شخصیت کودک نیز متشکل و پیچیده تر شده، به صورت فردی مستقل در می آید.
در احادیث از این دوره به عنوان "بندگی کودک" نام برده شده است و تربیت در این زمان جدیت بیشتری می یابد؛ به قول یکی از بزرگان تربیت عملی به گونه ای دیگر اثر گذار است. فرزند شما در این دوره بندگی را باید، از بندگی خوب شما در مقابل خدا بیاموزد، او باید به طورعملی ببیند که شما چگونه در مقابل فرمان های خدا سرتعظیم فرود می آورید و یا اطاعت زن را از شوهرش به طورعملی دیده باشد تا بتواند از والدین خود اطاعت کند.

5-1- آموزش و پرورش
در اسلام، آموزش پایه ی پرورش و دانش همراه با خودسازی و سازندگی است و براساس آموزه های دینی، بهترین فصل آموزش و پرورش دوران کودکی است. از این رو، مهم ترین حقوق کودک، فراهم ساختن زمینه ی آموزش و پرورش اوست؛ بلکه همه حقوقی که پیش از این به آن اشارت می رفت و پس از این خواهد آمد، مقدمه ی آموزش و پرورش کودک است.
ارزش دانش آموختن در کودکی را می توان در حدیث پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نقل کرد که می فرمایند: "حکایت کسی که در کودکی می آموزد، همانند نقش کندن برسنگ است و حکایت کسی که در بزرگی می آموزد، همانند کسی است که بر آب می نویسد.83 "

5-1-1- مهم ترین چیزی که آموزش آن واجب است
5-1-1-1- باورهای اسلامی به ویژه توحید
"یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسَکُمْ وَ اَهْلِیکُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَهُ "84
(ای کسانی که ایمان آوردید ، خودتان و خانوادتان را از آتش نگه دارید که آتشگیره ی آن مردم و سنگ ها هستند)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (کسی که خردسالی را تربیت کند تا بگوید "لااله الا الله " خداوند از او حساب نمی کشد.85 )

5-1-1-2- دوستی پیامبر وخاندانش
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (فرزندانتان را بر سه ویژگی تربیت کنید: دوستی پیامبرتان، دوستی اهل بیت او، خواندن قرآن .86 )

5-1-1-3- واجبات به ویژه نماز و روزه
"و امُر اَهلَکَ بالصلوهِ واصطَبِرعلیها "87
(و خانواده ات را به نماز امر کن و خود بر آن شکیبا باش)
امام باقر و امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (چون پسر به سه سالگی رسید، باید به او بگویند: هفت مرتبه "لا اله الّا الله" . سپس رهایش کنند تا سه سال و هفت ماه و بیست روز او کامل شود. سپس به او بگویند هفت مرتبه بگو "محمد رسول الله" ، و او را رها کنند تا چهار سال او تمام شود، آن گاه باید به او بگویند: هفت مرتبه بگو "صلی الله علی محمد وآله " سپس رهایش کنند تا پنج سال او تمام شود. آن گاه از او بپرسند: دست چپ و راستت کدام است ؟ اگر شناخت، باید صورتش را به سمت قبله برگردانده، به او بگویند: سجده کن سپس رهایش کنند تا هفت سال او تمام شود. پس وقتی هفت سال او تمام شد به او بگویند: صورت و دو دستت را بشوی وقتی آن دو را شست، به او بگویند نماز بخوان. سپس رهایش کنند تا نه سالش تمام شود. وقتی تمام شد، وضو به او یاد داده شود و به نماز، امر شود و بر(ترک) آن تنبیه گردد. وقتی وضو و نماز را فرا گرفت، خداوند او و پدر و مادرش را می آمرزد.)88
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: (ماکودکان خودراوقتی هفت ساله شدند،به نماز وروزه – به اندازه ای که توان داشته باشد – وامی داریم.) 89

5-1-1-4- آموزش قرآن
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (کسی که پیش از بلوغ قرآن بخواند به تحقیق درکودکی به اوحکمت داده شده است.90)
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (هیچ کس نیست که به فرزندش قرآن بیاموزد، مگر آن که در روز قیامت بر سر پدر و مادرش تاج پادشاهی گذاشته می شود و دو لباس بر آن ها پوشانده می شود که مردم همانند آن را ندیده اند.91 )

5-1-1- 5- آموزش خواندن و نوشتن
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند :(حق فرزند بر پدر و مادر آن است که نوشتن، شنا کردن، و تیر اندازی را به او یاد دهد و مال حلال برایش به ارث بگذارد.)92

5-1-1-6- آموزش رعایت و بهداشت
امیرالمومنین (علیه السلام) به فرزند خود حسن (علیه السلام) فرمودند 🙁 پسرم آیا به تو چهار نکته نیاموزم که به کمک آن ها از طب بی نیاز شوی ؟ گفت: چرا ای امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند: بر سرسفره ننشین مگر آن هنگام که گرسنه ای؛ و از سفره برنخیز، مگر در حالی که هنوز میل خوردن داری؛ جویدن غذا را نیکو انجام ده ؛ و به گاه خفتن، به مستراح برو. اگر این چهار نکته را به کار بستی. از طب، بی نیاز می شوی.)93

5-1-2- کودک و مدرسه
با ورود کودک به مدرسه و پیداکردن همکلاسی ها و دوستان و ارتباط بابزرگ تر هایی مانند مدیر و معلم و مربی و ….و شرکت در فعالیت ها شرکت در فعالیت ها و جلسات مدرسه در زمینه رشد اجتماعی سرعت می گیرد و تغییراتی در رفتار کودک به وجود می آید مانند این که:
– او یاد می گیرد در گروه ها و بازی هایی که تآثیر متقابل پیچیده ای دارند شرکت کند.
– ارتباط های خود را از مادر و پدر و اعضای خانواده به سایر دوستان و گروه ها در مدرسه توسعه دهد.
– به محرک های اجتماعی بیشتری پاسخ دهد.
– کودک در این دوره می تواند مسئولیت های زیادی به عهد ه بگیرد و مسئولیت پذیری را تجربه نماید .
پرورش استعدادهای کودک بدون تربیت ادراک اجتماعی او امکان پذیر نیست. اخلاق، قانون و وظیفه وقتی مصداق پیدا می کند که فرد وارد اجتماع شده جزئی از کل گردد و اگر درست دقت کنیم هنگام بحث و گفتگو از شخص صالح و بزرگوار منظورمان فردی است که نقش خود را به عنوان عضوی از اجتماع درست ایفا کرده است و هنگامی که از جانی وخائن سخن به میان می آید مقصود کسی است که مخل آسایش مردم بوده است و بر ضد منافع عامّه قدم برداشته است.
همین اهمیت رشد و تربیت اجتماعی است که مدرسه و مسئولان آموزش و پرورش را به کمک و راهنمایی کودکان و نوجوانان از این لحاظ وادار می کند.
مدرسه باید بداند که جامعه آن چه را پس از قرن ها رنج ومشقّت و تجربه به دست آورده است به وسیله مدرسه در اختیار اعضای آینده خود قرار می دهد.
ضمناً جامعه همه ی افکار نو و آرزوهای خود را که می خواهد به مرحله ی عمل درآورد به مدرسه می سپارد و بدین طریق هر چیزی باید در مدرسه شکل گیرد. همکاری، تعاون، توافق، مخالفت، انتقاد کردن، انتقاد شنیدن و …. همه را باید در مدرسه دانش آموز یاد بگیرد و در زندگی خانوادگی اجتماعی خود به کار بندد.
اما متاسفانه مدارس ما در بعد اجتماعی چندان فعال نیستند و بیشترین تکیه ی آن ها در رشد و پرورش بعد علمی دانش آموز می باشد.94

5-1-2-1- ترس از مدرسه
فوبیای مدرسه یا مدرسه هراسی، به طور معمول در دو زمان (5-7 و11 -14 سالگی) رخ می دهد و نشانه هایی (حالت تهوع، بی اشتهایی، استفراغ، سردرد، دل درد و بی حالی) دارد. این نشانه ها واقعی است و بر تمارض کودک دلالتی ندارد.

علل فوبیای مدرسه عبارتند از :
1- علل مربوط به خانه: اختلاف والدین (کودک می ترسد در غیاب او با هم درگیر شوند) ؛ تنبیه و فشار پدر و مادر (می خواهد از آن ها انتقام بگیرد) ؛ توقع بیش از حد والدین (می ترسد در مدرسه و تحصیل شکست بخورد و آرزوی آنان را عملی نسازد)؛ و عقب ماندن از ترس (روحیه ی ادامه تحصیل را ندارد) ؛ علل مربوط به خانه هستند.
2- علل مربوط به مدرسه: اختلالات ویژه یادگیری، آزار معلم و شاگردان، و ترس از تنبیه به علت ارتکاب عمل خلاف، علل مربوط به مدرسه هستند.
برای از بین بردن این مشکل، هرگز از زور و اهرم فشار استفاده نکنید. او را به تمسخر نگیرید و همسالانش را که به راحتی و بدون ترس به مدرسه می روند، به رخش نکشید. بکوشید در فضای آرام و بدون تنش با گفت وگویی نرم، علت را بیابید و مشکل را حل کنید.

5-1-2-2- خطرات مدرسه
در این دوره از حیات خطرات متعددی حیات و حیثیت کودک را مورد تحدید قرار می دهد که والدین و مربی باید برای آن ها و از آن ها آگاه باشد، برخی از این خطرات متوجه اخلاق کودک است و آبرو و شرف خانوادگی را مورد تحدید قرار می دهد و برخی دیگر متوجه جسم و جان کودک است. کودکان بسیاری را در این مرحله می شناسیم که به علت حجب و حیای افراطی و ضعف نفس و مهرطلبی تن به آلودگی هائی می دهند بدون این که از عواقب آن سر در آورند. عادات ناپسندی برایشان پدید می آورد که به این سادگی از میان نمی روند و تنها کودکانی که راه و رسم صحیح حیات را آموخته اند از عوارض آن بر کنار می مانند.
دربازی ها خوی و روش اساسی رقابت است که گاهی به سبقت کشانده شده و برایش خطر شدید می آورد.
حالت خرابکاری، شرارت، نزاع خواهی، مبارزه طلبی در آن ها به خصوص در اواخر این دوره ظاهر می شود که تنها با خستگی فرو می نشیند، حمله کردن، قاپیدن، تصرف محل دیگری، زجردادن در کارشان بسیار دیده می شود.
در این موارد از طریق رعایت اصول و ضوابط بهداشت روانی، خودداری از تحریک ها، رعایت خونسردی در هدایت و تنبیه استفاده از راهنمایی و تشویق، ارضای جنبه خودنمایی او باید اقدام کرده و به پیش افتاد.95

5-1-3- آموزش آداب صحیح زندگی
برای این که کودکان به آداب صحیح زندگی خو بگیرند و عادت های پسندیده درآن ها شکل بگیرد، باید محیط خانواده از یک انضباط عملی صحیح و نسبتاً جدی برخوردار باشد و اعضای خانواده آن را در عمل رعایت کنند، به عبارت دیگر، نباید امورخانه و سبک و روش زندگی در آن بدون حساب و برنامه و فاقد انضباط باشد؛ و هر کس به هرصورت که بخواهد رفتار کند؛ بلکه باید همه امور از یک نظم و اصول مشخصی تبعیت کنند. برخی خانواده ها فاقد چنین انضباط عملی هستند. در این خانواده ها هر کس در انجام هر کاری به هرشکلی که بخواهد، آزاد است. شیرازه ی چنین خانواده ای اغلب از هم پاشیده است و فرزندان نیز افرادی غیرمنضبط ، ناآشنا به اصول صحیح زندگی و غیر جدی بار می آیند و به این ترتیب آمادگی لازم برای یک زندگی موفق را ندارند.
منظور از مراعات انضباط در محیط خانه این نیست که انضباطی خشک و بی روح و احیاناً خشن بر خانواده حکومت کند و آن را به سربازخانه تبدیل کند اگر پدر و مادر خود به این اصول معتقد باشند و در عمل به طورجدی آن ها را مراعات کنند، با اندکی مراقبت می توانند فرزندان خود را نیز به آن اصول عادت دهند. این عادت های پسندیده سرمایه ای گران بها برای فرزندان است.
به عنوان نمونه، وقت خواب و استراحت فرزندان باید حدوداً مشخص باشد و هر کس در هر ساعت از روز به رختخواب نرود؛ خواب آن ها نیز نباید چنان طولانی باشد که از آن ها افرادی تنبل، پرخواب، راحت طلب و سست اراده بسازد. برنامه غذایی و امور رفاهی نیز نباید طوری باشد که فرزندان را نازپرورده بار آورده؛ چنین افرادی در مراحل بعدی زندگی آمادگی رویارویی با سختی های طبیعی زندگی را نخواهد داشت. لازم به توضیح است که زندگی به طورطبیعی با خود مشکلاتی به همراه دارد در رسیدن به موفقیت همواره محتاج تلاش و تحمل زحمت و پذیرفتن پاره ای محرومیت هاست در طول تاریخ کسانی همواره موفق بوده اند که تحمل محرومیت ها برای رسیدن به هدف برای آن ها کار دشواری بوده است؛ از این رو، پدر و مادر عاقل و دوراندیش باید فرزندان خود را به تدریج با محرومیت ها و رنج های طبیعی زندگی آشنا سازند و آن ها را آماده زندگی در جهان واقعیت ها کنند.
فرزندانی که نازپرورده و رفاه زده بارمی آیند، در آینده افرادی ضعیف النفس، ناتوان، کم کار، راحت طلب و پرتوقع خواهند بود که توان لازم را برای زندگی سالم و پرتحرک نخواهند داشت. علمای تعلیم و تربیت توصیه کرده اند که در زمان دوران کودکی گاه به فرزندان خود غذای بسیار ساده بدهید و همواره غذاهای لذیذ و باب طبع آن ها فراهم نیاورید؛ همچنین در تهیه کردن وسائل رفاهی آن ها زیاده روی نکنید تا بد آموز نشوند. خانواده هایی که در تامین خواسته های فرزندان خود زیاده روی می کنند ندانسته بذر ناکامی و ناتوانی را در خمیر آن ها می پاشند. فرزندان باید از همان ابتدا در انجام امورخانه و به ویژه امور شخصی خود شرکت داده شوند تا احساس مسئولیت در آن ها رشد کند و ناز پرورده بار نیایند.
علاوه براین، مشارکت در انجام امور شخصی و همکاری در کارهای خانه از رشد خودخواهی در آن ها جلوگیری می کند. فرزندانی که بیش از حد مورد توجه خانواده قرارمی گیرند و از این گونه مشارکت ها معاف می شوند، انسان های خودخواهی بارمی آیند که همه را در خدمت خود می خواهند. روشن است که چنین روحیه ای تا چه اندازه در انحطاط روحی و اخلاقی آن ها موثر است.96
از جمله این آداب که در روایات به اهمیت آن برای آموزش به فرزندان اشاره شده است را بیان می کنیم .

5-1-3- 1- ادب کودک در برابر پدر و مادر

الف – نیکی کردن
" وَ قَضَى رَبُّکَ اَلاَّ تَعْبُدُوا اِلاَّ اِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ اِحْسَاناً اِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُمَا اَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا اُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً کَرِیماً وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیراً " 97
(و پروردگار تو حکم فرموده که جز او را نپرستید و درباره پدر و مادر نیکی کنید و چنان که یکی ازآن ها یا هر دو در نزد تو پیر و سالخورده شوند (که موجب رنج و زحمت تو باشند) زنهار کلمه ای که رنجیده خاطر شوند مگو و برآن ها بانگ مزن و آن ها را از خود مران و با ایشان به اکرام و احترام سخن بگو و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا، چنانکه پدر و مادر، مرا از کودکی (به مهربانی) بپروردند تو در حق آنها رحمت و مهربانی فرما )

امام علی (علیه السلام) فرمودند : (نیکی کردن به پدر ومادر، بزرگ ترین وظیفه است.98)
ب- به احترام برخاستن
امام علی (علیه السلام) فرمودند : (برای پدر و آموزگارت از جای خود برخیز، هر چند فرمانروا باشی.99)
ج – فروتنی در برابرخشم پدر
پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (ازجمله حقوق پدر بر فرزندش، این است که هنگام خشم و ناراحتی، در برابر او فروتن و آرام باشد.100)

د – پرهیز از نافرمانی
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: (اگر آنان (پدر و مادر) تو را به تنگ آوردند، ناراحتی ات را ابراز نکن و اگر تو را زدند برآنان فریاد مزن.101)
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: (هرکه روز خویش را آغاز کند به حالی که درباره پدر و مادرش مطیع خداوند است ، دو دروازه بهشت را برایش می گشایند.102 )

5-1-3- 2- ادب کودک در برابر آموزگار
الف – فرمان برداری
پیامبر خدا فرمودند: (کسی که به فردی مسئله ای بیاموزد، اختیار دار او شده است. گفته شد: ای پیامبر خدا آیا می تواند او را بفروشد؟ فرمودند: نه، ولی می تواند به او امر و نهی کند.103)
ب- بزرگ داشتن
امام زین العابدین (علیه السلام) فرمودند: (حق سرپرست علمی تو، بزرگ داشتن او، نگه داشتن احترام مجلس او، خوب گوش دادن به او و توجه به اوست، و این که صدایت را برای او بلند نکنی و…. 104)
ج – فرود آمدن صدا
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (کسی که نزد دانشمندان صدایش را فروآورد، روز قیامت با کسانی از یاران من آید که خداوند، قلب های آنان را به پرهیزکاری آزموده است.105)
د- پرهیز از کوچک شمردن
امام علی (علیه السلام) فرمودند: (تندی زبانت را هر کسی که به تو سخن آموخته است و سخنوری ات را بر ضد کسی که تو را استوار ساخته و تربیت کرده، به کار مگیر.106 )

5-1-3- 3- ادب کودک در برابر بزرگ ترها
الف – آغازکردن به سلام
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (کوچک بر بزرگ سلام کند و عبور کننده بر نشسته و جمعیت کم بر جمعیت بسیار.107)
ب – الگو گیری ازبزرگان
امام علی علیه السلام فرمودند: (کوچک تر ، بایدازبزرگ تر الگوبگیرد وبزرگ تربایدبه کوچک تر مهربورزد .108)
ج – برآمدن نیاز
پیامبرخدا فرمودند: (هرکس در کار برآمدن نیاز برادرش باشد، به تحقیق، خداوند در کار برآوردن نیاز او خواهد بود.109 )

د- به نیکی یاد کردن
پیامبر خدا فرمودند: (مومن برادر مومن است؛ وقتی کافر نباشد، در خودش (آبرو و حق) او را پاسداری می کند، و املاک او را از تباهی باز می دارد. مومن آینه مومن است.110 )

5-2- دوستی و دوست یابی
بهترین زمان انتقال ویژگی های دوست خوب به فرزند، همین دوران دبستان است تا براساس آن ها دوستانی را برگزیند و در دوران نوجوانی که دوست یابی، حساسیت بیشتری می یابد نیز ملاک داشته باشد.
بکوشید در موقعیت های مناسب ، در قالب قصه و یا گفتگوی دوستانه، ملاک های دوست خوب را به او بیاموزید.
مهم ترین ملاک های دوست یابی، اعتقادات، علایق مشترک، هم گونی خانوادگی، سلامت نفس، ادب، شخصیت اجتماعی و علاقه مندی به درس و تحصیل است.
برای این که مطمئن شوید دوستان فرزند شما، شرائط مطلوب را دارند، گاهی آنان را از طریق فرزندتان به منزل خود دعوت کنید و به طور غیرمستقیم، متوجه رفتار و گفتارشان باشید.
در صورت مشاهده بدرفتاری هایی قابل تحمل از سوی برخی دوستان که بر فرزندتان، تاثیر جدی نمی گذارد، بکوشید آن بدرفتاری ها را اصلاح کنید و اگرنمی توانید یا دوستان فرزندتان اصلاح نمی شوند، درقالب پرسش از او بپرسید که چرا دوستش سخنان زشتی می گوید تا از این راه، او را متوجه خطای دوست و ناپسند بودن رفتارش کنید. با توجه به این که پیش تر، ملاک های دوست خوب را به او گفته اید، خود توجه خواهد داشت که برخی دوستانش ملاک های واقعی را ندارند، خود ارتباطش را قطع خواهد کرد.
شما می توانید با مثال های ساده و قابل فهم، تاثیر منفی دوست نامناسب را برایش روشن کنید؛ باید برایش توضیح دهید که شخصیت او به شخصیت دوستش گره خورده است و اگر دوستش شخصیت مثبتی نداشته باشد، دیگران " او " را نیز بی شخصیت می پندارند.
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: (همنشین بدان همچون مسافر دریاست که اگر از غرق شدن جان به سلامت برد، از ترس در امان نباشد.111)
خوشبختانه کودکان، در برابر چنین خواسته ای از سوی والدین، کمتر مقاومت نشان می دهند و به خواسته آنان عمل می کنند.

جلوگیری از دوست یابی
برخی والدین گمان می کنند که ارتباط اعضای خانواده با هم، جای ارتباط با همسالان را می گیرد، در حالی که چنین نیست؛ زیرا نوجوان حس تعلق به گروه دارد و کنار روابط خانوادگی، با گروه های همسالان نیز باید ارتباط داشته باشد.
فرزند شما، همکاری را با انجام کارهای گروهی با همسالان می آموزد. برای آزمودن عقاید، رفتار و جایگاه خود و این که فرد طبیعی است یا نه، از دوستان خود یاری می گیرد و در گروه همسالان احساس آرامش و امنیت می کنند.
درصورتی که محیط بیرون از منزل، آلودگی جدی ندارد و گاهی از همسالان فرزندانتان بدرفتاری هایی را می بینید، سخنان ناخوشایندی را می شنوید، او را از ارتباط با آنان منع نکنید.
ندیدن هیچ گونه بدرفتاری و نشنیدن هیچ گونه سخن زشت از دیگران برای فرزند شما مطلوب نیست. کودکان و نوجوانانی که هرگز سخنان زشت نمی شنوند و رفتار بد نمی بینند، در مواجهه با چنین رفتارها و سخنانی درآینده شکننده خواهند بود؛ یادمان باشد که بدن فرزندانمان به مقداری ویروس نیاز دارد تا نقش پادزهر را در بدن ایفا کند.
من معتقدم باید به فرزندانمان چنان پشتوانه دینی و فرهنگی بدهیم که از بدرفتاری های متعارف همسالان اثر نپذیرند. اگر ارزش ها و ضد ارزش ها و زشتی ها و زیبایی ها را برایشان تبیین کنیم، فرد خوب را از بد تشخیص می دهد و در مقابل زشتی ها مقاومت خواهد کرد. حتماً تاکنون کودک یا نوجوانی را دیده اید که به دلیل رفتار یا سخن زشت دوستش، خود با او قطع ارتباط کرده است بدون این که والدین از او بخواهند.
حضور نوجوان شما در خارج از منزل اگر ضابطه مند باشد، اشکالی ندارد و تا زمانی که در اعتقادات دینی، رفتار، ادب و تحصیل او تغییر مهمی را احساس نکرده اید، نگران نباشید، (البته از کنترل نامحسوس غفلت نکنید) و در نخستین موردی که آثار نامطلوب همسالان را احساس کردید، برای قطع ارتباط او اقدام کنید.112

5-3- اصول تربیت در سنین 7 تا 14 سالگی
– تعیین حدود رابطه ی فرد با اجتماع
– انتقال آگاهی های عمومی و پرورش عقلانی کودک
– آموزش اخلاق و ادب
– تعلیم نحوه ی ارتباط صحیح با اطرافیان
– انتقال آموزش های رسمی درمورد امور و مسائلی که به کار انسان می آیند.
– ورزیده کردن اندام
– یاد دادن مهارت ها، به جریان انداختن زمینه های موجود و بهره گیری از منابع رشد
– ایجاد زمینه رشد وترقی
– پرورش استعدادها
– ایجاد عادات اخلاقی صحیح
– پایه گذاری مهارت ها و فنون
– اهتمام به رشد عاطفی
– فراهم نمودن ترکیب عقل و احساس
– آموختن مقررات و ضوابط و توجه دادن به مراعات حقوق فرد و جامعه .113

6- فصل ششم:
تربیت در هفت سال سوم
6-1- اهمیت دوران بلوغ از دیدگاه اسلام
6-2- میل جنسی در دوران بلوغ
6-2-1- جلوگیری از تحریک و هیجان میل جنسی
6-2-2- استفاده صحیح از اوقات فراغت
6-2-3- تقویت روحیه دینی
6-2-4- راهنمایی و مراقبت
6-2-5- ازدواج
6-3- مشورت با جوانان
6-4- اصول تربیت در سنین 14 تا 21 سال

6- تربیت در هفت سال سوم
هفت سال سوم زندگی مرحله ای است حساس و سرنوشت ساز، سه دوره مهم در آن کاملاً به چشم می خورد: نوجوانی، بلوغ و جوانی .
دو سال اول این مرحله متمم دوره نوجوانی است که مقدمه ای برای ورود در دنیای بلوغ برای پسران و عین بلوغ برای دختران است و طبعاً خصایص و ویژگی هائی با آن ها همراه است، دو سال بعدی آن دنیای بلوغ است برای پسران و اوج آن برای دختران که خود موجب تحولاتی در جسم و روان است و بالاخره مرحله آخر آن 21 سالگی که کلاً دوره جوانی به حساب می آید.
در هفت سال سوم استعدادها کم و بیش مشخص است، حتی برخی از استعدادها ضعیف می شوند و از میان می روند که البته این یک امر تدریجی است. آرامش و ثبوتی که در اواخر این دوره پدید می آید سبب می شود که افراد بتوانند تمایل و احساسات خود را کنترل کنند. مقررات اجتماعی را باید به آنان آموخت و راه و رسم زندگی را از طریق رفتار و عمل باید به آن ها یاد داد.

6-1- اهمیت دوران بلوغ از دیدگاه اسلام
از نظر اسلام ، این قسمت از زندگی انسان، بسیار اهمیت دارد. در این دوره است که بنای اساسی شخصیت فردی و اجتماعی جوان پایه ریزی می شود. روش تربیتی اسلام بر این امر تاکید دارد که جوان این دوران را با معرفت و پاکی سپری کند، چرا که :
در جوانی پاک بودن شیوه ی پیغمبری است
ورنه هر گبری به پیری می شود پرهیزگار 114
در این دوران حساس، جوان واقعاً نمی داند چه کند و چه چیزی در وجود او دارد اتفاق می افتد. تغییرات عمومی بدن و تاثیرات روانی، آنچنان سریع و همه جانبه است که او را دچار تشویش و نگرانی می کند و برخوردها و ارتباط های او را با اطرافیان و خانواده اش دچار مشکل می سازد.
از این رو در این زمان است که او شدیداً نیاز به محبت دارد و در پی یافتن یک نقطه ی اتکای روانی و روحی است و دوست دارد دیگران به شخصیتش احترام بگذارند و او را مورد توجه قرار داده و به حساب بیاورند. به همین مناسبت است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) ضمن بیان مراحل تربیت ، هفت سال سوم زندگی مقدماتی انسان- که همان دوران بلوغ و جوانی است – والدین و مربیان را سفارش می فرمایند که در این سنین به جوان به عنوان یک شخصیت بزرگسال بنگرند و به او اعتماد نموده و در کارها با وی مشورت کنند؛ در زندگی ، نظر او را دخالت داده و به او مسئولیت بدهند تا شخصیت او شکوفا گردد. جوان در این مرحله خود را هم ردیف با سایر اعضای خانواده می پندارد و انتظار دارد که از احترا م متقابل، برخوردار باشد؛ از این رو پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (من به تمام شما مسلمانان، توصیه می کنم که نسبت به جوانان با نیکی و نیکوکاری رفتار کنید و به شخصیت آنان احترام بگذارید115.)
در اسلام به جوانان شخصیت داده شده و تاریخ اسلام، گویای این مطلب است. پیامبر بزرگوار اسلام در آخرین لحظه های عمر خویش فرماندهی سپاه عظیمی را که می خواست به کشور روم اعزام کند، به عهده جوانی به نام "اسامه بن زید" قرار می دهد.
در گذشته، بعضی از علمای بزرگ ما، دوران بلوغ و تکلیف را برای نوجوانان خود جشن می گرفتند و بزرگان را دعوت نموده و در مراسم باشکوهی از او به عنوان یک فرد بالغ نام برده و حضار مجلس به او تبریک می گفتند؛ به او این طور می فهمانیدند که این مرحله از زندگی شما سرآغاز حیات با ارزش و جدیدی است که همانند سایر بزرگسالان رشد یافته، مورد خطاب خداوند قرار می گیری و مسئولیت پیدا می کنی و باید خود تصمیم بگیری ؛ تو دیگر بزرگ شده ای، در رفت و آمدها، در نشست و برخاستها و در ارتباط با دیگران باید حریم و حدود الهی را رعایت کنی . . . و بدین سان با او به عنوان یک شخصیت رشد یافته ، رفتار می کردند. همین امر به پرورش و رشد روحی و روانی او کمک می کرد و کم کم او را برای پذیرفتن وظایف پر مسئولیت زندگی آینده آماده می ساخت.
سید بن طاووس (یکی از برجسته ترین علمای قرن ششم هجری که توفیق تشرف به خدمت حضرت ولی عصر (علیه السلام) را داشته اند) درباره دوران بلوغ و تکلیف فرزندش خطاب به وی چنین می گوید: "اگر من با مراحم و عنایاتی که خداوند، مرحمت فرموده، زنده بمانم، روز تشرف تو را به سن تکلیف عید قرار می دهم و 150 دینار صدقه می دهم. پس ای فرزندم محمد ! به یاد عظمت مقام و کمال و بخشندگی حضرتش باش که در این هنگام به تو اهمیت داده و فرشتگانش را به سوی تو فرستاده تا اعمال عبادی را حفظ نمایی و در روز حساب ، گواه بر تو باشند.
پس در دوران بلوغ و رشد خود، حق امام زمان (علیه السلام) را ادا کن و طاعت الهی را به جای آور ! در اوقات زندگی خود با ایشان به خوبی و نیکی مصاحبت و همنشینی کن، به طوری که غیر از خوبی و زیبایی از تو چیزی نبیند و نشنوند116 . "

6-2- میل جنسی در دوران بلوغ
از مهمترین و جدی ترین مشکلاتی که در سنین نوجوانی پیش می آید، مساله میل جنسی است. این میل قویترین میل غریزی است که دست توانای آفرینش در نهاد انسان نهاده است تا پشتوانه بقای نسل باشد.
این میل در دوران کودکی حالت خفته دارد و بتدریج آشکار می شود و در سن بلوغ با تحولی ناگهانی خود را می نمایاند و نقش موثر در زندگی جوان بازی می کند.
میل جنسی یک میل غریزی ساده نیست، بلکه علاوه بر بعد غریزی دارای بعد روانی یا عاطفی نیز است و همین امر موجب قدرت و پیچیدگی آن است. تجربه تاریخی نشان داده است که در هیچ زمینه ای انسان تا این اندازه آسیب پذیر نیست. این میل را می توان به آتشفشانی تشبیه کرد که از اعماق وجود انسان بر می خیزد و اگر به روش صحیح کنترل و مهار نشود، هر آنچه را که بر سر راهش باشد ویران می کند و از بین می برد.
تا آن جا که تباهی بسیاری از جوانان در دوران جوانی ناشی از انحرافات مربوط به همین میل است. اگر این میل کنترل نشود، تمام توجه نوجوان را به سوی خود جلب می کند و او را از درس و فعالیت باز می دارد و روز به روز با انحرافات جدیدتری آشنا می کند و چه بسا در سراشیبی سقوط و تباهی قرار می دهد.
شدت این میل در پسران بیشتر از دختران است و به همین علت آسیب پذیری آن ها بیشتر است. در دختران جنبه ی عاطفی یا روانی و در پسران جنبه ی غریزی و شهوانی این میل قوی تر است. راه حل سالم و طبیعی برای این مساله ازدواج است اما چون در سنین نوجوانی معمولاً امکان ازدواج فراهم نیست، خانواده باید روشی را در پیش گیرد که تا حد ممکن از بروز آسیب ها جلوگیری شود؛ برای این منظور مراعات چند اصل ضروری است که در این جا به توضیح آنها می پردازیم.

6-2-1- جلوگیری از تحریک و هیجان میل جنسی
اگر این میل در نوجوانی به هیجان آید، جلوگیری از عواقب بعدی کاری بسیار دشوار است، از این رو باید در این مورد به اصل "پیشگیری " بسیار بیشتر از "درمان" توجه داشت.
برای این منظور محیط خانواده نباید چنان باشد که به این انگیزه نیرومند دامن بزند یا آن را به هیجان در آورد. طرز لباس پوشیدن و آرایش مادر و خواهران در خانه نباید چنان باشد که زمینه انحراف را در پسران نوجوان فراهم آورد. معمولاً بیشتر مادران به این نکته توجه نمی کنند و تنها به این علت که آن ها نسبت به پسران خود محرم هستند، حدود لازم را به کلی نادیده می گیرند. چون آن ها فرزندان خود را از نیازهای جنسی و توجه به این نیازها مبرا می دانند. اما حقیقت این است که با آمادگیهای فوق العاده ای که نوجوان در این زمینه دارد، با هر جرقه ای ممکن است این آتش زیر خاکستر در درون او شعله ور شود و کار را دشوار سازد.
روابط بین پدر و مادر و گفتگوها و نوع برخورد آن ها با هم (از لحاظ مسائل زناشویی) به ویژه رفت و آمدهای خانوادگی و فامیلی و جوّ حاکم بر این روابط از جمله عوامل مهمی هستند که نباید از آن ها غافل بود.
در بعضی خانواده ها چندان قید و بندی در روابط زن و مرد وجود ندارد و زنان و دختران بدون مراعات اصل پوشیدگی با مردان و پسران همنشین می شوند. اولین قربانیان این روابط آزاد نوجوانان و جوانان هستند که در این رفت و آمدها پیوسته در معرض تهییج جنسی و عواقب ناشی از آن قرار می گیرند.
همچنین است خانواده هایی که به علت سهل انگاری به تماشای فیلمهایی می نشیند که دیدن آن ها برای فرزندانشان بسیار زیانبار و مخرب است.
در این خانواده ها پدران و مادران به دست خود موجبات انحراف، پراکندگی حواس و فشارهای روحی را در فرزندان خود فراهم می آورند که قبل از هر کس، خود باید تاوان بی توجهی را بپردازند.

6-2-2- استفاده صحیح از اوقات فراغت
بیکاری، تنهایی، نداشتن تحرک و فعالیت، نداشتن سرگرمی هایی که توجه و علاقه ی نوجوان را به خود جلب کند از عوامل ایجاد انحراف و بزهکاری در نوجوانان است. در این سنین نوجوانان از انرژی زیادی برخوردارند که باید به گونه ای سالم مصرف شود و در وجود آن ها انباشته نگردد؛ از این رو باید به تناسب امکانات خانواده تدابیری اندیشیده شود که نوجوان اوقات فراغت خود را به ویژه در ایام تعطیل تابستان در راه های مفید و سالم مصرف کند. ورزش کوهنوردی و سرگرمی های علمی در این دوران بسیار مفیدند. تحقیقی که درباره ی عده ای از دانش آموزان بزهکار صورت گرفته است، نشان می دهد که بیش از نیمی از این دانش آموزان به ورزش بی علاقه بوده اند.
از این رو گسترش مراکز ورزشی و تشویق و تربیت نوجوانان از سوی والدین برای شرکت در گروه های ورزشی سالم و کنترل شده، در این دوران بسیار مفید و ضروری است.
بعضی خانواده ها که از امکاناتی بیشتر برخوردارند می توانند لوازمی از قبیل کامپیوتر در اختیار فرزندان خود قرار دهند که هم اوقات فراغت آن ها را پر کند و هم به آموزش آن ها کمک کند. آموختن تعمیر لوازم الکترونیکی نیز اشتغال مفیدی برای پسران است. اشتغال به باغبانی، پرورش حیوانات خانگی، کار و سرگرمی مفید دیگری است. خیاطی، گلدوزی، آشپزی و برخی هنرهای دستی دیگر برای دختران بسیار مفید و لازم است. همچنین مشارکت در فعالیت های اجتماعی و بویژه کارهای عام المنفعه و نیکوکارانه (همراه با کنترل) برای نوجوانان بسیار سازنده است و روح ارزش گرای آن ها را ارضاء و پرورش می دهد. عادت دادن فرزندان به مطالعات سالم و سازنده از همان دوران کودکی بسیار مفید و ثمربخش است.
پدر و مادر باید در انتخاب کتاب نظارت داشته باشند تا فرزندانشان به دام کتاب ها و مجله های فاسد و گمراه کننده نیفتند؛ اما در کنار مطالعه باید به فراگیری مهارت های عملی نیز توجه کرد تا هم مطالعه برای فرد خسته کننده و ملال آور نباشد و هم استعدادهای او در زمینه های گوناگون رشد کند و فراگیری این قبیل مهارت ها برای زندگی آینده ی افراد بسیار مفید است.
سرگرمی هایی که شعله های هوس و شهوت را در نوجوان دامن می زند، بسیار مضر و خطرناک است. این سرگرمی ها جو فکری و روحی آن ها را آلوده می کند و زمینه را برای انحراف اخلاقی او فراهم می کند. استفاده از موسیقی مبتذل و ترانه های محرک شهوت از این گونه است. بویژه نوجوانان زمینه ای بسیار آماده برای این گونه تحریک ها دارند و گاهی کوچکترین عامل، هیجانات شهوانی شدیدی را در او ایجاد می کند. موسیقی نامناسب ، کتابها و نشریات محرک به تخیل نوجوان دامن می زند و خیال و شهوت را در هم می آمیزد و آن ها را از لحاظ روحی در شرایط خطرناک قرار می دهد.
جامعه هایی که این قبیل چیزها را در اختیار نوجوان قرار می دهد بیشترین مشکل را در ارتباطات با نوجوانان دارا می باشد. گسترش خشونت، اعتیاد ، بزهکاری، جنونهای جنسی، تجاوز به کودکان و … رایج ترین نابسامانی ها در کشورهای غربی است که به سبک زندگی و نوع تربیت آن ها بستگی دارد. برای جلوگیری از رواج اینگونه سرگرمی های مخرب باید برنامه ی سالمی برای پر کردن اوقات فراغت نوجوانان داشت . هر خانواده به تناسب امکانات خود باید اشتغالات و سرگرمی های مفید برای فرزندان خود در نظر بگیرد تا هم از مفاسد بیکاری و بطالت در امان باشد و هم مهارت ها و آموزشهای مفیدی را که به درد زندگی آینده ی آن ها می خورد فرا گیرند.
نکته ی دیگری را نیز در این زمینه باید مورد توجه قرار داد. پر خوری، زیاده روی در استفاده از غذاهای مقوی و پر انرژی، استفاده از غذاهای محرک، خواب و استراحت بیش از اندازه، برخورداری از رفاه زیاد از جمله عواملی هستند که نیروهای اضافی را در بدن نوجوان انباشته می کنند و زمینه را برای تحریکات جنسی فراهم می سازد. نتیجه آنکه داشتن زندگی پر تحرک و مثبت و هدف دار و پرهیز از تنهایی و بیکاری و بطالت برای سلامت روانی و اخلاقی نوجوانان بسیار لازم و ضروری است.

6-2-3- تقویت روحیه دینی
موثرترین روش برای پیشگیری از کجروی های برخاسته از میل جنسی و سایر بزهکاری ها در سنین نوجوانی ، پرورش و تقویت ایمان دینی است. تجربه نشان داده است که در این سنین هیچ عاملی به اندازه ی ایمان دینی قادر به کنترل و مهار نفس نیست. ایمان دینی نیروی معنوی سرشاری را در بدن نوجوان به وجود می آورد که به کمک آن می تواند مسیر پر فراز و نشیب این دوران را طی کند و در برابر مشکلات و محرومیتهای خاص آن، از جمله محرومیت در ارضای میل جنسی ، با رغبت و خواست درونی ایستادگی کند.
در صورتی که اگر چنان اعتقاد درونی در کار نباشد، چه بسیار محرومیت ها به پیدایش عقده ها و سایر عوارض روانی تبدیل شوند. هنگامی که نوجوانی به نیروی ایمان مجهز می شود، تحمل محرومیت جنسی را یک عبادت تلقی می کند و به این ترتیب کار او بسیار سهل و آسان شده ، از عوارض روانی نیز در امان می ماند؛ از این رو نوجوانان در خانواده هایی که از همان اوان کودکی به فرزندان خود تربیت دینی صحیح می دهند و آنها را با ارزش های اصیل دینی ، ارتباط با خدا، نماز و نیایش آشنا می سازند، در موقع بلوغ با دشواری چندانی رو به رو نمی شوند . تجربه نشان داده است چنین جوانانی کم مساله ترین افراد در نوع خود هستند و بیشترین استفاده را از نیروی سرشار خود در تحصیل علم و کمال می برند. تحقیقات اجتماعی نشان می دهد که نوجوانان بزهکار اغلب از قشر بی اعتقاد و نا آشنا با ارزش های دینی و الهی هستند.
خانواده هایی که تربیت دینی فرزندان را جدی نمی گیرند، یا خود از تربیت دینی محرومند، بیشترین آسیب ها را در ارتباط با فرزندان نوجوان خود متحمل می شوند. اعتقادات دینی اگر به طرز صحیحی در نوجوان شکل بگیرد پناهگاه روحی بی نظیری است که می تواند کشتی طوفان زده نوجوان را از خطر واژگونی نجات دهد. این امکان، که در فرهنگ ما به گونه ای بسیار غنی وجود دارد، می تواند پایگاهی مهم در ارشاد و تربیت نوجوان و حل مسائل و مشکلات این دوران باشد که متاسفانه برخی از خانواده ها از نقش و ارزش آن بی اطلاعند.
علاوه بر آن ایمان دینی در فرونشاندن اضطراب ها و نا آرامی های روحی نیز کمک موثری به نوجوانان می کند که در جای خود درباره ی آن سخن خواهیم گفت.

6-2-4- راهنمایی و مراقبت
بسیاری از نوجوانان که به نحوی گرفتار انحرافاتی شده اند علت انحراف خود را نا آگاهی معرفی و از این که به موقع توسط خانواده راهنمایی نشده اند، اظهار تاسف می کنند. آگاه کردن به موقع فرزندان به ویژه در زمینه مسائل بلوغ از وظایف والدین است و بهتر است در مورد پسر این وظیفه را پدر و در مورد دختر، مادر آن را بر عهده بگیرد. این کار سبب می شود که نوجوان یک باره خود را با دنیایی ناشناخته و مرموز روبرو نبیند و برای کسب آگاهی از این پدیده ی نوظهور، به دوستان خود مراجعه نکند. نا آشنایی با مسائل بلوغ نوعی ترس و وحشت را در نوجوان پدید می آورد و او را در برخورد با تغییرات جسمی و روانی در غم و اندوه فرو می برد. پدر و مادر باید این نوید را به فرزند خود بدهند که در آستانه ی رشد و کمالی تازه قرار گرفته اند و باید خود را برای ورود به این مرحله از زندگی آماده کنند تا با موفقیت و سلامت این راه را به سوی تعالی بپیمایند.
گاه دیده می شود که پدر و مادر با دیدن اولین نشانه های لغزش در فرزند خود، با برخوردی تند و خشونت آمیز او را از خود می راند و رابطه اش را با او بسیار سرد و ضعیف می کند. گویی با مشاهده ی این لغزش ، او ارزش خود را در نظر وی به کلی از دست می دهد و به موجودی پست و بی مقدار تبدیل می شود. چنین نگرشی به وی سبب می شود از آن پس رابطه ی او با فرزندش غیر طبیعی و حتی خصمانه شود. چنین برخوردی از سوی والدین بسیار زیانبار و خطرناک است و زمینه ی انحراف را در نوجوان تشدید می کند. محرومیت فرزند از داشتن رابطه ای صمیمانه با والدین خود به تنهایی سرچشمه انحرافات و لغزش های بسیاری است. پدر و مادر باید در عین آگاه ساختن فرزند و جلوگیری از انحراف او این توانایی را داشته باشند که بتوانند رابطه ی مهرآمیز خود را با فرزند شان حفظ کنند و او را در وادی انحراف تنها رها نسازند و اگر بنا به ملاحظات تربیتی ، شدت عملی از خود نشان می دهند و بی اعتنایی نسبت به فرزندان را ضروری تشخیص می دهند، حتماً باید طول مدت آن کوتاه و موقت باشد و ادامه پیدا نکند و توجه داشته باشند که فرزند آن ها در این شرایط به همدلی و توجه و ارشاد آن ها بیش از هر زمان دیگری نیازمند است؛ به علاوه پدر و مادر باید علت لغزش فرزند خود را نیز بیابند؛ چه بسا علت اصلی در نهایت ریشه در رفتار و برخورد آن ها داشته باشد ؛ مثلاً ناشی از کمبود محبت، خشونت و بدرفتاری، برخوردهای تحقیرآمیز، نامساعد بودن محیط خانه و … باشد.
اغلب دیده می شود که نوجوانان پس از دست زدن به یک گناه، سخت پشیمان می شوند اما به علت ضعف اراده و نداشتن راهنمای آگاه و دلسوزی که آنها را به درستی هدایت کند، دوباره به سوی آن گناه کشیده می شوند و به تدریج از اصلاح خود مایوس و حتی از رحمت خدا نا امید می گردند. آنان گمان می کنند که همه راه ها به رویشان بسته شده و دیگر نمی تواند به زندگی پاک و سالم برگردند. این تصور در دختران شدیدتر است و گاهی آن ها را تا مرحله ی خودکشی و یا بی بندو باری کامل سوق می دهد؛ این گناهان اغلب در زمینه ی مسائل جنسی است.
وظیفه ی پدر و مادر و مربی در چنین موقعیت حساس این است که شخصیت آسیب دیده نوجوان را بازسازی و ترمیم کنند و این نکته را به او تفهیم کنند که او می تواند دامن خود را از آثار سوء گناهان پاک کند و به زندگی سالم و موفقی برگردد. در این جا استفاده از اعتقادات دینی نوجوان بسیار اهمیت دارد و می توان با تکیه بر رحمت و غفران الهی او را به آمرزش گناهان و پاک ساختن قلب امیدوار ساخت. لازم است این نکته را به او یاد آوری کرد که انسان در هر حال که به سوی خدا بر گردد، او را می پذیرد و مورد عفو و بخشش خود قرار می دهد. در مقابل یاس از رحمت الهی از گناهان کبیره است و شاید هیچ گناهی بزرگ تر از آن نباشد.
به هر حال در این مرحله با تدبیر و جدیت باید پناهگاه فرزند خود باشند و او را یاری دهند تا بتواند به بازسازی شخصیت خود بپردازد.
تجربه نشان داده است که بسیاری از نوجوانان با وجود انحرافات گوناگون، هنگامی که به مربی شایسته ای دست یافته اند به راحتی نجات پیدا کرده و زندگی پاک و ساده ای را آغاز کرده اند. این امر نشان دهنده ی بیداری وجدان اخلاقی و آمادگی برای ارشاد آن هاست که باید در تربیت و اصلاح آنها مورد بهره برداری قرار گیرد.

6-2-5- ازدواج
انحرافات و لغزش هایی که در میان این نسل پدید می آید اغلب در رابطه با مساله ازدواج است. توصیه های برخی از مکاتب تربیتی از جمله اسلام متوجه این امر است که هر چه زودتر باید زمینه را جهت ازدواج اینان فراهم آورند. در اسلام حتی ازدواج فرزندان را به عنوان حقی جهت
آن ها ذکر کرده اند ؛ بدین معنی که پدر و مادر وظیفه دارند از سنین بلوغ راه را برای تشکیل خانواده آن ها هموار سازند117.
براساس شرایط زندگی امروزی سن ازدواج بالا رفته و جوانان معمولاً ناگزیرند سال ها از دوران جوانی را در حالت تجرد سپری کنند. این مساله برای فرد و جامعه بسیار مشکل آفرین است. بعضی از خانواده ها در سنین بالاتر نیز به فکر ازدواج فرزندان خود نیستند و چه بسا مانع تراشی ها آنان را از این کار باز می دارد. گرچه یکی از شرایط ازدواج بر تامین مالی خانواده استوار است، اما خانواده ها باید فرزندان خود را تا حد توان یاری دهند تا ازدواج آنها بیش از اندازه به تاخیر نیفتد.

6-3- مشورت با جوانان
در روایات دوره ی سوم کودکی را دوره ی وزارت فرزند می دانند یعنی فرزندمان در این دوره می تواند به عنوان وزیری دلسوز مشاور ما شود؛ یکی از عواملی که به جوانان شخصیت
می دهد، مشورت کردن با آن ها در امور خانواده است. این کار سبب می شود که آن ها احساس کنند که در خانواده به حساب می آیند و به نظر آنها توجه می شود. به این ترتیب آنچه را در دل دارند با والدین خود در میان می گذارند و این در پیدایش صمیمیت و همدلی در خانواده موثر است. لازم است والدین از پیشنهادهای صحیح نوجوانان استقبال کند و در صورتی که در پیشنهادهای آنان خطایی می بینند ، با دلیل و منطق آن ها را به اشتباه خود متوجه سازند. این عمل باید به گونه ای انجام شود که به شخصیت آنان لطمه نزند و در آنان احساس ناتوانی را ایجاد نکند. اگر در خواسته ها و پیشنهادهای نوجوانان ایراد اصولی وجود ندارد می توان از ایرادهای جزئی چشم پوشی کرد و از همراهی و هم فکری آن ها بهره مند شد که این امر حس همکاری آن ها را در خانواده رشد می دهد.
نتیجه دیگر مشورت با فرزندان این است که والدین بتدریج راه و روش فکر کردن و تصمیم گرفتن را به فرزندان خود می آموزند. تقویت قوه تصمیم گیری برای زندگی آینده آن ها بسیار لازم است. برخی از افراد با وجود برخورداری از تحصیلات عالیه، در تصمیم گیری بسیار ناتوان هستند و به همین علت در زندگی اجتماعی و خانوادگی با مشکلات جدی رو به رو می شوند. این گونه افراد بیشتر کسانی هستند که در محیط خانوادگی به درستی پرورش نیافتند. والدین مستبد با تحمیل نظرات نظرات خود بر افراد خانواده مانع رشد فکری و تقویت تصمیم گیری در فرزندان خود می شوند. فرزندان در برابر این گونه والدین ، خود را می بازند و همین خود باختگی راه رشد طبیعی استعدادها را می بندد.
گفتگوهای صمیمانه با فرزندان، مشورت و هم فکری با آن ها و به حساب آوردن آن ها در اداره ی امور خانواده بسیاری از مشکلات موجود در روابط والدین و فرزندان را از میان بر می دارد و در ایجاد جو تفاهم و هم کاری در خانواده بسیار موثر است.
پیامبر اسلام با وجود اینکه در مقام نبوت بودند با مردم و یاران خود مشورت می کردند و
می فرمودند: (دوراندیشی آن است که با صاحب نظر مشورت کنی و به نظر او عمل نمایی 118 )

6-4- اصول تربیت در سنین 14 تا 21 سالگی
– حمایت از رشد و هدایت فرزند
– ایجاد زمینه ی رهایی از ضعف و زبونی
– هدایت او به سوی جهتی که در آن استعدادی شایسته وجود دارد.
– ایجاد امکانات برای رشد و تجربه و شناخت
– آموزش ارزش های اسلامی و انسانی
– فعلیت بخشیدن به استعدادها و توانایی ها
– آشنا ساختن فرزند با واقعیت اجتماعی – سیاسی
– تعلیم فرزندان نسبت به وظایف خانوادگی
– تعدیل خواسته ها، تمایلات و غرائز
– دادن آگاهی در زمینه ی موضع گیری ها و طرز برخوردها
– نجات فرزند از تردیدها و شبهه های اعتقادی
– جهت دادن تدریجی به سوی حیات عقلانی
– کنترل روانی و شکستن سد انزوا جویی
– ضابطه مند ساختن تمایلات
– اعطای مسئولیت ها و اختیارات
– خودداری از جریحه دار کردن احساس و عاطفه ی فرزند
– تعلیم فنون حیات اجتماعی
– ترغیب به رعایت حقوق خود و دیگران
– مشارکت دادن فرزند در مشورت ها و مذاکره های خانوادگی
– آشنا نمودن فرزند با فرهنگ ها و معارف گوناگون
– انتقال دانش های اختصاصی 119

نتیجه گیری :
هدف اصلی در تعلیم و تربیت فرزندان "انسان سازی" است. تربیت به معنای به فعلیت در آمدن استعدادهای بالقوه موجود در شخص است؛ پس پدر و مادر باید بیست سال قبل از تولد فرزند به فکر تربیت او باشند و با ایجاد خصایص و روحیات پسندیده در خود، باعث انتقال آنها به فرزند آینده خود شوند.
سپس در مرحله ی ازدواج متوجه باشند که همسر آن ها، در واقع پدر یا مادر آینده ی فرزندشان است، پس دقت های لازم را در انتخاب خود نموده تا با برگزیدن همسری مومن و با خدا، زمینه ی رشد فرزندی صالح را ایجاد کرده باشند.
هم چنین است پدر و مادر از همان ابتدای آمیزش با قصد قربت و رضای پروردگار، آداب و مستحبات را رعایت کنند و از مکروهات آن دوری جویند که با ایجاد فرزندی در رحم مادر از آغاز او را به سوی معبودش هدایت کنند.
هفت سال اول زندگی فرزند، موقع سیادت و پادشاهی اوست؛ به این معنا که با کودک همانند پادشاهی صحبت کنید که اطرافیانش او را راهنمایی و هدایت می کنند اما با کمال احترام و آرامش. در این هفت سال اصول تربیتی را می توان بر پایه ی اصل خاموشی در مقابل نکات منفی و تشویق نکات مثبت فرزند دانست.
هفت سال دوم، فصل بندگی کودک است؛ والدین باید در این دوره به آموزش و پرورش او پرداخته تا آماده ی ورود به اجتماع شود.
هفت سال سوم زندگی کودک هم همان طور که گفته شد زمان وزارت اوست اولیاء و مربیان باید در این دوره با مشورت های پی در پی به جوان شخصیت داده و پایه های استقلال او را محکم سازند.
البته باید توجه شود که در تربیت فرزند، دعای پدر و مادر برای آن ها نقش کلیدی و موثری دارد . همانطور که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: (دعای پدر برای فرزند همانند آب مفید برای زراعت است.120) از جمله این دعاها می توان به دعای امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه سجادیه اشاره کرد.
پس با توسل و توکل به پروردگار عالم و اهل بیت (علیهم السلام) ، باید با تلاش و پشتکار در این راه بزرگ قدم بردارید. انشاء الله که موفق خواهید شد.
والسلام

1- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 104، ص 73 .
2 – محمدی ری شهری ، محمد، حکمت نامه کودک ، ح 288، ص 169 .
3 – فرقان ، آیه 74 .
2- معین – محمد – فرهنگ فارسی – ص22 .
5- مطهری – مرتضی – تعلیم و تربیت در اسلام – صص 44- 43 .
6- راغب اصفهانی ، مقررات الفاظ قرآن ، ص336 .
3- مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه ، ج 3 ، ص 123 .
8- سوره ی نوح – آیه 16 .
2- سوره ی انسان آیه 3-1 .
10- مکارم شیرازی ، ناصر، تفسیرنمونه ج5 ،ص352
11 – سوره تحریم – آیه 6 .
12- نهج البلاغه، امیرالمومنین (علیه السلام) ، نامه 31، ص 523.
13 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح339 ، ص 201 .
14 – همان ، ح338 ، ص 199 .
15 – همان ، ح 51 ، ص 39 .
16 – همان ، ح54 ، ص 39 .
17 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک، ح83 ، ص 52 .
18 – همان ، ح93 ، ص 57 .
19- محمدی ری شهری ، محمد، حکمت نامه کودک ، ح 55 ، ص 41 .
20- همان ، ح53 ، ص 39 .
21- بصیرت ،رضا ، گلی خوش بو از جانب خداوند ، صص 75 – 067
22 – در خطبه شعبانیه: "و قروا کبارکم وارحمواصغارکم"
23 – من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهوته (بحارالانوار ، ج 70، ص 78)
24 – محمدی ری شهری ، محمد، حکمت نامه کودک ، ح 288، ص 169.
25 – سوره روم ، آیه 21 .
26 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 51 ، ص 39 .
27 – همان ، ح 54 ، ص 39 .
28 – همان ، ح 55 ، ص 41 .
29 – همان ، ح 61 ، ص 42 .
30 – همان ، ح 62 ، ص 45 .
31 – همان ، ح 71 ، ص 47 .
32 – همان ، ح 63 ، ص 45 .
33 – همان ، ح 68 ، ص 47 .
34 – بصیرت، رضا ، یک قدم تا خوشبختی . صص 43 – 63 .
35 – مجلسی ، محمدباقر ،بحارالانوار ، ج 42 ، ص 98 .
36 – محمدی ری شهری ، محمد، حکمت نامه کودک ، ح 94 و ص 59 .
37 – همان ، ج 102 ، ص 63 .
38 – مجلسی ، محمدباقر ، بحارانوار ، ج 43 ، ص 4 .
39- مراجعه شود به کتاب ریحانه بهشتی .
40- محمدی ری شهری ، محمد ، ح 113 ، ص 67 .
41- همان ، ح 115 ، ص67 .
42- سوره مومنون آیه 12 و13 .
43 – میخبر، سیما ، ریحانه ی بهشتی ، ص 100-105
44 – لقمان ، آیه 14 .
45 – بالاسکاس ، ژانت ، محمد زاده ، دایره المعارف بارداری و تولد ، ص 293 .
46 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 195 ، ص 119 .
47 – همان ، ح 195 ، ص 119 .
48- مجلسی – محمد باقر ، حلیه المتقین ، ص 185 .
49- مجلسی ، محمدباقر ، بحارالانوار ، ج 104 ، ص 126 ،.
50- محمدی ری شهری ،محمد، حکمت نامه ی کودک، ح 87، ص 126.
51- مجلسی ، محمد باقر ، حلیه المتقین ، ص 185 .
52- میخبر ، سیما ، ریحانه بهشتی ، صص 663-160 .
53 – محمدی ری شهری ،محمد ،حکمت نامه کودک ، ح 147 ، ص 97 .
54 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 148 ، ص 97 .
55 – محمدی ری شهری، محمد، حکمت نامه کودک، ح 157 ، ص 101.
56 – همان ، ح 161 ، ص 103 .
57 – مجلسی، محمدباقر، حلیه المتقین ، ص 189 .
58 – جوادی آملی، حسن زاده ، مفاتیح الحیاه ، ص 244 .
59 – مجلسی ،محمدباقر، حلیه المتقین ، ص 191 .
60- همان ،ص 186 .
61- بقره ، 168 .
62 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 199 ، ص 121 .
63 – همان ، ح 199 ، ص 121 .
64 – میخبر ، سیما ، ریحانه بهشتی ، ص 182 .
65 – قربان زاده ، محمد رضا ، نکات کلیدی تغذیه کودک ، صص 18 -13 .
66 – سوره بقره ، آیه 233 .
67 – دهنوی ، حسین ، نسیم مهر (2) ، ص 115 .
68 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 288 ، ص 169 .
69 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه ی کودک ، ح 393 ، ص 243 .
70 – ابراهیمی ، علی ، اصول فرزندداری ، ص 27 .
71 – ادیبی ، شهاب الدین ، روان شناسی ارتباط والدین با فرزندان ،ص 80 .
72 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 351 ، ص 201 .
73 – همان ، ح 360 ، ص 215 .
74 – همان، ح 312، ص 189.
75 – دهنوی ، حسین، نسیم مهر (2) ، ص 18 .
76 -ادیبی – شهاب الدین ، روان شناسی ارتباط والدین با فرزندان ، ص 64.
77- دهنوی ، حسینی ، نسیم مهر (2) – ص 156-157.
78- محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ج 322 ، ص 193 .
79- همان ، ح 330 ، ص 195 .
80- همان ، ح 338 ، ص199 .
81- سوره نور – آیه 58 و 59 .
82- ابراهیمی، علی ، اصول فرزندداری ، ص 28 .

83- محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 217 ، ص 132 .
84- تحریم ، آیه 6 .
85- محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 236 ، ص 139
86- همان ، ح 240 ، ص 141 .
87 – سوره طه ، آیه 132 .
88- محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک، ح 253 ، ص 145 .
89- همان ، ح 255 ، ص 147 .
90- همان ، ح 159 ، ص 149 .
91- همان ، ح 261 ، ص 149 .
92- همان ، ح 270 ، ص 151 .
93- صدوق ، محمدبن علی بن بابویه ، الخصال ، ج 1 ، ص 321 .
94- ادیبی ، شهاب الدین ، روان شناسی ارتباط والدین با فرزندان ، ص 99 .
95- قائمی ، علی ، زمینه تربیت ، ص 53 .
96- سادات ، محمدعلی ، راهنمای روان و مادران ، ص 117 .
97- سوره اسراء ، آیه 23 و 24 .
98- محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 446 ، ص 288 .
99- همان ح 448 ، ص 290 .
100- همان ، ح 449 ، ص 290 .
101- همان ، ح 450 ، ص 291 .
102- نهج الفصاعه ، ح 674 ، ص 99 .
103- محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک ، ح 467 ، ص 297 .
104- همان، ح 470 ، ص 299 .
105- همان، ح 471 ، ص 299 .
106 – همان، ح 476 ، ص 301 .
107- همان، ح 477 ، ص 303 .
108 – همان، ح 483 ، ص 307 .
109 – همان، ح 485 ،ص 309 .
110 – همان ، ح 503 ، ص 315 .
111 – محمدی ری شهری ، محمد ، میزان الحکمه ، ج 6 ، ص 3015 .
112 – دهنوی ، حسین ، نسیم مهر (2) ، ص 101 .
113 – ابراهیمی ، علی ، اصول فرزند داری ، ص 29 .
114 – سعدی
115 – محمدی ری شهری ، محمد، میزان الحکمه، ج 1، ص 349 .
116 – به نقل از کتاب آنچه باید یک جوان بداند.
117 – قائمی ، علی ، زمینه تربیت، ص 276.
118 – محمدی ری شهری ، محمد ، میزان الحکمه ، ج 6، ح 9854 ، ص 2901.
119 – ابراهیمی ، علی ، اصول فرزند داری ، ص 30 .
120 – محمدی ری شهری ، محمد ، حکمت نامه کودک، ح 412، ص 265.
—————

————————————————————

—————

————————————————————

66