فهرست مطا لب
عنوان صفحه
مقدمه 2
پرورش عقل و علم 4
سیستم آموزشی قدیم و پرورش عقل 5
د عوت اسلام به تعلیم و تعلم 6
تربیت و پرورش عقل در اسلام 7
صفات عقل 9
اصل تعقل 11
ا صل تفکّر اساس تربیت اسلامی 11
راه و حقیقت تفکّر 14
مجاری تفکّر 15
اصل تد بّر 18
جایگاه تد بّر در تر بیت 18
تربیت اسلامی و شان مومن 20
ثمرات تدبّر 21
آموزش مهارتهای فکر کردن به کودکان 23
منا بع و مآ خذ 26
مقدمه
بر ا ساس رای صادره در ششصد و چهل و هفتمین جلسه شورای عا لی آموزش و پرورش ، مورخ 29/2/79 ، ا هدا فی برا ی دوره ا بتدا ئی در زمینه های اعتـــقادی ، اخـــلاقی، علمـــی و آموزشی ، فرهنگی ، اجتماعی ، زیستی ، سیا سی وا قتصـــادی در را ستای رســا لت و ماموریت آموزش و پرورش و جهت دهی به رشـــــد همه جا نبه دا نش آموزان بر پایه تعالیم و دستورات دین مبین ا سلام تعیین شده ا ست .
مدیران ، برنامه ریزا ن و همه افرادی که در تعلیم و تربیت دا نش آموزا ن نقشـی بر عهده دارند ، مکلف شده ا ند ، در برنامه ریـــــــزی ا مور طوری اقدا م کنند که در پایـان دوره تحصیلی دستیا بی دا نش آموزا ن به ا هداف تعیین شده ممکن با شد .
در بخش ا هداف علمی و آموزشی موارد زیر آمده ا ست :
1- نسبت به شناخت پدیده ها کنجکا و ا ست .
2- در فکر کردن ، شنیدن ، گفتن و بیان مقصود ، خوا ندن و نوشتن و حساب کردن مهارت کا فی دارد .
3- با زبان فارسی آشنایی دارد و میتوا ند ا ز کتاب و روزنامه ا ستفاده نماید .
4-به ا همیت و ارزش اطلاعات و اطلاع رسا نی در زندگی آگاه ا ست .
5- ارزش علم را در ا نجام درست کارها تا حدی می دا ند .
6- مهارتهای اولیه برای زندگی در جامعه را کسب کرده ا ست .
7- با نحوه یادگیری خود تا حدودی آشنا ست .
8- به مطالعه کتاب علاقه نشان میدهد .
موضوع مقاله حاضر " تفکر و ضـــــرورت آموزش آن در دوره ا بتـدائــــی " می با شد ، هما نگونه که در موارد ذکر شده در بالا ملاحظه می نمائید ، دا نش آموزا ن ما باید در پایان دوره ا بتدا ئی در فکر کردن مهارت کافی دا شته با شند . ولی آیا مــا به آنها آموزشی در این خصوص داده ایم ؟ آیا برای چگونه و چطور فکــر کردن و یـا به طور کلی ، فکر کردن به مسائل ا طرافمان ،آمـــوزشی در مدا رس به نو نهـالانمـا ن ارائه می دهیم ؟ اگر جواب مثبت ا ست ، آیا تا همین حد کافی ا ست ؟ و . . .
البته بچه ها در زمینه : گفتن و بیا ن مقـصود ، خوا ندن و نوشتن و حساب کردن مهارت کا فی کسب می نمایند ، تا جایی که گفتن آنها در برخــی موارد به پرگویی منتهی می شود و بدون فکر کردن در مورد چیزی ، اولین مطلبی را که به ذهنشا ن میرسد بیان می نمایند . به نظر بنده باید در زمینه گوش کردن و فکر کردن با توجه به سفارشات زیادی که در این خصوص شده ا ست و اثرا تی که اندیشیدن در موفقیت بیشتر آنها در پی خواهد دا شت ، آ موزشهایی به دا نش آموزا ن داده شود تا در این زمینه نیز مهارت کافی کسب نمایند .
سوالات و موارد بالا باعث شدند تا نگارنده مطالعاتی در این خصوص ا نجام دهد ، در قرآن و کلام معصومین سفارشات زیادی برا ی تفکر در کارها و ضرورت آن شده ا ست ، تا آنجا که یک لحظه تفکر را ا ز عبادت شصــت سا ل بهتــر دا نسته ا ند ، یا اینکه سالار شهیدا ن حضرت امام حسین ( ع ) که معلم درس آزادگی به ا نسانهای عالم هستند ، میفرمایند : " چیـــزی به زبا نتــان نیاورید که ا ز ارزش شما بکا هـد " و این مطلب خود تاکیدی ا ست بر سخن گفتن همراه با تفکر تا باعث نقصان ارزش ما نگردد ، د ر سخنی دیگر ا ز امام حسن مجتبی ( ع ) می خوا نیم که :
" اَ لتَّفَکُر حَیوهُ قَلبِ ا لبَصیرِ "
ا ندیشیدن مایه زنده دل بودن ا نسان آگاه ا ست .
همچنین مباحث جالب توجهی در کلام بزرگا نی چون ا ستـــاد مرتضی مطهـری و دیگران در زمینه تفکر آمده ا ست ، که قابل تامل و بررسی می با شند . در صفحا ت بعدی خلاصه ای ا ز مطالعات نگارنده در این خصوص ارائه شده ا ست ، که امید ا ست بتواند برای نگــارنده و دیگران در ا مر آمـــوزش آینده سازان کشورمان رهگـشا بوده و مفید وا قع شود . ا نشاء ا . . .
ا بو ا لفضل باقرپور ولاشا نی
آذر 1384
پرورش عقل و علم
مسئله " علم " همان آموزش دادن ا ست . تعلیم عبارتست ا ز یاد دادن ، ا ز نظـر تعلیم ، متعلم فقط فراگیرنده ا ست . مغز متعلم به منزله ا نباری ا ست که یک سلسله معلومـــات در آن ریختـه می شود . ولی در آموزش کافی نیست که هدف این با شد . امروز هم این را نقص می شمارندکه هدف آموزگار فقط این با شد تنها که یک سلسله معلومات ، اطلاعات ، فرمول را در مغز متعلم بریزد ، آنجا ا نبار کند و ذهن ا و بشود مثل حوضی که مقداری آب در آن جمع شده ا ست . هدف معلم باید بالاتر با شد وآن ا ینست که نیروی فکری متعلّم را پــرورش و ا ستقلال بدهد و قوه ا بتکا ر ا و را زنده کند . یعنی کا ر معلم در واقع آتشگیره دادن ا ست ، فرق ا ست میان تنوری که شـما بخوا هید آتش ا ز بیرون بیاورید و در آن بریزید تا این تنور را داغ کنید و تنوری که در آن هیزم و چوب جمـــع ا ست ، شما آتشگیــره از خارج می آورید آنقدر زیرا ین چوبها و هیزمها آتش میدهید تا خود اینها کم کم مشتعل شود و تنور با هیـزم خودش مشتعل گردد . چنین به نظر می رسد ، آنجا که راجع به " عقل و تعقل " بحث می شود در مقا بل " علم و تعلم " نظر به همان حالت رشد عقـلانی و ا ستقلال فکری ا ست که ا نسان قوه ا ستنباط دا شته با شد .
جمله ای دارند امیر ا لمو منین (ع ) که در نهج ا لبلاغه ا ست ، میفرمایند : علم دو علم ا ست : یکی علم شنیده شده یعنی فرا گرفته شده ا ز خارج و دیگر علم مطبـــوع یعنی آن علمی که از طبیعت و سرشت ا نسان سرچشمه می گیرد . علمــی که ا نسان ا ز دیگری یاد نگرفته و معلوم ا ست که همان قوه ا بتکار شخص ا ست .
بعد می فرمایند : وعلم مسموع ، اگر علم مطبـــــوع نبا شد ، فایده ندارد و وا قعاً هم چنین ا ست . این در تجربه ها درک کرده اید : ا فرادی هستــــند که اصلاً علـــم مطبـــوع ندارند ، منشـا آن هم اغلب ســـوء تعلیم و ســوء تربیــت ا ست ، نه اینـکه ا ستعــدا دش را ندا شته ا ند . تربیت و تعلیم جوری نبــوده که آن نیـــروی مطبــوع او را به حرکت در آورد و پرورش بدهد .
سیستم آموزشی قدیم و پرورش عقل
اغلب سیستم آموزشی قدیم خودمان همین طور بـــوده شما می بینید که ا فرادی حال یا به علت نقص ا ستعداد و یا به علت نقص تعلیم و تربیت نسبت به آن معلوماتی که آموخته اند درست حکم ضبط صوت را دارند . کتابی را درس گرفته ،خیلی هم کار کرده ، خیلی هم دقت کرده ، درس به درس آنرا حفــظ کرده و نوشته و یاد گرفتــه ، بعد مثلاً مدرس شده و می خواهد همان درس را بدهد ، آنچه را که در این کتاب و در حا شیه ها و شرح آن بوده همه را مطالعه کرده و از ا ستـــاد فرا گرفته ا ست . هر چه شما راجع به این متن و این شرح و این حاشیه بپرسید ،خوب جواب می دهد ،یک ذره که پایتان را آنطرف بگذارید ، او دیگر لنگ ا ست ، معلوماتش فقط همین مسموعـات ا ست و اگــــر مطلب دیگری در جای دیگر با شد او که او بخـــواهد از این مایه های معلومات خودش آنجا نتیجه گیری بکند عاجز ا ست . و بلکه من ( ا ستــــاد مطهری ) دیده ام ا فــرادی را که بر ضد آنچه که اینجا یـــاد گرفته اند آنجا قضاوت می کنند و لهذا شما می بینیــد که یک عــا لم ، مغزش جاهــل ا ست . عالم ا ست ولی مغـــزش مغز جا هـل ا ست . عا لم ا ست ، یعنی خیلی چیـزها را یاد گرفته ، خیلی اطـــلا عــات دارد ولی آنجا که شمــــا مسئله ا ی خارج از حدود معلوماتش طرح می کنید می بینید که با یک عــوام صــد در صــد عوام طرف هستید ؛ آنجا که می رسد یک عوام مطلق از آب در می آید .
تفکـــر بدون تعلیـم و تعـلم امکان پذیر نیست . مایــه اصلی تفکر ، تعلیم و تعلم ا ست و اینکه در ا سلام دارد که تفکر عبادت ا ست غیر از این ا ست که تعلم عبـادت ا ست . این دو مسئله ا ست : ما یکی در باب تعلیم و تعلم داریم که تعلیم عبــــــادت ا ست ، تعلم عبادت ا ست ، و یکی در باب تفکر داریم که تفکر عبادت ا ست ,و آنچه در باب تفکر داریم بیشترا ست ا ز آنچه در باب تعلم داریم .
" اَ فضَلُ ا لعِبادَهِ ا لتَفَکُر " یعنی برترین عبادتها تفکر ا ست .
" لا عِبادَهَ کَا لتَفَکُر " یعنی هیچ عبادتی مانند تفکر نیست .
" کانَ اَکثَرُ عِبادَهَ اَبی ذَرٍ ا لتَفَکُر " بیشترین عبادت ا بوذر فکر کردن بود .
و در این زمینه ا لبته خیلی هســـت و این غیر ا ز مسئله تعلم ا ست . در تفکــــر گذشته ا ز نتیجه ای که ا نسان از فکر خود می گیرد فکر خود را رشد می دهد .
د عوت اسلام به تعلیم و تعلم
و اما مسئله دیگر مسئله " علم و تعلم " ا ست که این دیگر فراگیری ا ست یعنی ا فراد ا ز یکدیگر فرا بگیرند . البته باید در حــــدود تعریف علم در اسلام از حــدود تعلیمات اسلامی بحث نمود یعنی نخست باید دا نسته شود که اصولا علم مورد نظــــر ا سلام چگونه علمی است و الا همینکه در اولین آیات وحی می فرماید :
" ِا قرَا ِبا سمِ رَبکَ ا َلذی خَلق ، خَلقَ الِانسانَ مِن عَلق ، ِا قرَا وَ رَبُکَ الاَکرم ، اَ لَذی عَلمَ بِالقَلَم ، عَلَمَ ا لِانسانَ مالَم یَعلَم "
بهترین شا هد بر عنایت فوق ا لعــاده ا سلام به تعلیم وتعلم ا ست.
پیامبر اکرم ( ص ) می فرمایند : " بِا لتَعلیمِ اُرسِلَت " من برای تعلیم فرستـاده شده ام . در آن دا ستان معروف که وارد مسجد شان شدند و دو حلقه جمعیت دیدند که در یکی مردم مشغول عبادت بودند و در دیگری مشغول تعلیم و تعلم ، فرمودنـد " ِکلاهُما عَلی خَیر " هر دو کار خوب می کنند " وَ لکِن بِا لتَعلیمِ اُرسِلَت " ولی من برای تعلیــــم فرستاده شده ام . و بعد خود حضـرت آمدند در آن جمعی که مشغول تعلیم و تعلم بودند نشستند . آیه دیگر :
" هوَ ا لَذی بَعَثَ فِی الاُ میینَ رَسولاً مِنهُم یَتلوا عَلَیهِم آیاتِهِ وَ یُزَکیهِم وَ یُعَلِمُهُمُ ا لکِتابَ وَ ا لحکمَه " . سوره جمعه آیه 2
" یُزَکیهِم " بیشتر به پرورش می خورد و مربوط به تربیـت ا ست . " وَ یُعَلِمُهُمُ ا لکِتابَ وَ ا لحکمَه " . حالا مقصـــــود ا ز کتاب هر چه هست ، مطلـق کتاب ا ســت [ یا قرآن ] بالاخره کتاب و حکمت با یکدیگر تو ام شده ا ست . "حکمت " دریا فـت حقیقت ا ست و در این بحثی نیست . پس در این جهت که ا ســلام به طور کلی دعوت به تعلیم و تعلم کرده ا ست ، یعنی هدف ا سلام و جزءخوا سته های ا سلام عالم بودن امت ا سلامی ا ست ، بحثی نیست .
پس تا اینجا به دو مسئله ا شاره کردیم ،یکی اینکه در تربیت و تعلیم ا سلامــی ، به رشد فکـری و تعقـل اهمیتی فراوان داده شده ، و دیگر اینکه به خود تعلیــــم [ نیز اهمیت داده شده ا ست ] و تعلیم هم یک حدود مشخص ندارد . ا سلام نیامده که علوم را مشخص کند و بگوید فیزیک بیاموزید یا نیاموزید ، ریاضیات بیاموزید یا نیاموزید و . . .
تربیت و پرورش عقل در اسلام
با توجه به اینکه همه ا بعـــاد وجـود ا نسان در منطق تعلیم و تربیـــت ا ســـلامی محترم و ارزشمند ا ست . و این مبحث را در ا بعاد پرورش جسمانی تربیت و پرورش عقل و پرورش روحی و نفسانی مورد مــــــلاحظه قرار داده ا ست با توجه به موضوع بحث ، ما تربیت و پرورش عقل را بررسی می نما ئیم . تربیت بعدی که راهبر ا نسان در بندگی خدا و نیروی رسائی در نیل به سعادت و ورود به بهشت جاویدان ا ست :
" اَ لعَقلُ ما عُبِدَ بِهِ ا لرَّحمنُ وَ ا کـتُسِبَ بِهِ ا لجِنانُ "
عقل عامل بندگی ا نسان نسبت به خدا و ضامن بهشت و سعادت ا و ا ست .
رهنمود های ا ســــلام در تقویت و پرورش این بعد بقـــــدری دقیق و عمیـــق و گسترده ا ست که نسبت به تمام فرهنگهای بشری بی نظیر ا ست . و هیچ فرهنگی را در این جهت نمی توان همپای فرهنگ ا سلامی دا نست .
درهیچ عبادتی مسئله استخدام این نیرو و بکارگرفتن آن فرا موش نشده ا سـت . یعنی ضمن آنکه تن و اندام انسان در نماز و روزه و حج و سایر اعمال عبادی دیگـرا ز حساب خارج نیست و باید اعضاء و ا نــدام ا نســـان دست اندرکار تحرک و جنبش و کوشش با شد . باید ســـــرآغاز این تحرک نیز تحرک درونــــی باشد . و کوششها و جنبشهای بدنی و تحرک اندام در عبـادات زمانی از ارزش و اعتبار برخوردار ا ست که فکر و نیت ا نسان بکار گرفته شود و عقل و دل یا به عبارت دیگر درون و اندیشـــــه انسان بکار ا فتاده و متوجه هدف با شد .
ا نســـان در منطق تعلیـم و تربیـت ا ســلامی اگر حتــی برای یک لحظه کوتـاه دست اندر کار تمرین و ورزش بُعد عقلی خود گردد ، یعنی لحظه ای بینـدیشد ارزش این ا ندیشیدن از ارزش عبادت یکساله او فزونتر و پربارتر ا ست و بلکه از عبادت شصت ساله او :
" تَفَکُّرُ ساعَهِ خَیرٌ مِن عِبادَهِ سِتّینَ سَنَهً "
یک لحظه تفکر از عبادت شصت سال بهتر ا ست .
حتی شخصیت انسان و ارزش وجود او طبق منطق حدیث با میزان کارائی عقــل او ارزیابی می شود ." امام صـــادق (ع ) عقل و خرد را راهبر مومن معــرفی کرده و کم خردی و ضعف این نیرو را مرزی میان ایمان و کفر میدانند ". زیرا دین صحیح و عقل سلیم و نیرومند در مبدا و ا ساس ، متـفق و در وصول به نتیـــجه هماهنگ با یکدیگر پیش می روند ، یعنی درک صحیح مفاهیم دین به عقل سلیم نیرومند نیازمند ا ست تا بدان بگرود .
پس عقل یعنی این پیامبــرِ مسئـولِ باطنــیِ ا نسـان دارای ارزش و اعتبار تعیین کننده ای در تعلیـم و تربیــت ا سلامــی ا ست که باید هر فرد مـومن در صیانـــت و نگاهبانی و تقویت آن بکوشد . ا ســــلام برای آنکه تحرک و جنبشها و مسـاعی عقـل ا نسان هرز نرود و دقیقاً در مرحله عمل حق آفرین با شد ، سفارش اکید مینمایـــد که در تمام ا مور از مطا لعه و بررسی دقیق علمی دریغ نورزد و در مرحله عمل – تـــا وقتی به سر حد یقین نرسد – دست بکار نگردد .
" وَ لا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِه عِلمٌ "
از امور غیر یقینی پیروی مکن . سوره ا سرا ء آیه 36
تعا لیم ا سلامی برای تشویق به علم که قوت و خوراک نیرو بخش و تعالی آفرین این بعد ا نسانی ا ست از هیچگونه توصیه و سفارشی فرو گذار نکرده ا سـت . صدر و ذیل بسیاری از آیات قرآنی به سیر در آفاق و انفس و به جریان ا نداختن مغز و بکار گرفتن فکر و ا ندیشه و تدبر و تعقل جامعه بشری را سفارش می کند.
صفات عقل
در کتاب کا فی باب ا لعــقل و ا لجهل و نیز بحار ا لانوار و تحف ا لعقـــول از قول هشام ابن ا لحکم – متکلم معروف مسلمان – و به نقل از امام موسی ابن جعفـــر ( ع ) که روایت بسیار مشهــــور و مفصلی درج شـــده ا ست که قسمتهــا یی از آ نرا نقــل می نمائیم : در آنجا حضرت موسی ا بن جعفر( ع ) خطاب به هشام ا بن ا لحکم ا ستناد می فرمایند به یک آیه که در سوره زمر ا ست که :
" فَبَشِر عِبادِ ا لَذینَ یَستَمِعونَ ا لقَولَ فَیَتبَعونَ اَحسَنَه اُولئِکَ ا لَذینَ هَدیهُمُ الله وَ اُولِئکَ هُم اُولوالاَلباب "
بشارت بده بندگان را آنان که سخن را ا ستماع می کنند- و بعد چکار می کنند ؟ آیا هر چه را شنیدند همان را باور می کنند و همان را بکار می بندند یا همه را یکجـــا رد می کنند ؟ نه بلکه " فَیَتبَعونَ اَحسَنَه " آنها را نقادی می کنند ارزیا بی می کنند و از آن میان آن را که بهتر ا ست ا نتخاب می کنند و پیروی می کنند . چنین کسـا نی هستند که خدا آنها را هدایت کرده و اینها به راستی صاحبان عقل هستند .
از این آیه و این حدیث کاملا پیدا ست که یکی ا ز بارزتــــرین صفات عقل همین تمیــــز و جدا کردن ا ست جــدا کردن سخن را ست از دروغ ا سـت ، سخن ضعیف از قوی و . . . عقل آنوقت برای ا نسان عقل ا ست که به شکل غربال در بیاید یعنی هر چه که وارد مغز می شود آنــــرا سبک و سنگیــن کند غربـال کند آنهایی که به درد نمی خورد دور بریزد و بدرد خور هایش را نگاه دارد. حدیثـــی ا ست نا ظـر به همین مطلب ا ز پیغمبر اکرم که می فرمایند :
" کَفی بِا لمَرئ جَهـلاً اَن مُحدَثُ بِکُلِ ما سَمع "
برای جها لت انسان همین بس که هر چه بشنود نقل کند .
سپس امام به هشام می فرمایند : خداوند حجتهای خودش را به وسیله عقــول بر مردم اکمال کرده ا ســت و پیغمبران را بوسیله بیان یاری کرده و به سبب برها نها به ربوبیت خویش دلا لتشان نموده است .
یکی دیگر ا ز خواص عقل و به تعبیر دیگـــر نحوه ا ی که تربیت عقل ا فرا د باید اساس آن با شد مسئله آینده را به حساب آوردن ا ســــت که روی این مطلب هم باز در تربیت های ا ســـــلامی خیلی تکیه می شود و اینکه در زمان حال حبـس نشو یـد ، خودتان را در زما ن حال حبس نکنید و به آینده توجـــه دا شته باشید عوا قب و لوازم کار را و نتایج نهایی را در نظر بگیرید.
مسئله دیگر اینکه عقل و علم باید با یکدیگر تـــوام با شد و این نکته بسیا رخوبی ا ست . یعنی ا نسان متفکر اگر اطلاعاتش ضعیف با شد مثل کارخانه ای ا ست که ماده خام ندارد یا ماده خــــامش کم ا ست خوب قهراً نمـــی توا ند کار کند محصولش کم خواهد بود . حضرت در آن روایت می فرمایند :
" یا هِشامُ ثُمَ بَیِنَ اَنَ ا لعَقلَ مَعَ ا لعِلم "
عقل و علم باید توام با شد .
مطلب دیگر مسئله آزاد بودن و آزاد کردن عقل ا ست از حکومت تـلقینات محیط و عرف و عادت و به ا صطـــلاح امروز ا ز نفـــوذ سنتها و عادتهــــای اجتماعی . قرآن ا سا سش بر مذمت کسا نی ا ست که ا سیر تقلید و پیروی از آبا و گذشتگان هستند و تعقل نمی کنند تا خودشان را ا ز ا سارت عقاید پوسیدهای که چون زنجیر به دسـت و پایشان بسته ا ست آزاد بکنند . هدف قرآن از این مذمت تربیت کردن ا ست ، یعنـی در واقع میخواهد ا فرا د را بیدا ر بکند . قــرآن می خوا هد تعلیــــــم دهد که مقیاس و معیار باید تشخیص عقل و فکر با شد نه صرف اینکه پـــدران ما چنین کردند ما هم چنین می کنیم .
مسئله دیگر که باز مربـــوط به تربیت عقلانی ا نسان ا ست اینکه قضاوتهای مردم درباره ا نسان نباید برای او ملاک با شد . اینها یک سلسله بیماریهای عمومی ا ست که اغلب ا فراد کم و بیش گرفتا رش هستند .آدم گاهی وقتــــها لبا سی را برا ی خودش ا نتخاب می کند و تشخیص اش این ا ست که رنگ خوبی را ا نتخاب کرده بعد ، یکـی بیاید بگوید این رنگ مزخرف چیست که ا نتخاب کرده ای ، آن یکی هم می گویــد ، دیگری هم می گوید ،کم کم خود آدم اعتقاد پیدا می کند که بد چیزیست . تازه آنـها هم که می گویند برای اینست که عقیده آدم را تغییر بدهند ، نه آ نکه ا ز روی عقیـده خودشان سخن بگویند . ا نسان تحت تاثیر قضاوت دیگران قرا ر می گیرد .
اصل تعقل
به کارگیری عقل و ا ستفاده از آن تعقّل نامیده می شـــود؛ و ا ساس تربیت صحیح بر تعقّل ا ست که آدمی با تعقّل آیات حق را در می یا بد و به کمالات ا لهــی متّصف می شود .
" و َ کَذلِکَ یُبَیِّنُ الله لَکُم آیاتِه لَعَلَّکُم تَعقِلُونَ "
بدین گونه خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند ، با شد که تعقل کنید .
سوره بقره .آیه 242
اگر ا نسان تربیت عقلا نی بیا بد و به ندا ی عقل خود گوش فرا دهد و به آنچه در نتیـجه تعقــل بدان میرسد عمل کند ا هل سعــادت می شود . قرآن می آمــوزد کـه " عقل " جز بر بستر علم نمی رو ید ، برای عاقل بودن باید عا لم بود .( گر چه هـر عا لمی عا قل نیست ) :
" . . . وَ ما یَعقِلُها اِلَّا ا لعا لِمونَ "
و جز عا لمان کسی به تعقل در باب آن نخوا هند پرداخت . سوره عنکبوت آیه 43
ا صل تفکّر اساس تربیت اسلامی
تفکّر صحیح در تربیت ا سلامی جایگاهی ویژه دارد و بر هیچ امری چون آن تاکید نشده ا ست . این تاکید و انگیختن مردمان به تفکر چنان است که از پیامبر اکرم چنین روایت شده است :
" فِکرُ ساعَتهٍ خَیرُمِن عِبادَهِ سَنَهٍ "
ساعتی اندیشیدن از یک سال عبادت بهتر است .
نظام تربیت اسلام بر تفکر صحیح استوار است و مقصد آن است که
تربیت شدگان این نظام اهل تفکر صحیح باشند و پیوسته بیندیشند . چنانکه آن نمونه اعلایی که همه جهت گیریهای تربیتی باید به سوی او باشد – پیامبر اکرم (ص) – این گونه بود. در خبر امام مجتبی (ع) از هندبن ابی هاله تمیمی آمده :
" کانَ رسولُ الله (ص) دائم َ الفکرَهِ "
رسول خدا (ص) همواره تفکر می کرد .
بنابراین سیر تربیت باید به گونه ای با شد که متربی به تفکر صحیح راه یا بــد و ا ندیشیدن درست شاکله او شود تا زندگی حقیقی بر او رخ بنماید زیرا نیروهای باطنی ا نسان و حیات حقیقی او با تفکر فعال می شود و با گشودن دریچه تفکر درهای رحمت و راهیا بی به حقیقت بر او گشوده می شود . از این رو در ا سلام ، تفکر ، زندگی دل و حیات قلب معرفی شده است، چنانکه امیرمومنان (ع) فرموده است:
" ا لتَفَکُرُ حیاهُ قَلبِ ا لبَصیرِ"
اندیشیدن زندگی دل بیناست .
تفکر اساس حیات انسانی است ، زیرا انسانیت انسان و ادراک او از عالم و آدم و پروردگار عا لمیان و اتصا لی که با حق برقرار می کند به نحوه تفکر اوست . با تفکر است که استعدادهای پنهان آدمی از قوه به فعل در می آید و زمینه حرکت کما لی او فراهم می شود . به بیان ا مام خمینی (ره) :
" تفکر مفتاح ابواب معارف و کلید خزائن کمالات و علوم است و مقدمه لازمه حتمیه سلوک انسانیت است."
انسان جز با تفکر نمی تواند دریچه های معارف و حقایق را بر خود بگشاید و جز با تفکر نمی تواند بدرستـی سلوک نماید . علامه طباطبایی(ره) در این باره می نویسد :
" بی تردید زندگی انسان یک زندگی فکری است و جز با ادراک که فکر
می نا میم قوام نمی یابد ، و از لوازم بنای زندگی بر فکر این است که هر چه صحیحتر و تما متر باشد زندگی بهتر و محکمتر خواهد بود . بنابراین به هر سنت و آیینی پایبند باشیم و در هر راه رفته شده و یا ابتدایی که قدم برداریم ، زندگی پا برجا مربوط به فکر صحیح و قیم و مبتنی به آن است و به هر اندازه که فکر صحیح باشد و از آن بهره گرفته شود ، زندگی هم قوام و استقامت خواهد داشت."
قرآن کریم که کتاب تربیت انسان است ، مردمان را به تفکر می خواند و از پیروی کورکورانه و بدون تفکر پرهیز می دهد و درستی و سلامت و قوام زندگی را نتیجه تفکر صحیح معرفی می کند .
" فَبَشِر عِبادِ الَّذینَ یستمِعونَ القولَ فَیتَّبِعُونَ احسَنَهُ اُولئکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللهُ وَ اُولئِکَ هُم اُولوُا البابِ" سوره زمر آیه 17 و 18
پس بنــــدگان را مژده ده ، آنان که سخن را می شنوند و بهترین آن را پیروی
می کنند ، اینانند کسانی که خداوند را هشان نموده ا ست ، و ایشانند خردمندان .
ا مام صادق (ع ) " اولوالالباب " ( خردمندان ) را ا هل تفکر معرفی کرده و فرموده
است :
" اِنَّ اُلِی الاَلبابِ الَّذینَ عَمِلوا بِالفِکرَهِ. "
همانا اولوالالباب ( خردمندان ) آنانند که تفکر می کنند .
قرآن کریم کتاب تفکر است و مردمان را بر این اساس به سوی حق سیر
می دهد .
" کِتابُ اَنزَلناهُ اِلَیکَ مَبارَکُ لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیتَذَکَّرَ اُولوالاَلبابِ "
[ این قرآن ] کتابی است فرخنده و با برکت که آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا در آیات آن بیندیشید، و تا خردمندان پند بگیرند .
همچنین در سوره آل عمران آیه 190 و 191 آمده است که :
همانا در آفرینش آسمــــــا نها و زمین و آمد و شُدِ شب و روز خردمندان را نشانه هاست همان کسان که ایستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خدای را یاد
می کنندو در آفرینش آسما نها و زمین می اندیشند [ و می گویند :] پروردگارا، این را به گزاف و بیهوده نیا فریدی تو پاکی – از این که کا ری به گزاف وبیهوده کنی – پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار .
بدین ترتیب می کوشد انسان را به فکر وادارد و از راه فکر، صلاح و فساد او را بدو تفهیم و بر اساس تفکر صحیح او را سیر دهد و به اهداف تربیت واصــــل نماید .
" چون انسان یک موجود متفکر است ، یعنی با اندیشه کار می کند، و با اندیشه زندگی می کند، و اگر سود و زیانی می بیند از راه ا فکار و اندیشه اش بهره مند یا متضرّر
می شود ، لذا وحی آسمانی که برای هدایت انسان آمد ، می کوشد که ازراه فکر منا فع مادی و معنوی او را به او تفهیم کند و همچنین ا مور زیانبار به حال وی را هم برای او تشریح کند ، تا هر چه در سعادت او نقش دارد ، از راه فکر به او بفهماند و از راه دل در او شوقی ایجاد کند که با فکر بفهمد و با دل به آن گرایش پیدا کند و هر چه به حال او زیانبار است از راه فکر توجیهش کند که به زیان آن ا مر پی ببرد و از راه دل هم منزجر باشد . چون مهمترین هدف نزول وحی ا لهی تربیت انسان است و تربیت انسان هم جز از راه فکر میسر نیست ، زیرا انسان مانند درختی نیست که با آب و هوا تغذیه شود ، مانند حیوان نیست که با مرتع و دا مگاه رشد کند ، بلکه موجودی است اندیشمند؛ تا فکرش تامین نشود ، نمی توان او را هدایت کرد…
چون انسان ، همانطور که ا شاره شد ، موجودی است متفکر ، اگر بخواهد منحرف گردد از راه فکر منحرف می شود و اگر بخواهد هدایت شود از راه اندیشه و فکر هدایت می یابد . شیطان اگر بخواهد در انسان راه پیدا کند ، تنها راه نفوذ شیطنت ، اندیشه اوست . خدا اگر بخواهد شیطان را بریک انسان تبهکار مسلط کند از راه افکار و اندیشه اش ، شیطنت را نسبت به او اغرا می کند ؛ و اگر خواست فرشتگان را به حمایت از مومن پارسا اعزام کند ، آنها را از راه فکر و اندیشه به حمایت مومن وارسته اعزام می کند . انسان را جز قلمرو فکر و فهم و اندیشه راهی برای تکامل نیست .
دشمن انسان اگر بخواهد به وی آسیب برساند ، از راه فکر وارد
می شود . دوست اگر بخواهد سودی به او برساند ، از راه اندیشه وارد می شود ، لذا خدای سبحان تایید فرشته ها را از راه اندیشه بیان
می کند ، و دشمنی شیطانها را هم از راه اندیشه معرفی می کند ؛ و استدلالهای قرآن کریم را هم که ضامن هدایت مردم است از راه اندیشه تبیین می کند …
برای تحصیل سعادت انسان هیچ امری مهمتر از طرز تفکر صحیح او نیست."
راه و حقیقت تفکّر
" تفکر " تجزیه و تحلیل معلوماتی ا ست که ا نسان در ذهن خود ا ندوخته ا ست . " تفکر " سیر در فرآورده هایی ا ست که ا بتدائاً برای ذهن پیدا شده است . " تفکر " هما نند شناوری است . شناگر برای شنا کردن به آب احتیاج دارد، باید آبی باشد تا شناگر در آن شنا کند؛ برای انسان نیز باید معلوماتی باشد تا فرد قادر به تفکر با شد . کسی که از وضع ریشه ، سا قه ، برگ و گلبرگ و همچنین از کیفیت تنفس و رشد و نمو گلی اطلاع دارد، می تواند به قدرت علمی که دارد درآن بیندیشد، و حکمت و تقدیر و تدبیر الهی را در آن ببیند و بیابد . ولی کسی که از گل فقط حجم ظاهری و شکل آن را می بیند و بیش از این اطلاعی ندارد، قادر به تفکر درباره آن نیست. پس مایه تفکر ، معرفت و علم ا ست .
ا هل منطق " فکر " را چنین تعریف می کنند : " فکر عبارت ا ست از اجرای عملیاتی عقلی در معلومات موجود برای رسیدن به مطلوب ، و مطلوب هم همان علم به مجهول غایب ا ست ."
ا نسان هیچ وقت خالی و فارغ از تفکر نیست ، و از همین روست که
می گوییم تفکر فطری انسان است و قرآن کریم انسان را به روش فطری صحیح تفکر می خواندو سبک خود قرآن و سیره معصومین چنین است . قرآن کریم راه و روشی را به ما نشان داده ا ست که به وسیله آن راه و روش به مجهولاتمان پی ببریم ، و یا به همان روش عقلا بدون رد ، روشی را امضا کرده که همان روش منطقی است. روش عقلا این است که روی فطرتی که دارند از بدیهی به نظری پی می برند و ا لبته از هر بدیهی هم نمی شود به هر نظری پی برد.
حقیقت تفکر دیدن عالم و آدم است با توجه به اصل و مبدا حقیقی آنها ، رویت نسبت اشیا و امور با حق است که خداوند فرموده است:
" سَنُریهِم آیاتِنا فِی الافاقِ وَ فِی اَنفُسِهِم حَتی یتَبَیَّنَ لَهُم اَنَّهُ الحَقُّ"
آیات و نشانه های خود را در آفاق و در وجود انسانها به آنان می نمایانیم تا برایشان روشن و آشکار شود که او حق است .
مجاری تفکّر
در نظام تربیتی ا سلام مردمان به تفکّر در خدا شنا سی ، ا نسان شنا سی ، جهان شنا سی و تاریخ شنا سی دعوت می شوند تا از این راه ، زندگی این جها نی وزندگی آن جها نی شان اصلاح گردد و سیر از ظلمات به سوی نور و اتّصاف به ا سماء حسنا و صفات علیای ا لهی برایشان میسر شود . قرآن کریم کتاب تفکر در این مجاری و کسب بصیرت و هدایت و حکمت به سبب این تفکر است که به ذکر آیاتی در این باره بسنده می شود .
" الله لا اِلهَ اِلا هُوَ الحَی القَیوم. "
خدای یکتا که جز ا و خدایی نیست، زنده و پاینده ا ست.
همچنین در آیه 22 تا 24 سوره حشر می خوا نیم که :
اوست خدای یکتا که جز او خدایی نیست ؛ دا نای نهان و آشکار ؛ اوست
بخشاینده و مهربان . اوست خدای یکتا که جز او خدا یی نیست فرما نروا ی
[ بسزا و را ستین ] پاک ا ز هر عیب – و وضعی که در خور نبا شد – ایمنی بخش ، نگاهبان [ بر همه چیز ] ، توانای بی همتا ، بر همه چیره، در خور کبریا و بزرگی ،
پاک و منزه ا ست خدای ا ز آنچه [ با او] ا نباز می گیرند اوست خدای آفریدگار ، هستی بخش ، نگارنده صورتها ؛ ا و راست نامهای بهین ؛ آنچه در آسمانها و زمین
ا ست ا و را به پاکی می ستایند و اوست توانای بی همتا و دا نای با حکمت .
در سوره مومنون آیه 12 تا 16 در خصوص تفکر در خلقت ا نسان آمـده ا ست که : و هر آینه ما آدمی را ا ز خلاصه و چکیده ا ی از گـــل آفریدیم . سپس ا و را نطفه ای ساختیم در قرارگاه استوار – یعنی زهدان مادر. آن گاه نطفه را خون بسته ای ساختیم و آن خون بسته را پاره گوشتی کردیم و آن پاره گوشت را ا ستخوا نـــها گردا نیدیم، و بر آن ا ستخوا نهاگوشت پوشا نیدیم؛ سپس او را به آفرینشی دیگر باز آفریدیم. پس بزرگ و بزرگوا ر ا ست خدای یکتا که نیکو ترین آفرینندگان ا ست .
" فَلینظُرِ الاِنسانُ مِمَّ خُلِقَ ".
پس آدمی باید بنگرد که ا ز چه آفریده شده ا ست . سوره طارق آیه 5
" وَ فِی الاَرضِ آیاتُ لِلموقِنینَ وَ فِی اَنفُسِکُم اَفَلا تُبصِرونَ "
و در زمین اهل یقین را نشانه هاست ؛ ونیز در خودتان آیا نمی نگرید؟ سوره ذاریات آیه20و21
" اَوَلَم یتَفَکَّروا فی اَنفُسِهِم ما خَلَقَ اللهُ السَماواتِ وَ الاَرضِ وَ ما بَینَهُما اِلَّا بالحَقِّ و اَجَلٍ مُسَمًی "
آیا در خودشان به تفکر نپرداخته اند؟ خداوند آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو ا ست ، جز بحق و تا هنگامی معین نیافریده ا ست . سوره روم آیه 8
"قُلِ انظُرُوا مَاذَا فِی السَماواتِ وَ الاَرضِ "
بگو : بنگرید که در آسما نها و زمین چیست ؟ سوره یونس آیه 101
در خصوص تفکر در مورد گذشتگان نیز در سوره روم آیه 9 آمده ا ست که : آیا در زمین نگردیده ا ند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند، چگونه بوده ا ست ؟ آنها بس نیرومندتر از ایشان بودند ، و زمین را زیرورو کردند وبیش از آنچه آنها آبادش کردند آن را آباد ساختند ، و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند. بنابراین خدا بر آن نبود که بر ایشان ستم کند ، لیکن خودشان بر خود ستم
می کردند.
تفکر صحیح دراین مجاری آدمی را به تصحیح زندگی و معرفت حقیقی و درگاه بندگی می رساند و این بهترین راه اتصاف به صفات الهی است. تفکر صحیح در عظمت خداوند آدمی را به خشیت الهی و اطاعت خدا
وا می دارد؛ و در ا ندیشیدن در وضع دنیا و فنای آن و لذتهای ناپایدارش ، ا نسان را به پارسایی می کشا ند؛ و تفکر در سرانجام صالحان و نیکان ، ا نسان را به پیروی از آنان وا می دارد؛ و ا ندیشه در سرانجام تبهکاران و بدکرداران موجب پرهیز کردن از کردار و رفتار ایشان می شود . ا ندیشیدن در عیبهای نفس و آفات آن ، آدمی را به اصلاح خود برمی انگیزد؛ و تفکر در اسرار عبادات و هدفهای آن سبب می شود که در راه به جا آوردن درست و کامل آنها تلاش نماید؛ و فکر کردن در درجات والای آخرت ، ا نسان را به تحصیل آنها وامی دارد؛ و ا ندیشیدن در احکام و مسائل شرعی آدمی را به عمل کردن بدا نها می خواند؛ و تفکر در اخلاق نیکو و خویهای پسندیـــده ا نسان را به کسب آنها تشویق می کند و ا ندیشه در اخلاق نیکو زشت و خویهای ناپسند ا نسان را به پرهیز از آنها می خواند و… خلاصه آنکه هیچ چیز چون تفکر راه سعادت این جها نی و آن جهانی را بر ا نسان نمی گشاید .
اصل تد بّر
" تدبّر " به معنای نظر در عواقب امور و عاقبت اندیشی است ، و در آیین تربیتی اسلام تلاش بر این است که آدمیان اهل تدبّر بار آیند و از ظواهر امور عبور کنند و عاقبت ا ندیش شوند ، زیرا هیچ چیز مانند توقف در ظواهر امور و غفلت از عواقب و نیندیشیدن در فرجام کارها ، آدمی را از سیر به سوی کمال باز نمی دارد .
" یَعلَمو نَ ظاهِراً مِنَ الحیاهِ الدُّ نیا وَ هُم عَنِ الا خِرَهِ هُم غافلونَ "
از زندگی دنیا ، ظاهری را می شنا سند و از آخرت غافلند . سوره روم آیه7
جایگاه تد بّر در تر بیت
ا نسانی که اهل تدبّر نیست در ظواهر هستی می ماند و راه به حقیقت عالم
نمی برد . این عدم تدبر در تمام زندگی و رفتار انسانی تاثیر می گذارد. انسان ظاهربین " ا نفاق" را کاستی و زیان می شمرد و عاقبت ا ندیشی آن را افزایش و تجارتی پرسود می خوا ند؛ آن " ربا خواری" را مایه افزایش درآمد و خوشبختی می دا ند و این مایه کاهش سرمایه و بدبختی می بیند؛ آن جهاد را رنج و سختی می داند و این رمز سربلندی می بیند؛ آن شهادت را رفتن و نابودی می دا ند و این پیوستن و جاودانگی می بیند .
اگر تدبّر نباشد جهالت بر همه چیز زندگی انسان سایه می افکند که تفاوتی میان ندانستن و دا نستنی که از ظواهر امور فراتر نمی رود نیست ؛ و آن که ا هل تدبّـــر نبا شد پیوسته در جهالت و ا شتباه خوا هد بود .
خوارج نهروان نمونه برجسته عدم تدبّرند ، آنان مردمانی بودند که از دین و دینداری جز ظاهری خشک نمی فهمیدند، جاهل و نادان بودند و به هیچ وجه عاقبت اندیشی نمی کردند، تنگ نظر و کوته بین بودند و در افقی بسیار پست فکر
می کردند، اسلام و مسلمانی را در چهار دیواری ا ندیشه های محدود خود محصور کرده بودند؛ و در نتیجه همین عدم تدبّر بود که سیا ست قرآن بر سر نیزه کردن براحتی فریبشان داد.
درآخرین روز پیکار صفین در حالی که جنگ داشت به نفع علی (ع) خاتمه
می یافت و نزدیک بود ریشه نفاق و بیداد "معاویه" برکنده شود و برای همیشه طومار ستمگری آنها برچیده شود معاویه با مشورت عمر و عاص دست به نیرنگی ماهرانه زد و دستور داد قرآنها را بر سر نیزه ها بلند کنند و فریاد کنند که مردم، ما اهل قبله و قرآنیم ، بیایید آن را در میان خویش حکم قرار دهیم بدین ترتیب مقدس مآبان بی تدبّر سپاه علی (ع) فریب خوردند و دست از جنگ شستند و حضرت را وادار به پذیرش حکمیت کردند. اما بی تدبیریشان به همین جا ختم نشد و نظر علی(ع) در تعیین حکم را نیز نپذیرفتند و مقدس مآب بی تدبری چون خود یعنی ا بوموسی اشعری را حَکم قرار دادند و پس از آنکه ا بوموسی اشعری فریب عمروعاص- حَکم سپاه شام – را خورد و اعلام کرد که ما پس از مشورت صلاح امت را در آن دیدیم که نه علی باشد و نه معاویه و دیگر مسلمانان خود می دانند هرکه را خواستند انتخاب کنند ، و عمر و عاص اعلام کرد که من معاویه را به خلافت نصب می کنم ، خوارج رسوایی کار خود را دیدند، اما باز هم تدبّر نکردند و نفهمیدند خطایشان در کجا بوده است. پس علی (ع) را محکوم کردند و از او جدا شدند و بعدها رو در روی حق ایستادند و جنایتها کردند و بر امام حق شمشیر کشیدند و در نبرد نهروان به خاک و خون کشیده شدند.
ا میر مومنان (ع) پیش از جنگ سخنا نی گفته ا ست که بیا نگــــر ا ین حقیقــــت ا ست که اگر تدبّر در کار نباشد ا نسان به کجا کشیده می شود . از جمله سخنان امام بدیشان چون به تعیین حکم خرده گرفتند ، این جمــلات بود : آیا هنگامی که از روی حیلت و خیا نـــت ، و فریب و نیرنگ ، قــــرآنها را بــــرا فرا شتند، نگفتید برادران ما و همدینان مایند. از ما، گذشت از خطا طلبیدند، و به کتاب خدا گرویدند. پس نظر ما این است که سخنشان را بپذیریم و دست از آنان برداریم . اما من به شما گفتم که این امر ظاهرش پذیرفتن داوری قرآن است و باطنش دشمنی با خدا و ایمان آغازش رحمت ا ست و فرجامش ندامت .
تربیت اسلامی و شان مومن
تلاش تربیتی مربیان الهی دراین جهت بود که مردمانی اهل تدبّر تربیت کنند به گونه ای که بیاموزند پیش از هر تصمیم و قبل از هر اقدام در عاقبت آن بیندیشند و سپس تصمیم بگیرند و اقدام کنند. از امیر مومنان (ع) در این باره چنین توصیه شده است:
" تَفَکَّر قَبلَ اَن تَعزِمَ وَ تَدَبَّر قَبلَ اَن تَهجُمَ"
پیش از آنکه تصمیم بگیری فکر کن و پیش از آنکه وارد [کاری] شوی تدبر کن .
" فَکِّر قَبلَ اَن تُقدِمَ"
پیش از اینکه گام [ در کاری ] نهی فکر کن .
راه و رسم تربیتی اولیای خدا بر این اساس بود . از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: مردی نزد پیامبر آمد و عرض کرد : ای رسول خدا (ص) ، مرا نصیحت کن و به من اندرزی ده حضرت فرمود : اگر نصیحت کنم ، عمل می کنی ؟ مرد گفت: آری ، ای رسول خدا . دوباره پیامبر فرمود : اگر نصیحت کنم ، عمل می کنی ؟ مرد پاسخ داد: آری، و باز پیامبر سخن خویش را تکرار کرد و مرد نیز اعلام آمادگی کرد. پس پیامبر با ارزشترین نصیحت ها را که این همه بر آن تاکید کرده بود، چنین بیان کرد :
" فَــــاِنی اُصِیـــکَ اِذا هَمَـــمتَ بِاَمرٍ فَتَـــدَبَّر عا قِبَتَــهُ فَاِن یکُ رُشداً فَامضِهِ وَ اِن یکُ غَیا فَانتَهِ عَنهُ "
من تو را سفارش و نصیحت می کنم به این که هرزمان تصمیم گرفتـــــی کاری انجام دهــی ، در عاقبت آن کار بیندیشی ، پس اگر عاقبت آن رشد بود [ و کاری درست و صحیح بود ] ا نجامش دهی و اگر عاقبت آن گمراهی و تباهی بود ، از آن دست بکشی و رهایش کنی .
همچنین از امام باقر (ع) روایت شده ا ست که مردی نزد پیامبر آمد و تقاضای آموختن چیزی کرد . حضرت او را به قطع امید از آنچه در دست مردمان ا ست ا ندرز داد که این روحیه بی نیازی نقد ا ست . مرد تقاضا کرد تا حضرت افزون برآن مطلبی بیاموزد . پیامبر او را به پرهیز از طمع که فقر نقد ا ست توصیه کرد. مرد چیــزی بالاتر تقاضا کرد و حضرت فرمود :
" اِذا هَمَمتَ بِاَمرٍ فَتَدَبَّر عاقِبَتَهُ فَاِن یکُ خَیراً وَ رَشداً فَاتَّبِعهُ وَ اِن یکُ غَیاً فَدَعهُ . "
هر زمان که تصمیم به انجام دادن کاری گرفتی ، در عاقبت آن بیندیش، پس اگر خیر و رشد بود ، آن را دنبال کن ، و اگر گمراهی و تباهی بود ، از آن اجتناب ورز .
شان مومن عاقبت اندیشی است و حقیقت این است که آدمی بهره ای دست ا ز زندگی این جهانی و زندگی نمی برد ، مگر آنکه عاقبت ا ندیش تربیت شود . امام صادق فرموده است :
" اِنَّ صاحِبَ الدّینِ فَکَّرَ وَ اَبصَرَ العاقِبَهَ فَاَمِنَ النَّدامَهَ "
دیندار می اندیشد وپایان کار را می نگرد، پس از پشیمانی و ندامت درامان می ماند .
مومن چون بخواهد سخنی گوید، اقدامی کند و وارد کاری شود ، عاقبت را در نظر
می گیرد و پایان کار را می نگرد تا بدانجا که تدبر خلق و خوی او شود که ایمان و عمل صالح جز به تدبر پایدار نمی ما ند . امیر مومنان فرموده ا ست :
همانا زبان مومن در پس دل اوست و دل منافق در پس زبان اوست زیرا مومن چون بخواهد سخنی برزبان آرد ، در آن تدبر نماید ؛ اگر نیک باشد ، اظهارش کند، و اگر بد باشد پنها نش دارد، ولی منافق آنچه بر زبا نش بیاید می گوید و پیش از آن
نمی ا ندیشد چه به سود اوست و چه به زیان اوست .
در تربیت اسلامی تلاش می شود که فرد به بصیرت برسد و در ظواهر امور متوقف نگردد و قشریگرا تربیت نشود و در هر کار به پیش روی خود توجه کند تا بدرستی گام بردارد و سلوک نماید ، که اقتضای ایمان حقیقی همین ا ست ؛ به بیان علی (ع):
" اَ لمُومِنونَ هُمُ الَّذینَ عَرَفوا ما اَمامَهُم ."
مومنان آنا نند که آنچه را در پیش روی دارند بشنا سند .
ثمرات تدبّر
ا نسانی که به تدبــــر خو بگیرد و در عاقبت هر کار بینـــدیــــــشد، می توا ند از سرمایه های وجود خود بدرستی بهره ببرد و از پشیمانی در امان بماند. امیر مومنان (ع) در وصیت خود به فرزندش ( محمد حنیفه) این حقیقت را بدو گوشزد می کند و می فرماید :
" ا لتَّدبیرُ قَبلَ العَمَلِ یوعمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ ."
چاره ا ندیشی پیش ا ز دست زدن به کار ، تو را ا ز پشیمانی ایمن خواهد دا شت .
بسیاری از خطاها و لغزشها با تدبر پیشگیری می شود و مادام که انسان اهل تدبر نباشد، در معرض گرفتاریهاست. علی (ع) در وصیت خود به فرزندش امام حسن (ع) چنین فرموده است :
" مَن تَوَرَّطَ فی الاُمور بِغَیرِ نَظَرٍ فی العَواقِبِ فَقَد تَعَرَّضَ لِلنَّوابِ."
کسی که بدون دقت در عاقبت کار ، دست به کاری زند، خود را در معرض گرفتاریها قرار دهد.
و نیز از آن حضرت چنین وارد شده است:
" التَّدبیرُ قَبلَ الفِعلِ یومِنُ العِثارَ."
چاره ا ندیشی پیش از دست زدن به کار ، از لغزش ایمن می سازد.
" الفِکرُ فی الَامرِ قَبلَ مُلابَسَتِهِ یومِنُ الزَّلَلَ."
ا ندیشیدن در [عواقب] هر کاری پیش از انجام دادن آن از لغزش ایمن می سازد .
بنابراین بهترین راه و رسم در تربیت صحیح سوق دادن افراد به تدبر و عاقبت اندیشی است که در این صورت به کمترین لغزش دچار می شوند و از مهلکه ها و مصیبت ها در امان می مانند، چنانکه در سخنان نورانی امیرمومنان علی ( ع) وارد شده است :
" مَن نَظَرَ فی العَواقِبِ سَلِمَ مِنَ النَّوائِبِ ."
هر که در عاقبت امور نظر کند از مصیبتها سالم می ماند.
" مَن فَکَّرَ فی العَواقِبِ اَمِنَ المُعاطِبَ."
هر که در عاقبت کارها بیندیشد از هلاکتها ایمن گردد.
آموزش مهارتهای فکر کردن به کودکان
معلمان معمولاً از این واقعیت احساس نارضایتی می کنند که آموزش مسائل ساده به کودکان به مراتب آسا نتراز آن ا ست که به آنها یاد داده شــــــود خود درباره آن مسائل فکر کنند ، آیا می توان به کودکا ن " فکر کردن " را آموخــــت ؟ یا فته های پژوهشی به این سوا ل پا سخ مثبت می دهد .
فکر کردن تا حدی منبعث ا ز تجربه ا ست ا ز این رو کودکان برای یاد گرفتــــن نحوه فکر کردن – شامل نحوه ارزیا بی یک موقعیـــــت ، نحوه متمرکز شــــدن بر مهمترین ا بعاد یک مسئله ، نحوه تصمیم گرفتن برای ا نجام کار و شیوه دنبـال کردن کارها محتاج تجربه هستند . پیشنهادات ذیل شیوه هایی ا ست که وا لدین و معلمیـن میتوا نند زمینه چنین تجربه هایی را بر ا ساس یا فته های حاصل از مطا لعات شنا ختی فراهم نمایند ، ( ماررا نو چینز – 1987، ماکس ول – 1987 ) :
1- مهارتهای فکر کردن را در تمام فعایتهای روزمره در" خا نه و مدرســــه " به کودکان آموزش دهید . این آموزش می توا ند از سنین خیلی پایین شروع شــود . ا ز زما نی که کودک نو پا سوالات باز – بسته را می پرسد ( با کلماتی چـون : چـه ، چرا و چگونه ) و ما به آنها پا سخ میدهیم . در واقع آنها را در جهت رشـــــــــد مهــارتهای کلامـی شان ترغیب کرده ا یم . همچنین به آنها کمک می کنیم که بینــد یشـــــــند . کاربرد شیوه های مشا به این روش نیز می توا ند برای کودکان مفید وا قع گردد .
2- از کودکان بخواهید که اطلاعات را با یکدیگر مطا بقت دهند . داده های جدید را با آنچه تا کنون می دانسته ا ند مقایسه کنند . این شیوه به آنها کمــک می کند که پیوند بین کلمات و یا مفاهیم را فراگیرند ( آنچه که شبا هت یا تفــــاوت دو مطلب را نشان می دهد ) . بچه های ا بتدا ئی می توا نند یک کشور را بر حسب ا روپــــایی و یا آفریقایی بودن ، نوع نظام دموکرا سی و . . . مقوله بندی کنند . این کار می توا نــد بـه آنها در یاد آوری بهتر واقعیت ها یاری رسا ند .
3- تفکر ا نتقادی یعنی توا نایی ا رزیا بی اطلاعات را برای آنها توضیح دهید . به بچه ها یاد دهید درباره هر چیزی که می شنوند و یا می خوا نند ، چها ر سئوال زیـر را مطرح کنند :
– آیا این موضوع یک چیز غیر عادی ا ست ؟
-آیا جز ا طـلاعــات عمــومی و مـوضوعـات عـادی ا ست ؟ ( مثــلاَ آسمان گا هی آبــی ا ست ) .
– اگر بر ا مری دلالت می کند آیا معتبر و با ثبات ا ست ؟ اگر این چنین نیست آنها باید بیاموزند که آن عبا رت ( شنیده یا خوا نده) را نپذیرند .
4- به کودکان شیوه برخورد با یک مسئله را نشان دهید . این کار :
– مستلزم آن ا ست که کودکان آنچه را می دا نند وآنچه را نمی دا نند و آ نچـه را که می بایست ا نجام دهند ، تشخیص دهند .
– سپس طرحی را برای حل مسئله پیدا کنند .
– طرح را ا جرا کنند .
– و در نهایت طرح را ارزیا بی کنند ( اینکه کا رآمد ا ست یا خیر ) .
5- تصور هدایت کننده ( تصور نمودن حوا دث یا تجارب ) را به کار گیــــــرید . صور تهای ذهنی حسی ، به ذخیره کردن اطلاعات در حافظه دراز مدت و ا ستفـاده ا ز تجارب سایر حوادث درگیر به ما کمک می کند . به عنوان مثال در مطا لعه یک بیا بان می توانید ا ز کودکان بخواهید که در تصور خود آن را ببینند ، شن هایش را لمـــــس کنند ، وزش باد را در آن بشنوند و گرما و تشنگی آن را احساس کنند .
6- به کودکان بیا موزید فرا تر ا ز آنچه که آموخته ا ند ، فکر کنند . به عنــــوا ن مثال در مطا لعه وقایع یک ا نقلاب و یا جنگ از کودکان بخوا هید که تصـــور کنند در آنجا هستند . احساس سربازی را در جبهه جنگ بیا ن نمایند ، لباس آنها را مشخــص کنند و نامه ای ا ز جبهه به خا نواده او بنویسند .
7- کودکان را به نوآوری ترغیب نمائید . ازآنان بخواهید که اطلاعات جدیــدی را ا بداع کنند و یا فراهم آورند . مانند اطلاعات مربوط به ا بزار و وسایل خا نــه داری که در برخی ا مور جاری و روز مره به کار گرفته می شود .
8- طرحهای خلاق ما نند سرودن شعر یا کشیدن تصویری را به آنها پیشنــــــهاد کنید . کودکان را تشویق کنید تا یک نسخه اولیه تهیه کنند ، سپس آن را غنا بخشیده و یا مورد تجدید نظر قرا ر دهند .
9- دا نش ا ولیه را به کودکان از طریق آموزش به آنها که چگونه و چه موقعی آن شیوه ها را به کار گیرند ، ارائه دهید . مانند مطا لعه یک نقشه ، حل معادلات ریاضـــی و ا ستفاده از میکروسکوپ .
10- کودکان را تشویق کنید تا ا هــداف زمان بنـدی شده را در نظر بگیرند و آن ا هداف را به گونه ای بنویسند که بتوا نند میزان حصول به آنها را ا رزیابی کنند .
11- به کودکان نحوه یا فتن و ا ستخراج نکات مهــــم را ا ز آنچه می خوا ننــــد می بینند و یا می شنوند ، آموزش دهید .
12- کودکان را به نوشتـــن تشو یــــق کنید . فرایند آوردن ا فکار بر روی کاغذ دشوار ا ست ، نویسنده باید به این ا فکار نظم بخشد ، ا نجام این طرح ها به ا نــــدازه جمع آوری مجله ، گفتگو با یکی از وا لدین ( پیرامون ا فزایش حقوق ، خریدکا لا های ویژه و یا برخورداری ا ز ا متیازی خاص ) یا نوشتــــن نامه به یک تـاجر و یا یک فرد مشهور برای کودک لذت بخش ا ست .
منابع و مآخذ
1- باقری ، خسرو ، نگاهی دوباره به تربیت ، ا نتشـــــارات مدرســه ، چــــاپ دوم ، زمستا ن 1370 .
2- پور مو سی ، مرتضی ، آمــــوزش مهــارتها ی " فکر کردن " به کودکــــا ن ، ما هنامه تربیت ، سا ل یازدهم ، شماره چهار ، دی ماه 1374 .
3- حجتی ، سید محمد باقر، سه گفتا ر پیرا مون برخی ا ز : مسائل تربیتی ا ســــلام ، دفتر نشر فرهنگ ا سلامی ، تهرا ن ، پاییز 1364 ، چاپ چهارم .
4- دبیـــر خا نه شورا ی عالی آمـوزش و پـــرورش ، مجمو عـــــه مصوبات شورا ی عالی آموزش و پرورش ، ا نتشارات مدرسه ، تهران ، 1380 ، چاپ دوم .
5- دلشاد تهرا نی ، مصطفــی ، سیـــری در تربیت ا سلا می ، موسسه نشر و تحقیقا ت ذکر ، چاپ دوم ، زمستان 1376 .
6- قدیا نی ،عباس ، زندگا نی چهـــارده معصــــوم ( ع ) ، ا نتشـــــــارات فردا به ، تهران ،1380 .
7- مطهری ، مرتضی ، تعلیــم و تربیـــت در ا سلام ، ا نتشارات ا لزهرا ، تهــــران ، 1365، چاپ هشتــــم .
8- مطهری ، مرتضی ، تعلیـم و تربیـت در ا ســـلام ، ا نتشارات صدرا ، تهـــــرا ن ،
0 137 ، چاپ هجدهم .
2