تحلیل ساختارروایی داستان روباه و گرگ بر اساس
نظریه ی الگوهای کنش و مربع معناشناسی زولین گرماس
خلاصه ی داستان روباه و گرگ:
این داستان حکایت گرگ و روباهی ست که در انگورستانی با هم زندگی می کنند . اما روباه که از ستم گرگ به ستوه آمده به فکر نجات از این دشواری ست و برای حل این بحران چاره جویی می کند تا به این نتیجه می رسد که گرگ را از بین ببرد و این راه حل برای برون رفت از بحران زمانی به ذهنش می رسد که در انگورستانی سبز و پربار متوجه ی رخدادی می شود که پس از گذشتن از آن به گودالی عمیق و پنهان که برای به دام انداختن مهاجمین حفر شده می رسد و بدین وسیله گرگ را می فریبد که وارد انگورستان شود و اینچنین گرگ به گودال می افتد و تمام داستان ، کنش متقابل گرگ و روباه است .گرگ رای رهایی از مرگ و نیستی و سرباززدن روباه از نجات اوست.
در قسمتی از داستان روباه نیز در گودال می افتد ، اما دوباره با نیرنگی نجات می یابد و سرانجام گرگ با تدبیر روباه توسط صاحب انگورستان از بین می رود.( ر.ک : هزار و یک شب، شب یک صد و چهل و نهم)
چکیده ی نظریه ی گرماس: گرماس می کوشد نشان دهد که چگونه می توان از فرایند معنایی یک متن، ساختار روایی آن را استخراج کرد، او به روساخت و ژرف ساخت متن اعتقاد دارد و روایت را با نگاهی معناشناختی بر رسیده است .نظرهی او برپایه ی متقابل های دوتایی که شیوه ی اصلی درک انسان از جهان است ، استوار می باشد .او از مفهوم " پی رفت"استفاده می کند و تقابل های دوتایی را به 20 کارکرد کاهش می دهد. در نظریه ی گرماس هر روایت از تعدادی "الگوی کنش" تشکیل می شود که برابر شخصیت در نظریه ی پراپ هستند. روایت با حضور کنشگرانی در طرح اولیه ی داستان که دو به دو ، رو به روی هم هستند، شکل می گیرد. کنشکر یا عملگر ، فراتر از انسان است و اشیاء و سایر امور را نیزدر بر می گیرد. گرماس به جای آدمی که به ماهیت خود شخصیت ها بپردازد، مناسبات این ماهیت ها را در نظر می گیرد. به نظر او نقش های کنش شش گانه و روابط ثابت بین آن ها، چارچوب اصلی تمام روایت ها را تشکیل می دهند. که این الگوی چنین ترسیم می شود:
2- پی رفت پیمانی که ریسمان ها ، قرارداد ها و… را در بر می گیرد و قبول یا نقص آن هر دو را در نظر دارد.
3- پی رفت متمایز کننده (انفعالی یا گسسته) که حرکت ها و سفرهای قهرمان داستان و سایر شخصیت ها را در جهت باز گرداندن تعادل مثبت به داستان در بر می گیرد.(ر.ک : الگوی روایی افسانه ها و اسطوره های ایرانی: 69-73)
مربع معناشناسی: در واقع مربع معناشناسی با ژرف ساخت گفتمان مرتبط است که همان نقطه ی مرکزی گفتمان است، مربع معناشناسی قادر به فشرده و ساده کردن مباحث و تجربه و تحلیل کلام است. مربع معناشناسی که به تدریج گرماس آن را بنیان نهاد بر ارتباط مقوله ای (تضاد) استوار است و در نخستین گام از …شکل گیری آن داشتن دو متضاد است. مربع معناشناسی از چهار قطب تشکیل شده است ، دو قطب بالایی، تشکیل دهنده ی مقوله ی اصلی یعنی گروه متضاد هاست که با منفی کردن هر یک از این متضادهای دو قطب پایینی مربع تشکیل می گیرد که می توان آن را گروه نقض متضادها خواند. برای مثال در مقوله ی "مرگ و زندگی " مربعی به این شکل داریم:
لازمه ی مرگ ، نقض زندگی زندگی مرگ
و لازمه ی نقض زندگی خود
زندگی است
(ر.ک: مبانی معناشناسی نوین: 128-131)
تحلیل داستان بر مبنای نظریه ی مربع معناشناسی : چنانچه بخواهیم تحلیل روایی داستان ، روباه و گرگ ، را از کل به جزء آغاز کنیم، شالوده ی این داستان بر اساس همین مربع معناشناسی بنا شده است و تمام کنش ها و روابط بین دو شخصیت که خود نیز دو مقوله (تضاد) هستند ، کشمکش و جدال برای مرگ و زندگی است و حتی روایت هایی کمی دیگری که از زبان شخصیت ها شنیده می شود نیزهمین تقابل را نشان می دهد.
الگوی حکایت " روباه و گرگ " نسبت به روباه و به ستوه آمدن او
1-فرستنده: جور و ستم گرگ نسبت به روباه و به ستون آمدن او
2-گیرنده : روباه
3- فاعل: روباه (گیرنده معمولاً خودفاعل است)
4-مفعول: از میان برداشتن گرگ و رهایی روباه از ستم او
5- رقیب: گرگ
6-یاریگر: مکرو نیرنگ و تدبیر روباه
پی رفت هایی که داستان بر اساس آن شکل گرفته:
1-پی رفت اجرایی: تلاش روباه برای رهایی از ستم گرگ ، طرح نقشه توسط روباه برای از بین بردن گرگ ، تلاش گرگ برای رهایی از مرگ، تلاش روباه برای رهایی از مرگ و…
پی رفت پیمانی: پیمان بستن روباط با گرگ که در صورت رهایی از گودال به او نیز کمک کند و نقض پیمان روباه.
پی رفت گسسته:
در این داستان بیشتر ذهنی است و سفر ذهنی گرگ به داستان هایی است که به کمک آن ها ، روباه را از فکر نابودی خود منصرف کند. البته حرکت روباه به انگورستان مجاور همچنین سفر روباه به داستان هایی برای قانع کردن گرگ.
و دیون دردانه ی موقعیت آن را می توان یک سفر کوتاه یا دست کم یک حرکت داستانی در نظر گرفت.
مقوله های دوگانه ی داستان روباه و گرگ:
1-مرگ و نیستی و زندگی و بودن
2- روباه و گرگ
3-ستم و مروت (انصاف)/ ظن بد- حسن ظن/ الو فاملیح- الندر قبیح
4- پرنده و ماهی ، هوا و دریا
5- کوه ، شهر
6- گفتار- شنیدار ، سوال ، جواب
7- بنده – خدا/ سطوت – بندگی / کبر و احشام – زیردستی / تکبر و تجبّر – تظلّم ، تذلّل – تلخ ، شیرین / خلاص ، گرفتاری / گناه – بخشش/ کینه، دوستی/ بدی، نیکی .
8- باز- کبک/ مار -مارگیر
برداشت تکی از داستان روباه و گرگ: این داستان هر چند بر محور دو شخصیت حیوانی استوار است. اما جزئیات داستان بر اساس کنش ها و روابط این دو شخصیت شکل می گیرد یعنی همان هدفی که گرماس از روایت انتظار دارد. مهمتر این که شالوده ی داستان بر محور تقابل دو مفهوم نیستی و هستی، مرگ و زندگی و هلاکت و بقا شکل می گیرد حتی نام داستان یعنی روباه و گرگ نیز به نوعی تقابل را به ذهن می آورد. حتی داستان های دیگر مثل باز و کبک و مار و مارگیر نیز اساس همین تقابل است. تمام صفاتی که در طول داستان به آن اشاره می شود، همه صفات متضادند. رویکرد و روابط و کنش شخصیت ها حتی متقابل است .
-ستم گرگ ،دعوت روباه به انصاف
-به دام افتادم گرگ/ رهایی روباه
-خواهش های گرگ/ عدم پذیرش روباه
پذیرفتن خواهش های گرگ توسط روباه و اقدام برای نجات گرگ/ تلاش گرگ برای به دام انداختن روباه و انداختن او به گودال و کشیدن دمش که برای نجات گرگ دراز کرده بود به جای سعی برای نجات خود.
-فریب دادن گرگ درگودال به وسیله ی روباه/ فریب خوردن دوباره گرگ
-نجات روباه به وسیله تدبیرش / نابودی گرگ و شکست ستم و بی تدبیری در برابرتدبیر روباه و ستم ناپذیری او
*از دیگر نکات قابل توجه این داستان
استفاده از تمثیل ها و ضرب المثل های خوب است که بحث جداگانه ای را می طلبد.