شهر و شهرسازی جدید
چکیده :
شهر های بزرگ در گذر زمان و تحول عصر صنعت با مشکلات حادی مواجه شده است. موضوع شهر های جدید یا نوشهر ها یکی از راه حل های پاسخ به این مشکلات بود. در ایران پدیده شهر های جدید پس از انقلاب اسلامی عمدتا در دهه 60 و بدنبال افزایش یکباره جمعیت شکل گرفت. شهر جدید به منظور پاسخگویی به نیاز های مختلف انسانی از جمله بحث کار و درآمد,مسکن و جمعیت است. عوامل اقتصادی,فرهنگی,اجتماعی و زیستی مثل رشد جمعیت,شبکه ی راه های ارتباطی,خطوط لوله یانتقال گاز,آب,خاک و… درمکان یابی شهرهای جدیددارای اهمیت است. دراین مقاله سعی شده است شهرجدید و عوامل تاثیر گذار در ایجاد ان مورد بحث قرار گیرد، همچنین مفهوم نوشهرگرایی، که امری است در جهت جلوگیری از فرسایش مراکز شهری، معرفی می شود.
عملکرد شهر های جدید چه از نوع شهرهای جدید بدون برنامه ریزی (مانند تبدیل نقاط روستایی به شهری ) و چه از نوع احداث شهر های جدید حایز اهمیت است.
کلمات کلیدی :
شهر،شهرسازی،شهر جدید،ن وشهرگرایی، مکان یابی، مدرنیزاسیدن شهری
مقدمه:
شهر موضوعی است که اهمیت آن بر هیچ کس پوشیده نیست. چرا که زندگی انسان درآن اتفاق می افتد و زمانی که زندگی هرچه شهری تر می شود این قضیه بسیار مهم می گردد! شهرها از دوره باستان نشانه قدرت و توان سیاسی اجتماعی فرهنگی و علمی تکنولوژی و قدرت خلاقیت جوامع مختلف بوده اند.
شهر به عنوان یک موجود زنده، وابسته به محیط جغرافیایی خویش می باشد. بیشتر شهرهای ایران به منظور خدمات رسانی سیاسی- اداری و جذب سرریز جمعیت احداث شده اند. شهرسازی همواره با مشکلاتی همچون: اشتغال و بیکاری، مهاجرت، ترافیک، افزایش بی رویه ی جمعیت، آلودگی های آب و هوا، توسعه ی شهری و… رو به رو بوده است.
شهرسازی جدید در اوایل قرن 20 و با کمک دولت ها به وجود آمد؛ و از نظر عملی هم بیشتراز علوم مهندسی تاثیر پذیرفت. دانش شهرسازی جدید به عنوان مجموعه ای از نظریه هاو رویه های نسبتا مدون درباره ی برنامه ریزی شهری و طراحی شهری در نخستین دهه های قرن 20 در اروپا و آمریکا به وجود آمد. در شرایط سیاسی و اقتصادی آن دوران شهرسازی بیش از هر عامل دیگر تحت نفوذ و اقتدار دولت و بویژه کارکردهای اقتصادی و مدیریتی آن قرار داشت و به همین دلیل بیشتر خصلتی آمرانه و از بالا به پایین و دیوان سالارانه پیدا کرد.
> شهر جدید:
موضوع شهر جدید موضوع تازه ای نیست. سوابق تاریخی آن به اواخر قرون وسطی برمی گردد؛ اما آنچه امروز به عنوان شهر جدید مطرح است حاصل انقلاب صنعتی بوده است. انقلاب صنعتی رشد شهر نشینی و ایجاد شهرهای بزرگ را به دنبال داشته است. در ایران پدیده شهرهای جدید عمدتا در دهه 60 مطرح شد. در این دهه به دنبال افزایش ناگهانی جمعیت تفکر ایجاد شهر های جدید به منظور جذب سر ریز جمعیت شهرهای بزرگ شکل گرفت. شهر جدید در ایران به عنوان یکی از سیاست های کاهش مشکلات شهرهای بزرگ و با هدف افزایش رفاه و امنیت برای شهر وندان درنظرگرفته شد. چرا که محیط اجتماعی و فیزیکی می تواند بر روی خوشبختی و رفاه مردم ساکن یک محل تاثیر گذار باشد.
ساختار شهرها در طول زمان دچار تغیر و تحول اساسی شده است. آنچه در گذشته و در معماری شهر های تاریخی به چشم میخورد با ساختار جهان امروزی همخوانی ندارد و درواقع یک زوال تدریجی در بافت شهر های قدیمی در طول زمان اتفاق افتاده است.
> شهرسازی نو:
از قرن 19 اقدام برای نوسازی شهرها شروع شد. مهندسان تلاش داشتند تا وضعیت آب و فاضلاب را بهتر سازند. همچنین قوانینی وضع شد تا معابر تنگ و باریک از بین برود و بدین ترتیب از شیوع بیماری ها جلوگیری شود. و بدین ترتیب بود که اصطلاح "نو شهر گرایی" بوجود آمد.
> نو شهر گرایی:
نو شهرگرایی عبارت است از برنامه ریزی برای ایجاد محله های قابل زیست و قابل پیاده روی در یک محیط مساعد. درواقع نوشهرگرایی عکس العملی است نسبت به پراکندگی شهری. همچنین نوشهر گرایی به عنوان یک راه موثر برای مقابلع با جوامعی که در آن هر سفری با ماشین انجام می شود نام برده شده است. این جوامع را اصطلاحا "جوامع وابسته به اتومبیل" می گویند. در نوشهر گرایی کاربری های مسکونی مختلط شامل آپارتمان و خانه های تک خانه واری وجود دارد.
نوشهر گرایی برای طراحی یک محله ابزار های معینی در نظر می گیرد. برخی از آنها عبارتند از:
1- محله یک مرکز مشخص دارد. این مرکز می تواند یک میدان، یک فضای سبز و یا یک مکان شلوغ و مهم باشد.
2- مسکن ها در فاصله 400 متری از مرکز قرار می گیرند
3- انواع مختلف مسکن شامل خانه های مختلف ویلایی، خانه های مختلف ردیفی و آپارتمان وجود دارد. و بنابراین هر کس از هر طیف سنی و اقتصادی اجتماعی می تواند مکانی مناسب برای زندگی خود انتخاب نماید.
4- مکان های کار شامل فروشگاه ها، ساختمان های اداری، واحد های تجاری، سالن های ورزشی در نزدیکی محله در دسترس ساکنین قرار دارد.
5- یک مدرسه ابتدایی باید در نزدیکی محله وجود داشته باشد به طوری که مسافت آن تا محل های مسکونی حد اکثر یک مایل باشد تا دانش آموزان بتوانند پیاده به مدرسه بروند.
> خصوصیات مدرنیزاسیون شهری:
برنامه نویسان مدرنیست به آرمان شهرها پرداختند. طرح شهر هایی که کیفیت صنعتی را توسعه دهد.
مهمترین مشخصه مدرنیزاسیون شهری، آسمان خراش ها هستند. اساسا مدرنیزاسیون شهری دو عنصر را وارد شهر های ایران کرد:
1- تفکر اجتماعی (ساختن سکونت گاه های جمعی به جای سکونت گاه های فردی)
2- کارکرد (در قالب رفاه اجتماعی)
> عوامل زیست محیطی در مکان یابی شهر های جدید:
ابتدا باید توجه داشت که شهر های جدید نباید در مناطق حفاظت شده و نیز مناطق زلزله خیز و دارای گسل بنا شود. برای ایجاد شهری جدید که در اولین گام با مکان یابی آن آغاز می شود لازم است محیط و توانایی های موجود در آن را شناخت. از جمله مهمترین عواملی که در توسعه شهرهای جدید موثر هستند: افزایش جمعیت، اشتغال، نیروی کار، مهاجرت و دسترسی به منابع آب مطرح شده اند.
مهمترین عامل در پویایی و استمرار زیست جمعیت در کانون های شهری، "دسترسی به منابع آب" است. از این رو نزدیکی به این امکانات و برخورداری از آنها به عنوان یک عامل موثر در انتخاب شهر جدید محسوب می شود. اگر در مکان یابی شهرهای جدید به این عوامل توجه نشود مشکلات زیست محیطی، اقتصادی و فرهنگی بوجود خواهد آمد.
از دیگر معیارها، شبکه های انتقال نیرو است. وجود شبکه های انتقال برق و کاهش هزینه های آن برای ایجاد شهرهای جدید به عنوان یک عامل بسیار موثر است. دسترسی به سوخت و انرژی یکی دیگر از عوامل تعیین کننده است. شهر جدید باید در محلی احداث شود که حداقل فاصله را با خطوط انتقال گاز داشته باشد.
> عمده ترین اهداف ایجاد شهر های جدید:
– جلوگیری از توسعه بی رویه شهر های بزرگ
– منتقل کردن برخی از کارگاه ها و صنایع از شهر مادر به شهر جدید (این اقدام موجب حل بسیاری از مشکلات موجود در مادر شهر می شود)
– ایجاد اشتغال
– جذب سرریز جمعیت های اضافی شهر های بزرگ
– کاهش بار ترافیکی شهر مادر
– جلوگیری از ایجاد حاشیه نشینی
– جلوگیری از آلودگی محیط زیست در کلان شهر ها
– جلوگیری از افزایش قیمت زمین
– کاهش ایاب و ذهاب از شهر مادر به شهر های صنعتی و حذف اتلاف زمان
– رعایت فواصل شرعی در مورد ایاب و ذهاب
> شهرهای جدید، مفهوم کیفیت زندگی و شاخص های ارزیابی آن
به وجود آمدن برنامه ریزی شهری باعث شد تا بخشی از اختیارات دولتی به نهاد های محلی واگذار شود و برنامه ریزان و طراحان بیشتر به خواسته های مردم توجه کنند.
موضوع شهرهای جدید یا نوشهرها موضوع تازه ای نیست، بلکه سابقه در تاریخ شهرنشینی بشردارد، چنانک ه پدیده ای تحت عنوان شهرهای جدید را می توان در اواخر دوره باستانی در قرون وسطی نیز ملاحظه کرد. اما شهر جدید به مفهوم مدرن و امروزی آن عمدتاً حاصل انقلاب صنعتی و بازتاب فضایی آن در شهرها بوده است. به بیان دیگر، انقلاب صنعتی و پیامدهای ناشی از آن گسترش شهرنشینی و رشد شتابان شهرها را به دنبال داشته است و شهرهای بزرگ در گذر از تحولات عصر صنعت و توسعه سرمایه داری با مشکلات حادی مواجه شده اند. در پاسخ به این مشکلات، ابتدا هاوارد طرح باغ شهرها را برای شهر لندن – که دچار مشکلات عصر صنعت بود – پیشنهاد داد. مبانی نظریه هاوارد بر ساماندهی فضایی لندن و شهرهای بزرگ، ارائه مسکن، اسکان شاغلان بخش صنعت، حد متناسب اندازه جمعیت شهر با مساحت آن، اشتغال و خودکفا بودن متکی است.
پدیده شهرهای جدید در ایران، پس از انقلاب اسلامی عمدتاً به منظور جذب سرریز شهرهای بزرگ و ناشی از افزایش یکباره جمعیتی در دهه 60 مطرح شد و شکل گرفت. شهرهای جدید در ایران، به عنوان یکی از سیاست ها در جهت حل و کاهش مشکلات عدیده شهرها و ناتوانی مسئولان در حل آنها ارائه شد. شهرهای جدید قرار بود رفاه را در پناه آسایش و امنیت برای شهروندان در پی داشته باشد. این امر برای تحقق آرزوی خانه دار شدن ساکنان شهرهای بزرگ با روشی که حدود 40 سال پیش از آن در اروپا انجام شده بود، شروع گردید.
شهرهای جدید در مفهوم متداول امروز، پاسخی است به تمرکز و تراکم بیش از حد جمعیت و فعالیت. بنابراین می توان گفت که تمرکز زدایی و جذب سرریز جمعیتی کلان شهرها و کاهش بار فعالیتی آنها به منظور بالا بردن کیفیت زندگی و ساماندهی جمعیت و فعالیت در ناحیه شهری، رسالت اصلی این شهرها به شمار می آید. با نگاهی آرمانی، ساخت شهرهای جدید می تواند با افزایش کیفیت و سطح زندگی برای نوشهرنشینان همراه باشد.
> نتیجه گیری
با توجه به تغییرات جمعیتی ایجاد شهر های جدید یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. برخی از مهمترین اهدافی که در ایجاد شهر های جدید مطرح شده اند عبارتند از جلوگیری از رشد بی رویه شهر های بزرگ، جذب سرریز جمعیت، ایجاد اشتغال و کاهش بار ترافیک. در ایجاد شهر های جدید باید به عوامل مکان یابی توجه شود که مهمترین آن ها شامل توجه به ویژگی های زمین شناسی منطقه (عدم وجود گسل) ، دسترسی به منابع آب، شبکه انتقال نیرو و انرژی و سوخت می باشد.
> منابع:
1- اصغر زاده یزدی سارا، اصول پیشنهادی نوشهر گرایی در برنامه ریزی محله های شهری، مجله مسکن و محیط روستا سال 1389
2- منوری مسعود،طبیبیان سحر، تعیین عوامل زیست محیطی در مکان یابی شهر های جدید در ایران، مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست دوره هشت شماره 3 سال 1385
3- قرخلو مهدی،شورجه محمود، نگرشی منطقه ای در ارزیابی عملکرد شهر های جدید در ایران با تاکید بر تقویت روستا شهر، نشریه علوم جغرافیایی شماره 6 و 7 سال 1384 و 1385
4- بنی عامریان مهسا، زبر دست اسفندیار، بررسی ارتباط میان شاخص های عینی و ذهنی بعد خدمات عمومی کیفیت زنذگی شهری. فصل نامه دانشگاه هنر شماره 3 سال 1388
9