نکات جالب و شگفت انگیز در مورد زنبورعسل و….
زنبور دارای کیسه عسلی [پیش معده] هست در قسمت زیرین شکم که وقتی با خرطومش شهد گل را چشید در کیسه عسلی زنبور که هیچ ارتباطی به گوارش و معده و روده و دفع زنبور ندارد ذخیره میکند. زنبورها هیچ وقت خواب ندارند! در شب ها زنبورها شهدهای جمع آوری شده را با خرطوم می مکند و بعد پمپاژ میکنند. در داخل حجره یا سلول و آنزیم هایی به آن می افزایند این کار را آنقدر ادامه می دهند تا عسل درست می شود. بعد از تغلیظ کامل درب حجره ها را با موم پلمپ می کنند. با این مقدمه برای شما و خوانندگان محترم محصولات زنبور عسل و خواص دارویی آن را توضیح می دهیم؛
محصولات زنبور عسل:
1- عسل 2- ژله رویال یا ژله سلطنتی 3- موم 4- زهر 5- گرده گل 6- بره موم
عسل کلمه عربی است. معنای فارسی معادل آن شهد می باشد. ماده ای است شیرین با طعم وبوی خاص که طعم و رنگ و بوی عسل بستگی به گل دارد. مهمترین گل برای تولید عسل آویشن – بومادران – باریجه – اقاقیا – افرا – خرمالو وحشی، زالزالک، گیلاس وحشی، ازگیل، عسل یونجه و آفتابگردان، پرتغال، نارنج، باقلا و … می باشد.
مهمترین خاصیت عسل علاوه بر ارزش غذایی، ارزش دارویی آن است که برای درمان بیمای چشم، عفونت ها، صرع، میگرن، ناراحتی های گوارشی، دفع سنگ مثانه، پروستات، فعال شدن مغز استخوان جهت خون سازی، درمان ناراحتی های قلبی، تصلب شرائین، تقویت ماهیچه های قلب، باز شدن رگ های بسته شده قلب، ناراحتی های اثنی عشر، تقویت حافظه، از بین رفتن ضعف اعصاب، قوی شدن عضلات بخصوص در سنین رشد بچه ها می باشد.
ژله رویال: تنها غذایی است که از طریق پوست هم جذب بدن می شود. قوی ترین غذایی است که تاکنون در طبیعت شناخته شده، مهمترین عامل زیبایی و تقویت پوست بدن می باشد. ژله رویال غذای ملکه در هنگام رشد تخم است که از غدد شیری زنبور درست می شود. ژله رویال عمر انسان را تا 20 برابر بیشتر می کند. ژله رویال را می توان در شیشه های رنگی در دمای مناسب در یخچال نگهداری کرد.
موم: یکی از محصولات زنبور است در صنعت داروسازی و مجسمه سازی استفاده می شود.
زهر: مهمترین دارویی است که برای معالجه آرتروز استفاده می شود. به صورت تزریق یا پماد مثل پیروکسی کام است. زهر زنبور توسط غدد زهرساز تولید می شود. وسیله دفاعی این حیوان است.
گرده گل: با بیش از 40 درصد پروتئین که برای درمان ناراحتی های گوارشی به صورت قرص، کپسول در داروسازی استفاده می شود.
بره موم: نوعی چسب مخلوط صمغ هاست که برای درمان تومور و میگرن مفید و موثر شناخته شد. شایان ذکر است که به عقیده پزشکان 30 نوع آرتروز تاکنون شناخته شده که 29 نوع آن دارویش زهر زنبور عسل است، فقط یک نوع آرتروز که خورندگی استخوان است درمان ندارد. زهر عسل ارزش ریالی آن در هر کیلو 20 تا 30 میلیون تومان است. معمولا در ایران به علت کمبود امکانات داروسازی زهر به کشورهای آلمان و … صادر می شود. کشور آ لمان با ساختن دارو به صدها برابر به ما می فروشد.
وجود ژن خودخواهی در زنبور عسل !
گروهی از محققان کانادایی و استرالیایی با بررسی DNA زنبور عسل موفق شدند حضور ژنی با عنوان "ژن خودخواهی" را تائید کنند.
مفهوم "ژن خودخواهی" نخستین بار در سال 1976 توسط ریچارد داوکینز بیولوژیست انگلیسی در مورد انسان مطرح شد. اکنون گروهی از دانشمندان دانشگاه اونتاریوی غربی و دانشگاه سیدنی در استرالیا با بررسی ژنوم زنبور عسل کشف کردند که "خودخواهی" تنها ویژه انسان نیست و در این حشره نیز به صورت یک رفتار ژنتیکی ازنسلی به نسل دیگر منتقل می شود.
زنبور عسل از یک نظام پیچیده اجتماعی برخوردار است و به همین علت به عنوان نوعی "ابر- ارگانیسم" شناخته می شود. در نظام اجتماعی این حشرات زنبورهای کارگر ماده عقیم هستند و زنبور ملکه بزرگسال توسط زنبورهای کارگر انتخاب می شود.
تاکنون ژن خودخواهی که عقیم بودن زنبورهای کارگر ماده را کنترل می کند شناسایی نشده بود اما اکنون این محققان منطقه ای از ژنوم زنبور را شناسایی کردند که می تواند محل قرار گرفتن ژن خودخواهی زنبورهای کارگر ماده باشد.
براساس گزارش ساینس دیلی، نتایج این کشف که در مجله "Genetics" منتشر شده است نشان می دهد که "ژن خودخواهی" نه تنها از نظر تئوری بلکه در واقعیت نیز وجود دارد. این محققان در این خصوص توضیح دادند. دقیقا نمی دانیم این ژن چیست، اما می دانیم که در کدام منطقه ژنوم قرار دارد و بنابراین دستیابی به آن بسیار نزدیک است..
زنبورها[ی عسل] کلید پایداری محصولات کشاورزی
بررسی ساده آثار باستانی کشورهای مختلف نشان می دهد که زنبورداری از گذشته های دور وجود داشته و شاید قدیمی ترین نشانه ها را بتوان در آثار باستانی اسپانیا مشاهده کرد. امروزه زنبور عسل که یکی از انواع بسیار گوناگون زنبورهاست ، در ۵قاره دنیا شناخته شده است و از آنجا که این حشره در محیط سربسته زندگی می کند ، آشنایی با زندگی پر رمز و رازش همیشه برای همگان شگفت آور بوده است.
تحقیقات نشان می دهد اگر زنبورها به طور کلی اعتصاب کنند و کار گرده افشانی را انجام ندهند ، در ابتدا ۶۰ درصد محصولات کشاورزی دیگر تولید نمی شود و در طول زمان کار طبیعت به کل مختل می شود. این نکته نقش بی نظیر این حشرات را در چرخه حیات به اثبات می رساند.
بتازگی در اخباری از امریکا شنیده می شود که زنبورها به دلیل نامعلومی از کندو فرار می کنند که این امر کشاورزی امریکا را امسال با مخاطره سنگینی روبه رو و این کشور را وادار کرده است برخی محصولات کشاورزی را از امریکای جنوبی وارد کند. این امر نشان می دهد گرده افشانی مهمترین بخش فعالیت زنبور است زیرا در زاد و ولد بسیاری از نباتات (غیر از سوزنی برگها) زنبورها موثرند و گرده افشانی زنبور عسل عامل بقای آنهاست.
در واقع زنبور عسل پیش از این که انسان موجودیت خود را در زمین تثبیت کند ، وجود داشته و انسان از بدو خلقت با استفاده از زنبورداری بومی از زنبور عسل استفاده کرده است. در زنبورداری بومی ، مردم هر منطقه ای برحسب توانایی ها و امکانات خود به ساخت کندوهای بومی اقدام می کرده اند ، به طوری که در موزه ای از کندوهای بومی ، کندوهایی ساخته شده از کوزه ، نی ، شاخه های درخت ، سبد ، حصیر و جعبه های پیش ساخته مشاهده می شود. پس از آن که انسان زیرکی خود را در ساخت کندو به کار برد ، کندوهای مدرن ساخته شد که کارآیی بسیار بالایی در مقایسه با کندوهای بومی داشت و فناوری به کار رفته در کندوها بسیار نزدیک به رفتار زنبورها بود. این نوع زنبورداری کم کم به صورت صنعت درآمد و صنعت زنبورداری اشتغالی جهانی شد و انواع گروههای اجتماعی به این کار مشغول شدند. بررسی ها نشان می دهد زنبورداری در هر زمانی بویژه در زمان جنگ قابل انجام بوده است و در دوره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و جنگ جهانی دوم بسیاری از مردم به انجام این کار روی آوردند.
● فرآورده های زنبور عسل
به طور کلی عسل بهاره به دلیل تهیه شدن از گلهای یکدست شفاف و عسل تابستانه تیره تر است. موم یکی دیگر از فرآورده های زنبور عسل است.
از موم در لوازم آرایشی ، جراحی و درمان های طبی بهره می گیرند. بره موم هم فرآورده دیگری است که بیشتر خود زنبورها به دلیل چسبندگی بالایش از آن استفاده می کنند. گرده گل نیز که از سوی زنبورها جمع آوری می شود ، برای انسان ها بسیار ارزشمند است و به صورت قرص درمی آید و تجارت می شود. بررسی ها نشان می دهد از یک کندو در روز نیم تا ۲۰ کیلو گرده استخراج می شود. از همین گرده برای لوازم آرایشی و نرم کردن و طراوت پوست استفاده می شود. استفاده از ژله سلطنتی یا شهد انگبین نیز برای انسان ها قابل توجه است ؛ چرا که باعث می شود عمر زنبور را از ۲ ماه تا ۶ سال برای ملکه افزایش دهد. پرورش ملکه نیز امروزه به صورت یک تجارت عظیم در جهان در آمده است.
از نظر پزشکی نیز زنبورها قابل توجه اند. برخی افراد در مقابل نیش زنبورها مقاومند و برخی دیگر آلرژی دارند ، به طوری که در دفعه اول نیش زدگی دچار تاولهای قرمز می شوند و در دفعه دوم این مساله شدت بیشتری دارد و دفعه سوم نیش زدگی در این افراد باعث مرگ می شود که در این خصوص گزارش هایی مبنی بر فوت وجود داشته است.
از طرف دیگر ، بتازگی رابطه درمانی ناشناخته ای میان نیش زنبور و درمان بیماری MS که نوعی بیماری تحلیل رفتن اعصاب است ، شناخته شده که در دست مطالعه است.
● رقص زنبورها
داخل کندوها مهندسی ویژه ای دارد و در هر لحظه زنبورها با رقص مشخصی باید محل خورشید را در آسمان نشان دهند. همچنین زنبورها می توانند با رقصیدن های مشخصی منبع غذایی را به دیگران نشان دهند. اگر فاصله منبع غذایی تا ۵۰۰ متر باشد ، به صورت دایره ای دور خود می رقصد و اگر دورتر باشد ، با رقص پیچشی هشت مانندی ، شکم خود را تکان می دهند و با تعداد رقصها میزان غنی بودن غذا دیگر اطلاعات لازم را به بقیه می گویند.در این میان ، رفتارهایی منجر می شود که جهت یابی زنبورها دچار اشکال شود ، مثل وزش باد. در روزهایی که باد و جو ناآرامی در مزرعه قرار دارد ، زنبورها دچار اشتباه می شوند و مسیر برگشت خود را گم می کنند و وارد کندوهای مجاور می شوند و در نهایت تلفات بالا می رود. مستقر شدن کندوها در مکانهایی که علایم زمینی کافی وجود ندارد ، باعث می شود زنبورها نتوانند براحتی کندوی خود را بیابند و در نهایت تلفات بالا می رود ، همچنین مستقر کردن کندوی زنبورها درکنار یکدیگر باعث می شود زنبورها دچار سرگردانی شوند و به کندوهای مجاور وارد شوند.
● عوامل تهدید زنبورها
پرنده سبز قبا یکی از عوامل تهدید زنبورهاست ؛ چرا که ملکه را به عنوان طعمه شکار می کند. انسان ها نیز به طور مستقیم و غیرمستقیم می توانند بقای زنبور عسل را تهدید کنند ، به طوری که کشت یک دست گیاهان و محصولات کشاورزی غذای زنبورها را کاهش و آنها را در معرض خطر قرار می دهد. همچنین جابه جایی کندوها باعث نقل و انتقال آفات می شود و به طبیعت صدمات جبران ناپذیری وارد می کند. باید توجه کرد که سمپاشی محصولات کشاورزی نیر باعث نابودی زنبورها می شود و در هنگام سمپاشی باید حتما زنبورداران را مطلع کرد.
● اعضای کندو
بسیاری از نکات زندگی زنبور عسل تا سالهای سال مکتوم بود اما پس از آن که "فون فریش" اتریشی با ساخت یک کندوی شیشه ای به اکتشافات مهمی دست یافت ، بسیاری از امور زندگی زنبورها شناخته شد.
اجتماع زنبور عسل تشکیل شده از یک زنبور کمی درشت تر به نام ملکه ، تعداد محدودی نر که حدود ۳۰۰ زنبور است و بقیه زنبورهای ماده عقیم یا کارگر هستند.
جمعیت یک کندو بین ۱۰ تا ۷۰ هزار زنبور تخمین زده شده است. زنبور عسل خود از شهد و گرده گل استفاده می کند و بچه های خود را نیز از همین غذا تغذیه می کند و مابقی شهد و گرده گل را برای بچه ها ذخیره می کند.
ملکه زنبورها با رژیم غذایی خاصی تغذیه می شود که باعث می شود عمری میان ۳ تا ۶ سال داشته باشد. ملکه داخل کندو ۲ نوع تخم می گذارد که تخمها داخل حجره های شش گوشه قرار دارند و تخمهای ماده کوچک ترند. تخمهای ملکه از سوی زنبورهای کارگر پرورش داده می شود و هر ملکه در داخل کندو ۵ تا ۶ ملکه دیگر را می تواند تولید کند که تخم ملکه ها با دیگر تخم ها متفاوت است و به شکل کوزه واژگون مشاهده می شود. ملکه با ترشحات مخصوص از سوی کارگرها تغذیه می شوند که این ترشحات به ژله سلطنتی معروف است.
کارگرها در صورت نیاز مانند بروز حوادث ناگهانی و پیر شدن ملکه که به نابودی او منجر می شود ، می توانند تخمها را تغییر شکل دهند و با تغذیه مخصوص به ملکه تبدیل کنند. زاد و ولد زنبورها در داخل کندو در طول سال ادامه دارد. این زاد و ولد در زمستان به دلیل شرایط آب و هوایی کم می شود و در اوایل بهار تخم گذاری ملکه بشدت افزایش پیدا می کند.
کارگرها در داخل کندو تا ۲۱ روز می مانند و وظایف مخصوصی را انجام می دهند. ۳ تا ۴ روز اول تنها وظیفه تمیز کردن کندو و روز دوازدهم لانه سازی با بوم را به عهده دارند.
آنها با خوردن ۵ کیلو عسل ، یک کیلو موم تولید می کنند و پس از ۲۱ روز نیروی صحرایی می شوند شهد و گرده گل جمع آوری می کنند. طول عمر زنبورها در تابستان ۲ ماه و در زمستان ۵ تا ۹ ماه است.
از این رو باید بیشتر به سمت مبارزه بیولوژیک و کاهش سموم کشاورزی حرکت کرد. بررسی ها نشان می دهد تولید انبوه زنبورها به منظور مبارزه بیولوژیک و کاهش استفاده از سموم درکشاورزی در دست اقدام است.
زنبورهای کمر باریک به ۲ دسته تقسیم می شوند. در یکی از گونه ها زایده انتهای بدن قابلیت تخم گذاری دارد و در گونه دیگر زایده انتهای بدن قابلیت تخم گذاری ندارد و از آن برای نیش زدن استفاده می شود. تولید انبوه زنبورهای نوع اول برای کنترل آفات مناسب است ؛ چرا که این زنبورها تخم خود را روی تخم حشرات می گذارند.این زنبورها که جثه کوچکی دارند از ۳۰۰ میکرون تا یک سانتی متر مشاهده شده اند که امکان تولید انبوه آنها در آزمایشگاه های شخصی بویژه در شمال کشور وجود دارد. تولید انبوه این زنبورها این امکان را می دهد که وزارت بهداشت ، وزارت کشاورزی ، شهرداری ها و تشکلهای مردم نهاد به جای سموم از این زنبورها برای مبارزه بیولوژیک و کنترل آفات استفاده کنند.
● زنبوران مزرعه
وظیفه اصلی این زنبورها چرا در مزارع و باغات و صحرا برای جمع آوری شهد گرده گل ، آب و صمغ یا بره موم است. پس از گذشت ۳ هفته از عمر زنبوران عسل کارگر ابتدا پروازهای تمرینی شروع و سپس پرواز اصلی برای آوردن غذا آغاز می شود.
● انواع پرواز زنبوران کارگر
انواع پرواز زنبوران کارگر به پروازهای تمرینی ، پروازهای اصلی که شامل جهت یابی می شود ، تقسیم می شود. برای انجام پروازهای شناسایی ابتدا زنبورهای کارگر از کند و خارج می شوند و در اطراف آن به مدت ۵ دقیقه پرواز می کنند. این پرواز هنگام بعدازظهر انجام می شود و پس از عمل شناسایی زنبورها به کندو مراجعت می کنند. در این گونه پروازها ، زنبورها اختصاصا محل دقیق کندوی خود را شناسایی می کنند. در این پرواز زنبور روی هیچ گلی نمی نشیند ، چون هدفش حمل گرده و شهد نیست.
با این پرواز زنبور تنها وضع کندو و محیط اطرافش را شناسایی می کند و برای شناسایی دقیق محل کندو از علایم زمینی اطراف کندو مثل درختان ، بوته ها ، جویبارها و هر گونه علامتی که نزدیک کندو باشد ، بهره می گیرد. برای انجام پروازهای جهت یابی از سوی زنبوران کارگر مزرعه انجام می شود ، جمع آوری شهد ، گرده گل و آب تا شعاع ۶ تا ۷ کیلومتری از کندو انجام می شود لذا زنبورهایی که حدود ۶ کیلومتر از کندو فاصله گرفته اند ، باید هنگام برگشت راه خود را تشخیص دهند و ضمنا از کوتاه ترین راه به کندو بازگردند. در این پرواز زنبوران باید جهت و موقعیت کندو را تشخیص دهند و برای این تشخیص از فاکتورهای مختلفی مانند خورشید ، تحریکات نوری ، علایم زمینی ، تحریکات بویایی گلها و کلنی زنبور و رنگها استفاده کنند.
● استفاده از خورشید به عنوان یک قطب نما
زنبورهای کارگر از خورشید به عنوان یک قطب نما استفاده می کنند و قادرند شمال ، جنوب ، شرق و غرب را تشخیص دهند بنابراین ، زنبورها همواره وضع خورشید را در آسمان و در ساعت مختلف روز ارزیابی می کنند و به خاطر می سپارند و در جهت یابی از آنها استفاده می کنند. در زنبور عسل دو نوع چشم وجود دارد. چشم مرکب و چشم ساده.
چشمهای مرکب بزرگ و لوبیایی شکل در دو طرف و بالای سر قرار دارند و از تعداد زیادی سلولهای شش وجهی درست شده اند که هر کدام به عنوان یک واحد بینایی عمل می کند. هر چشم مرکب از چندین هزار چشم ساده تشکیل شده است.
چشمهای ساده موجود در چشم مرکب به عنوان شیشه پلاریزه عمل می کنند. درجه معینی از طیف نور را دریافت می کنند و زنبور در مراجعت به کندو فقط در جهتی حرکت می کند که همان طیف نوری را دریافت کرده است.
این عامل باعث می شود زنبور در مسیر بازگشت به کندو گم نشود و وارد کندوی خودش شود. همچنین زنبور عسل قادر است نور خورشید را در موقعیتی که آسمان کاملا ابری است ، در یافت کند و این موضوع به دلیل حساسیت زیاد چشمهای زنبور عسل به اشعه ماوراءبنفش است که از ابر عبور می کند بنابراین چمشهای زنبور عسل از نظر تشخیص رنگ و دریافت اشعه ماوراءبنفش قوی تر و کامل تر از چشمهای انسان است.
منبع: آفتاب به نقل از جام جم نویسنده: حمیده سادات هاشمی
زنبورهای ارزشمند
گاردین؛ درست است که تمامی حشرات برای اکوسیستم بشر اهمیت فراوانی دارند اما این طور که پیداست در این میان نقش زنبورهای عسل پررنگ تر از دیگران است. هیچ انسانی دنیای بدون گل، عسل و البته در درجه چندم خوردن شکلات و قهوه (که اکثراً از مشتقات همین عسل تهیه می شوند) را دوست ندارد.
بیش از 25 هزار گونه گیاه توسط زنبورها گرده افشانی می کنند که بسیاری شان برای ادامه زندگی بشر ضروری هستند. زنبورها به باروری بیش از 90 سرشاخه یک گیاه کمک می کنند. سیب، زغال اخته و خیار از جمله معروف ترین آنها هستند. پس اگر این حشرات مفید نباشند تعداد زیادی از میوه ها کمیاب و البته گران خواهند شد. علاوه بر این داروهای زیادی – چه درمانگر های عرفی چه جایگزین- از گل ها و گیاهان تهیه می شوند و البته پنبه یکی دیگر از محصولات ضروری است که توسط زنبورها گرده افشانی می شود و به همین دلیل می توان به لباس های ارزان قیمت نه گفت. اما در صورت انقراض زنبورها تنها انسان ها نیستند که ضرر می کنند. پرنده ها و پستانداران کوچکی که از بذر و دانه های پخش شده زنبورها تغذیه می کنند نیز در معرض نابودی قرار می گیرند. آنها از گرسنگی می میرند و شکارچیان شان هم – تمام موجودات عضو یک چرخه حیات بزرگ هستند – از بی غذایی نابود می شوند. ما می توانیم با کمک گیاهانی که توسط باد گرده افشانی می کنند یا با خوردن ماهی نجات پیدا کنیم اما با گذشت زمان برای کنترل منابع غذایی که در حال تحلیل رفتن هستند جنگ های عظیمی به راه می افتد. هرچند سایر حشرات و حیوانات از قبیل پروانه، خفاش و حتی زنبورهای بی عسل نیز در گرده افشانی شرکت دارند اما هیچ کدام مثل زنبور عسل نمی توانند در نقش یک ماشین گرده افشان کار کنند. متاسفانه در حال حاضر زنبورها به دلیل پرورش صنعتی در معرض خطر قرار دارند و استفاده از آفت کش های قوی شیوه تکثیر آنها را تغییر داده است.
کاربرد شبه فرمون ها در صنعت زنبورداری
ملکه دروغین
در شهر کندو به طور معمول طی چرخه طبیعی حیات زنبوران عسل ، ملکه باکره جوان پس از انجام پرواز جفت گیری وبازگشت به کندو با استقبال تعدادی از زنبوران کارگر جوان مواجه می شود. ملا زمین ملکه به دورش حلقه زده او را با خرطوم های خود تمیز می کنند و ژله شا هانه تقدیمش می کنند. کاگران ملکه را ترغیب به تخم گذاری می کنند. ملکه پس از گذشت مدتی شروع به تخمگذاری می نماید. تخم ها پس از چند هفته به زنبورانی جوان با جنسیت نر یا ماده عقیم می شوند. زنبوران نر پس از بلوغ به طور آزادانه به هر کلنی در زنبورستان که بخواهند رفت و آمد می کنند و تلاش می کنند تا ژنوم اجدادی خود را طی جفت گیری با ملکه ای جوان به نسل های آتی منتقل سازند. زنبوران ماده عقیم (زنبوران کارگر) پس از گذرندان یک سوم عمر خود درون کندو سرانجام به خارج از کندو رفته ، شهد ، گرده ، آب و صمغ گیاهان را جمع آوری می نمایند. طی سهل انگاری زنبوردار ملکه جوان بین دو قاب مانده و به طور کاملاً تصادفی می میرد. پس از گذشت حدود یک روز زنبوران کارگر در شهر خود درصد پرورش ملکه ای جدید خواهند بود. سوالی که پیش می آید این است که چگونه ده ها هزار عدد زنبور کارگر متوجه وجود و یا عدم وجود ملکه در شهر خود می شوند؟ چه چیزی سبب می شود که زنبوران کارگر با وجود ملکه جوان ملکه دیگری را پرورش نمی دهند؟
غده آرواره ای ملکه Queens Mandibular Glands
سه جفت غده درسر زنبوران ماده( کارگر و ملکه) شناخته شده است. غده بزاقی ، غده هیپوفارینژل و غده فکی(آرواره ای ) غده بزاقی در زنبوران کارگر و ملکه عملکردی مشابه دارند(هضم غذا). غده هیپوفارینژل در دوره خاصی از حیات زنبوران کارگر فعال است و ژله رویال(غذای شانه ها) تولید می نماید و غده آرواره ای در ملکه و زنبوران کارگر کاربردی متفاوت دارند. غده آرواره ای در دو طرف سر، زیر شاخک ها و قسمت فوقانی آرواره ای بالایی زنبور عسل قرار دارد. ترشحات این غدد توسط کانلی از آرواره به دهان ریخته می شود.در سال 1961 Butler و همکارانش دو نوع اسید مهم از ترکیبات فرمون آرواره ای را تشخیص دادند.
1)9-oxo-2-decenoic acid or 9-keto-(E)-2-decenoic acid (9ODA)
2) 9-Hydroxy-2-decenoic acid (9HDA)
در سال 1987 محققین دانشگاه Simon fraser سایر ترکبیات ناشناخته این فرمون را ( این فرمون از 5 ماده تشکیل شده است) کشف کردند. مقدار فرمون ترشح شده در ملکه به سن ملکه ، جفت گیری ملکه ، فصل و اوقات روز وابسته است. پس از لقاح ملکه و شروع تخم ریزی آن میزان ترشح فرمون تا حله بالایی افزایش می یابد. میزان ترشح فرمون در ملکه های پیر به میزان قابل توجهی کاهش می یابد. همچنین در فصول پاییز و زمستان نیز میزان ترشح کاهش می یابد. در کل در مواقع تخم گذاری ملکه نسبت به سایر اوقات میزان ترشح این فرمون بیشتر است.
عملکرد فرمون غدد آرواره ای در جنس کارگر
این غده تاسن 12 روزگی به همراه غده هیپوفارینژل در جنس کارگر مسئول تولید ژله رویال می باشد. ژله رویال غذای مصرفی لاروها تا سن 3 روزگی و ملکه تا پایان عمر می باشد. تحقیقات نشان می دهند که این دو غده در غیاب دیگری قادر به تولید ژله رویال نمی باشند . با مسن شدن زنبوران کارگر و غیر فعال شدن هیپوفارینژل غدد آرواره ای تغییر کاربری می دهند. این غده فرمون 2-heptanone را ترشح می سازد که این فرمون در هشدار و دفاع کاربرد دارد.
عملکرد فرمون غدد آرواره ای در ملکه
در بین ترکیبات فرمون آرواره ای ملکه(9ODA) نسبت به سایر ترکیبات حتی(9HDA) زودتر شناخته شد و دانشمندان آنرا ماده ملکه Queen substance نام گذاشتند. از آن پس این ماده توجه بسیاری از دانشمندان را به خود جلب نمود و برای این فرمون کاربردهای متنوعی تعریف گردید.
1- باز دارنده پرورش ملکه
2- بازدارنده رشد تخمدانهای کارگران
3- جذب کننده زنبوران نربرای جفت گیری
4- شناسایی ملکه توسط افراد کلنی
۵- تثبیت خوشه بچه
6- تحریک فعالیت چرایی
7- جذب کننده کارگران برای بچه دهی
8- تحریک زنبوران کارگر در ترشح نازانف
9- شناخت کلنی و جهت یابی زنبوران کارگر
مکانیسم پراکنش و عمل فرمون آرواره ای در ملکه:
پس از جفت گیری و بر گشت ملکه به کندو بلافاصله پس از تخم گذاری ترشح فرمون آرواره ای به مقدار قابل ملاحظه ای افزایش خواهد یافت. این فرمون که مایعی سفید رنگ می باشد از طریق مجرای آرواره بالا به داخل دهان ریخته می شود. طی نظافت و خودلیسی ملکه این فرمون در تمام سطح خارجی بدن ملکه پراکنده می شود. در هنگام غذا دهی به ملکه توسط کارگران و لمس( توسط شاخک ها) و نظافت ملکه(توسط خرطوم) توسط ملازمین، این فرمون به این عده از کارگران انتقال می یابد. طی تبادلات غذایی و تماسی داخل کندو بین کارگران ، این فرمون بتدریج و به طور دائم در کل کندو پخش می شود در نتیجه زنبوران کارگر به ملکه توجه بیشتری می کنند ا ز او مواظبت می کنند و او را به شایستگی رسیدگی می نمایند.
تا زمانی که این فرمون در کلنی پخش شود تمام زنبوران از جود ملکه اطلاع می یابند چنانچه ترشح این فرمون در کلنی کم و یا قطع شود زنبوران کارگر متوجه فقدان ملکه یا پیر شدن ملکه می شوند و شرایط را برای پرورش ملکه جدید از لاروهای جوان 1 تا 3 روزه مهیا می سازند. قبل از لقاح ، ملکه برای جذب زنبوران نر در زنبورستان و حتی خارج از آن از زنبورستان ها ی دیگر اقدام به ترشح این فرمون به اضافه فرمون ترژیت ( غدد حلقوی شکمی) (tergite) می نمایند.
Queen Mandibular Phermon(QMP)
گیاهان در قبال گرده افشانی که زنبوران عسل انجام می دهند مقداری شهد یا گرده به عنوان دستمزد در اختیار آنها قرار می دهند. چنانچه گیاهی از لحاظ شهد و گرده غنی نباشند زنبوران عسل تمایلی به گذراندن وقت و انرژی خود برای گرده افشانی این نوع گیاهان ندارند. با توجه به این مسئله دانشمندان در پی شناخت راهی بودند که از طریق آن بتوان زنبوران را هدف دار به سمت گیاهان جذب نمایند. پس از شناخت فرمون آرواره ای ملکه و شناخت کاربردهای گوناگون آن دانشمندان به خواسته شان نزدیکتر شدند. شرکت های تجاری با کپی برداری از فرمون آرواره ای ملکه، شبه فرمونی سنتتیک QMP را با دو محصول با نام های تجاریBee Boost و Fruit Boost سنتز و حدود 2 دهه است که این محصولات در کشاورزی صنعتی دنیا مصرف می شود.OMP مخلوطی پیچیده از 5 ماده شیمایی است که ترکیبی از این 5 ماده تاثیر فوق العاده ای را روی فعالیت های حیاتی زنبوران عسل دارد. این فرمون تا حد بالایی بر روی رفتار و اعمال آنها چه داخل از کندو و چه خارج از کندو اثر می گذارد و آنها را تحت کنترل خود قرار می دهد.
Fruit Boost
Fruit Boost محصولی بیوتکنولوژی است که ترکیبات آن شبیه ترکیبات فرمون آرواره ای ملکه است. این محصول به طور چشمگیری در افزایش گرده افشانی و بهبود کیفیت محصولات در حد عالی استفاده میگردد. در ایالات متحده از سال 1989 تا به امروز در افزایش محصولاتی چون کیوی ، هلو ، سیب ، گلابی ، زغال اخته ، قره قاط و …. این محصول مورد استفاده قرارگرفته است. زمانی که تعداد زیادی از شکوفه و گل درخت مورد نظر باز شود این محصول را به صورت محلول با آب روی درختان اسپری می نمایند. تحقیقات نشان می دهند که تعداد زنبوران در اطراف درختانی که به این محصول آغشته شده اند تا 37% در مقایسه با درختانی که از این محصول استفاده نشده است افزایش می یابد. افزایش تعداد زنبوران ملاقات کننده از اصلی ترین و افزایش زمان ملاقات از دیگر پیامدهای استعمال این محصول می باشد. افزایش و بهبود محصولات ، در صورت استفاده از این محصول سنتتیک به 2 صورت توجیه شده است.
1 – به علت شباهت این فرمون با فرمون ملکه و میزان علاقه و جاذبیت زنبوران عسل به این فرمون پس از اسپری شدن این محصول روی درختان زنبوران کارگر زمان بیشتری صرف جمع آوری شهد و گرده و گل های بیشتری را ملاقات می نمایند.
2 – پس از بازگشت زنبورانی که با این نوع محصول سنتتیک برخورد کرده و شهد یا گرده ای جمع آوری نمودند ، درون کندو رقص های مکالمه ای( حرکتی که زنبواران کارگر پس از کشف منبع جدید در روی شانها برای معرفی محل منبع جدید به سایر زنبوران انجام می دهند) شدید تر و طولانی تر نسبت به سایر زنبورانی که با این محصول مواجه نشده اند انجام می دهند. طی این عمل زنبوران چرا روی بیشتری جذب گیاه مورد نظر می گردند. در نتیجه زنبوران بیشتری به ملاقات گل های آن گیاه می روند و گرده افشانی با موفقیت بیشتری صورت می پذیرد و نهایتاً محصولات کندو نیز افزایش می یابد. طی آزمایشات به عمل آمده اختلاف معنا داری در مورد اندازه میوه کیوی در صورت استفاده از این محصول سنتتیک در مقایسه با عدم استفاده از این محصول وجود دارد.
Bee Boost
به علت شباهت این محصول سنتیک به فرمون آرواره ای ملکه از آن می توان به عنوان ملکه کاذب در کلنی استفاده نمود. از این فرمون می توان در زنبورداری تجاری ، پرورش ملکه ، تکنیک تولید زنبوران پاکتی ، زنبورداری تفننی و مبتدی ، تحقیقات و ….. استفاده نمود. از جمله کاربردهای ملکه دروغین می توان به موارد ذیل اشاره نمود :
1- در حمل و نقل زنبوران پاکتی احتمال وارد شدن صدمه به ملکه وجود دارد. به علت ارزش اقتصادی بالای ملکه سعی می گردد در انتقالات دقت بیشتری شود یا زنبوران پاکتی بدون ملکه حمل و نقل می گردند. عدم وجود ملکه در جعبه ، زنبوران را مشوش می سازد. استفاده از این محصول موجب آرام شدن زنبوران عسل در انتقالات زنبوران پاکتی بدون ملکه میگردد.
2- استقرار زنبوران جوان در کندو یا لانه ای که به تازگی در آن مستقر شده اند با تاخیر در فعالیت های حیاتی کلنی همراه خواهد بود. استفاده از شبه فرمون آرواره ملکه این تاخیر را کاهش می دهد و موجب تحریک زنبوران به فعالیت بیشتر می گردد.
3- عدم وجود ملکه در یک کندو پیامدهایی در پی خواهد داشت. با استفاده از Bee Boost کندوی یتیم را می توان تا چند روز بدون ملکه و بدون ایجاد هیچ خللی در کلنی پابرجا نگه داشت. (عدم وجود ملکه در کلنی استرسی ایجاد می نماید و هدف و انرژی کلنی را به سمت پرورش ملکه سوق دهند.)4- استفاده از این شبه فرمون در تثبیت موفق بچه کندو در لانه جدید بسیار موثر می باشد.
5- به علت ارزش اقتصادی ملکه همچنین ارزش والای اقتصادی زنبور در گرده افشانی ، می توان از Bee Boost در گرده افشانی های یکبار مصرف به جای یک ملکه واقعی در کاهش خسارت و هزینه ها استفاده کرد.
6- جذب زنبوران جامانده و جلب زنبورانی که بر حسب اتفاق گم شده اند.
7- جایگزین ملکه در کلنی های گرد افشان در قفس معمولاً در گرده افشانی هایی که احتمال نابودی کلنی وجود دارد( در این موارد ارزش گرده افشانی ارجحیت دارد به زندمانی کلنی) از ملکه ی کاذب به جای ملکه واقعی استفاده میگردد.
8- اغلب کندوهای هسته ای بدون ملکه در مقابل حمله زنبوران واسپ بسیار آسیب پذیرند تحقیقات نشان می دهد استفاده از Bee Boost در کندوهای هسته ای بدون ملکه مقاومت در برابر واسپ ها را تا 6 روز افزایش می دهد .
9- بهبود موفقیت در پرورش ملکه
منبع: حشره شناسی به نقل از زنبور آرام