عنوان:
معرفی نحوه تغییر پایتختهای حکومتها وسعت و سوی آنها
درس:
تاریخ شهر ایرانی
پایتختهای قبل از اسلام
همدان
حفاری های به عمل آمده در همدان حاکی از تمدن هزاره چهارم قبل از میلاد است. همچنین با توجه به نقوش بدست آمده بر روی ظروف سفالی که غالباً نقش چهارپایان می باشند نشان دهنده توجه مردم ساکن به کشت و زرع و نتیجتاً یکجانشینی در این منطقه می باشد.
سنگ بنای اولین شاهنشاهی ایران در هگمتانه گذاشته شد. نام همدان بیش از عهد مادها اکسایا بود به معنی شهر کاسیان، درزبان یونانی اکباتان و در کتیبه های هگمتانه و در کتیبه های آشوری همدانا نامبرده شده است و در نهایت در دوران اسلامی همدان نام گذاری شد.
(جا) هنگ+ متا (تجمع) محل تجمع
حمله اقوام آشوری به مادی انگیزه تجمع قوای مادی در هگمتانه و تشکیل حکومت واحد می باشد.
همدان در توصیف تاریخ نویسان از جمله اصطخری، ابن حوقل، و حمد ا… مستوفی شهری آباد با چشمه های زیاد بوده که ابعادش یک فرسنگ با دیواره های گلین و چهار در آهنین بوده است.
اقوام ماد دشمنان سرسخت اقوام آشوری بودند و در سال 612 با اتحاد اقوام ماد منجر به شکست اقوام آشوری شد و هگمتانه تبدیل به یک تختگاه باشکوه و با حصارها و کاخ های باشکوه گردید.
در سال 550 ق.م کوروش کبیر شاهزاده مادی و پارس پس از سه سال پیکار مداوم در زمان پادشاهی اژی دهاک موفق به تسخیر هگمتانه شد. کوروش هگمتانه را ضمیمه پارس نمود. پس از این اتفاق هگمتانه رو به ویرانی نگذاشت و کوروش دستگاه اسناد مملکتی را در آنجا مستقر نمود و حتی بزرگان ماد در مقام خود باقی ماندند.
داریوش اول توجه خاص به ارتباط بین پایتخت ها داشت و حتی جاده های شاهی که بابل را به سارد متصل می کرد و یا از بابل به دره سند متصل می شد را توسط مامورین مخصوص مراقبت می کرد. داریوش مراکز متعددی را در دوران حکومت خود برگزید که هر یک بواسطه موقعیت جغرافیایی امتیازاتی داشتند در همین زمان همدان پایتخت تابستانی هخامنشی بود و بابل و شوش مقر زمستانی و تخت جمشید برای اعیاد نوروز مورد استفاده قرار می گرفت پس از سلسله هخامنشی در ابتدای دوره سلوکی خرابی و صدمات زیادی بر شهر همدان وارد آمد و معبد آناهیتا غارت شد. ولی چون شهر بر سر شاهراه بزرگ واقع و از لحاظ سوق الجیشی مناسب بود دست به انهدام آن نزدند و حتی پس از این ویرانی پرستشگاه کنگاور و معبد لائودیسه را در اطراف همدان بنا کردند. اشکانیان نیز وقتی صاحب قدرت شدند و مقدونی ها را از ایران راندند مانند هخامنشیان همدان را پایتخت تابستانی خود قرار دادند.
نزدیکی هگمتانه به تیسفون (پایتخت اشکانی) و عبور جاده ابریشم از همدان از دیگر عوامل اهمیت همدان در دوران پارتی است و پادشاهان ساسانی اوقات تابستانی خود را در همدان که نزدیک تیسفون بود می گذراندند. د سال 23 هجری شهر همدان بدست تازیان با انقراض حکومت ساسانی به تاراج رفت و پس از این با تضعیف قدرت سلجوقیان و تقسیم قلمرو آنان به چند قسمت، همدان جزو منطقه سلاجقه عراق و کردستان درآمد. در سال 590 هجری همدان جزو سرزمین خوارزمشاهیان درآمد.
شوش
تلاقی دو تمدن کهن بین النهرین و ایران
موقعیت طبیعی: امتداد طبیعی بین النهرین سفلی در شمال خلیج فارس. (دشتی که گرداگرد آن به جز جنوب غربی کوه قرار گرفته) آثار تمدن در شهر شوش در 8000 ق.م یافت شده و اولین بار 4000 ق.م روستاییان در این منطقه ساکن شدند. از اواسط هزاره چهارم راههای تجاری توسعه می یابد و شوش به مراکز مهم اقتصادی، بازرگانی وصل شده اند. شوش پایتخت میلامی ها ساکن غرب فلات ایران بود.
پایان هزاره دوم ق.م مصادف بود با قدرت گرفتن مجدد سرزمین بابل و انتقال آنها از اقوام میلامی، در نتیجه رفته رفته میلام کاسته شد شهر شوش رو به ویرانی نهاد ولی در طی سه قرن تلاش میلامی ها مجدداً نشانه های وفور نعمت و تمدن در آن ظاهر شد. ولی در قرن 7 قبل از میلاد که میلامی ها که در اوج رخوت و ضعف خود قرار داشتند. با مسائل مختلفی از جمله بیش رومی قوم آریایی به سمت سرزمین هایشان و همچنین تسلط قوم آشور بر بابل و قدرت گرفتن آنها سروکار داشتند. در حدود سال 640 قوم آشور به پادشاهی بانیپال به سرزمین شوش حمله کرد شاه آنرا خلع کرد و شوش را با خاک یکسان کرد.
با وجود آنکه شوش در نبرد با میلامی ها و آشوری ها با خاک یکسان شد این شهر با تمدن 4000 ساله خود کماکان قابلیت آنرا داشت که پایتخت هخامنش قرار بگیرد و قلب تمدن جهان گردد، شوش در دوران هخامنش چهار راه شرق و غرب شد. پس از ضعف و سقوط آشور متصرفات آن بین بابلی ها و مادها تقسیم شد شهر شوش در تصرف بابلی ها درآمده و با قدرت گرفتن آریایی ها و به سلطنت رسیدن کوروش سرزمین پدران خود را گسترش داد و بر سراسر عیلام تسلط یافت و شوش را پایتخت خود قرار داد. (شوش اولین پایتخت هخامنشی)
پس از سقوط مادها کوروش پایتخت خود را به همان انتقال داد و این اقدام کوروش با هدف سیاسی بود که حق حاکمیت خود را بر قلمرو مادها بیش از پیش محرز کند.
کوروش پس از مدتی پارسارگارد را به عنوان پایتخت بنا نهاد و به این جهت که میخواست پایتخت اصیل و ملی و پایگاه خاص هخامنش و قوم پارس بوجود آورد.
هنگامی که داریوش به قدرت رسید شورشهایی در سراسر سرزمین وسیع هخامنش در جریان بود از جمله آنها دو شورش در شهر شوش بود که توسط شاهزادگان شوش و با ادعای تاج و تخت انجام شد که البته هر دو سرکوب شد و در پی این سرکوب ها داریوش شهر شوش را پایتخت خود قرار داد و دستور داد تا در محل قلعه قدیمی میلامی قلعه ای محکم و بر فراز تپه مجاور آن کاخ آپادانا (کاخ بار عام) را سازند.
شهر شوش در زمان سلوکیان و اشکانیان چند بار در جنگها محتمل خسارات زیادی شد ولی مجدداً بازسازی شد.
شهر شوش پس از سلسله سلوکیان در دوران اشکانیان و ساسانیان نیز از مراکز قدرت حکومتی به شمار می رفت و دوران افول و نزول خود را طی می نمود ولی در کل در دو مقطع تاریخی شهر شوش ویران شد و خالی از سکنه گردید یکی در زمان آشور با نیپال و دیگری در عهد شاپور دوم ولی هر دو بار پس از ویرانی به علت پتانسیل و موقعیت قرارگیری شهر و نیز تاریخچه شهر دوباره بازسازی شد و حیات خود را از سر گرفت.
شوش در سال 640 هـ.ق مورد تصرف اعراب مسلمان واقع شد و صدمات زیادی دید ولی مورد بازسازی قرار گرفت ولی پس از قرن سوم هجری مورد توجه نبود و از اهمیت آن کاسته شد.
در قرون بعدی اسلام نیز هرگز شهر شوش به جایگاه اولیه خود بازنگشت و رفته رفته رو به افول نهاد. از شهر شوش در حال حاضر تنها بقایایی کشف شده توسط باستان شناسان بر روی چهار تپه مجاور هم می باشد.
پاسارگاد:
پارس ها تیره ایی از قبایل ایرانی بودند که در اوایل هزاره اول قبل از میلاد وارد فلات ایران شدند ابتدا در حاشیه دریاچه ارومیه ساکن شدند ولی پس از مدتی از ضعف حکومت عیلام استفاده کردند و در سرزمینهای پارسوماش ساکن شدند. کمبوجیه اول پسر کوروش اول از نوادگان هخامنش سرزمین تحت تسلط هخامنشیان را گسترش داد و با دختر اژی دهاک پادشاه ماد ازدواج کرد و کوروش فرزند آنها بود که بعدها به کوروش کبیر شهرت یافت. کوروش بر تمامی سرزمین مادی مسلط شد و حکومت عظیم هخامنشی را پایه گذاری کرد.
تختگاه اولیه کوروش در دشت مرغاب: سه کیلومتری جاده اصفهان شیراز بود. پاسارگاد به دلیل وضعیت مناسب اقلیمی که داشت پیش از هخامنشیان نیز محل سکونت بود و آثار تمدن در حدود 4000 هـ.ق در آن کشف شده است.
پاسارگاد در شاهراه بزرگی قرار داشت که پایتخت مادها اکباتان را به خلیج فارس متصل می کرد. همان طور که از نام پاسارگاد مشخص است محل اردوگاه پارسیان بود. در ابتدا مراکز مهم اداره کشور در دوران کوروش کماکان اکباتان و شوش و بابل بود. ولی کوروش از ابتدا به آباد کردن پاسارگاد علاقمند بود و در سال 550 ق. م پاسارگاد به صورت پایتخت اصلی کوروش درآمد.
تخت جمشید
در زمانی که داریوش اول به حکومت رسید سراسر و سرزمین هخامنش دچار آشوب و ناامنی بود پس از دو سال جنگ و لشکرکشی به متصرفات هخامنشی داریوش امنیت را به سراسر سرزمین وسیع هخامنش بازگرداند. داریوش برای اداره بهتر امور چنین حکومت وسیعی که تا آن زمان دنیا به خود ندیده بود مراکز مهم ارتباطی درخور شکوه هخامنشی در نظر گرفت. لذا علاوه بر بابل، هگمتانه، پاسارگاد به شهر شوش که پایتخت قبلی عیلامیان بود توجه بسیار نمود. ولی داریوش به این پایتخت اجدادی خود اکتفا ننمود و یک مقرر حکومتی برای خود در جلگه مرودشت در نزدیکی کوه رحمت و نزدیک به پاسارگاد انتخاب نمود.
تیسفون (مدائن)
در 30 km دجله در جنوب شرقی بغداد است. تیسفون در منطقه ای بوده که به لحاظ موقعیت جغرافیایی سوق الجیشی و دارای زمین حاصل خیز و آب کافی برای آبیاری و زراعت می باشد.
شهر تیسفون در ابتدا در هنگام لشکرکشی های پارت به سلوکیان محل اردوگاه سپاهیان اشکانی بوده و پس از سقوط سلوکیان تختگاه شاهنشاهی پارت شد.
دو جاده تجاری مهم زمان پارتیان یکی از آسیای صغیر شروع میشود و از سوریه و بین النهرین می گذشت و به خلیج فارس ختم میشده است و جاده دیگر که به راه ابریشم شهرت داشته و از چین به مدیترانه ختم میشود و در راه از مرو و ترکستان و اکباتان و صد دروازه و بین النهرین عبور می کند و به دلیل اینکه بین النهرین در تقاطع این دو جاده بوده بین النهرین و تیسفون در نزدیکی آن بسیار آباد بوده اند.
در شهرسازی پارتی که در ابتدا به صورت چادرنشینی بود و چادرها به صورت دایره وار به دور یکدیگر حلقه می زدند و اردوگاهها هم به همان صورت شکل می گرفتند در شکل شهرسازی پارتها نیز تاثیر گذارد. بطوریکه شهر الحضر که دارای قلعه مستحکمی بود مانند تیسفون مدور بنا گردید.
شهر تیسفون در نبرد پارتها با رومیها مورد تسخیر و ویرانی قرار گرفت ولی مجدداً بازسازی شد. در زمان ساسانی و ناامنی در سراسر متصرفات ساسانی موجب ضعف حکومتی شد و سرانجام تیسفون توسط سپاهیان عرب فتح گردید. پس از غارت شهر توسط تازیان شهر خالی از سکنه گردیده و رو به ویرانی نهاد. اعراب شهر بغداد از روی نقشه شهرسازی تیسفون به شکل مدور به عنوان پایتخت در خور اسلام ساختند.
پایتخت های پس از اسلام:
نیشابور
خراسان قدیم شامل 4 بخش بود که نیشابور قسمت غربی آن بود.
نیشاپور بانی آن شاپور اول فرزند اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی بود.
نقل است نیشابور در سال 505 به وسیله غزنویان ویران شد و نیز بار دیگر در قرن 7 هجری توسط فرزند چنگیز ویران شد.
نیشابور از سال 205 هـ.ق که آغاز استقلال ایران است توسط طاهریان به پایتختی انتخاب شد.
زرنگ
نیشابور در زمان حکومت طاهریان به عنوان پایتخت انتخاب شد و در وصف عظمت شهر و بزرگی مسجد جامع آن سخنان بسیاری گفته شده است.
پس از کشته شدن محمد بن طاهر در سال 259 توسط یعقوب پس صفاری و انقراض سلسله طاهریان نیشابور کماکان پایتخت بود و پس از آن زرنگ سیستان پایتخت سلسله صفاریان و نیشابور پایتخت دوم آنان بود. تاریخ نویسان نقل کرده اند که رزنج در دوره ساسانی یکی از بزرگ ترین شهرهای ایران بوده است و در کنار سنارود که شعبه هیرمند است قرار داشته.
ری
در قرون اولیه اسلام پس از بغداد شهری به عظمت ری در مشرق زمین وجود نداشته است.
آثار شهرنشینی از هزاره سوم ق.م در ری یافته شده است و نیز شهر ری از دوره ماد به بعد اهمیت خاص داشته است. (در سال 617 هـ.ق مغول به ری تاختند و آنجا را خراب کردند) در سال 420 سلطان محمود غرنوی به ری حمله کرد آنجا را فتح کرد و آنجا را تختگاه حکومت غزنوی قرار داد ولی پس از مدتی غزنه پایتخت شد و ری از اهمیت اولیه افتاد.
سمرقند و بخارا
در کنار رود سغد قرار داشتند و دارای شارستان و ربض و کهن دژ بوده است در روایات از بازاز سمرقند و گستردگی معاملات و بازرگانی آن تعاریف بسیار شده است. سمرقند در دوره سامانی پایتخت بود سمرقند و بخارا در سال 616 توسط مغول ویران گشت. اما در واخر قرن 8 هـ.ق امیر تیمور گورکان سمرقند را به پایتختی انتخاب کرد و در عمران آن بسیار کوشید. پس از تسلط معین بر ماوراء النهرین سرزمین به 4 بخش تقسیم شد. سمرقند – بخارا – ارکش – نخشب
مرو
یکی از دیگر از پایتخت های اسلامی ایران شهر مرو می باشد. مامون در زمانی که در خراسان حکومت می کرد مرو را به پایتختی برگزید.
شهر مرو در زمان حکومت سلجوقیان به عنوان پایتخت انتخاب شد.
در زمان حکومت سلجوقیان بسیار آباد بود دارای دو مسجد شافعی و حنفی بود و کتابخانه های بزرگ و معروفی داشت. ولی این شهر نیز مانند بسیاری از شهرهای مهم ایران با حمله مغول ویران گشت و در اواخر قرن 8 هـ.ق در زمان امیر تیمور گورکان مورد بازسازی قرار گرفت و رفته رفته رو به آبادی گذاشت.
یزد
شهر یزد یکی از پایتخت های باشکوه اسلامی بوده است و اولین بنای آن معروف به اسکندر مقدونی در 862 هـ.ق می باشد. اسکندر در همین زمان زندان معروف خود را در یزد ساخت.
دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت
رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم
حافظ
تبریز و مراغه
در طول تاریخ مقرر حکمرانی پادشاهان زیادی بودند از جمله:
1- اتابکان آذربایجان 2- ایلخانی 3- چوپانیان 4- ایلکان 5- ترکمنهای قره قویونلو و آق قویونلو 6- شاه اسماعیل صفوی
علل انتخاب تبریز و مراغه به عنوان پایتخت به کرات
1- به منظور تمرکز قوای دفاعی در برابر نیروهای متخاصم از سمت شمال و غرب.
2- به منظور کنترل بهتر قبایل و ایلات آذربایجان جلوگیری از اغتشاش بین آنها و حکومت مرکزی
3- مراتع سربند زیادی که در اطراف تبریز و مراغه قرار داشت و باعث آبادانی منطقه گردیده است.
"سلطان اولجایتو با انگیزه داشتنی پایتخت شخصی، پایتخت را از تبریز به سلطانیه منتقل کرد. ولی به علت دوری سلطانیه از راههای اصلی پس از مرگ اولجایتو شهر رو به ویرانی نهاد و هرگز آبادانی اولیه را نیافت.
قزوین
از شهرهای مهم دوران ساسانی قزوین. بنای آن را به شاپور اول دومین پادشاه ساسانی نسبت می دهند. قزوین در ابتدا یک دژ و قلعه نظامی بود که در برابر حملات دیلمیان مقاومت کند.
دو عامل در طول تاریخ باعث توجه حکام به قزوین به عنوان قلم دفاعی شد:
1- حملاتی دیلیمان و انتقال از قزوین به عنوان تجمع نیروهای دفاعی
2- پیروان حسن صباح و اسماعیلیان در قلعه الموت و توجه به سلاجقه به قزوین به عنوان نقطه تمرکز دفاعی
قزوین (5 سال در زمان سلطنت شاه طهماسب اول و شاه اسماعیل دوم و سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول پایتخت ایران بود. تا در سال 1007 پایتخت به اصفهان منتقل شد.
علل انتخاب پایتخت از قزوین به اصفهان
1- تا سال 1006 قزوین پایتخت شاه عباس بود وی در ایام تفریح و تفرج به اصفهان می رفت و این منطقه را بدست داشت تا بالاخره مقر حکومتی را به اصفهان منتقل کرد.
2- زمینهای وسیع و حاصلخیز اطراف اصفهان مستعد تغذیه جماعت زیادی بود. پساز انتقال تختگاه به اصفهان شهر قزوین رو به افول نهاد و هرگز شکوه اولیه خود را بازیافت.
اصفهان
اصفهان در زمان صفویان به یکی از بزرگترین شهرهای زمان خود تبدیل شد و هسته اولیه آن در زمان ساسانی، اردوگاه نظامی بود. اصفهان نیز مانند سایر شهرهای ایران در زمان حمله اعراب پس از سقوط شهر دورانی را رو به افول نهاد ولی رفته رفته تبدیل به یکی از بزرگترین مراکز تمدن خود شد.
تهران
شهر تهران تا زمان امپراتور گورکانی یک دهکده کوچک بود و پس از حمله مغولان ویرانی ر و پس از آن که ری رو به آبادانی نگذاشت شهر تهران که در نزدیکی آن بود رو به رشد نهاد.
در سال 961 هـ.ق شاه طهماسب برای شهر تهران بازو کشید و آقا محمد خان آن را به پایتختی برگزید.
فهرست منابع:
از شار تا شهر (نویسنده: دکتر حبیبی)
شهرهای ایران، (نویسنده: یوسف کیانی)
پایتخت های شاهنشاهی ایران، (هیئت مطالعات تاریخی ایران )
مکتب اصفهان (نویسنده: زهرا اهری)
تبریز خشتی استوار در معماری ایران (نویسنده : حسین سلطان زاده)
17