تحقیق و توسعه، راهی به سوی پیشرفت جامعه
خبرگزاری فارس: در این مقاله سعی شده، ضمن بیان مقّدمه ، نگرشی به تاریخچه ی تحقیق و توسعه ،و ضرورت و اهمیّت تحقیق و توسعه در دنیای امروز، وتعریف تحقیق و توسعه بیان شود و همچنین به نقش تحقیق و توسعه در برنامه ریزی، ضرورت ارتباط میان دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، نقش پژوهش در توسعه مدیریت، فعالیت ها و بخش های تحقیق و توسعه، شاخص های تحقیق و توسعه، اشاره می گردد.
چکیده
توسعه یا اندیشه ی پیشرفت و تحّول، در جهت بهسازی فردی و اجتماعی ، قدمتی به طول تاریخ بشر دارد. دانشمندان معاصر معتقدند که توسعه و پیشرفت علوم در نیمه ی دوم قرن بیستم ، به مراتب بیشتر و جامع تر از پیشرفتی است که کلیه ی علوم از بدو پیدایش تا پایان نیمه ی اول قرن بیستم داشته اند. تصّور اینکه در چنین مّدت زمان کوتاهی، علوم بشری تا این حد پیشرفت کرده باشند، کمی تعجّب آور و مشکل می نماید، ولی اگر توجّه شود که استفاده از روش صحیح تحقیق علمی نیز، قدمتش بیش از یک ربع قرن نیست، این حقیقت را می توان به سادگی قبول کرد که توسعه و پیشرفت سریع علمی ، صرفاً مرهون و مدیون به کار گیری روش های دقیق و صحیح علمی بوده است.
نهادینه کردن مبانی علم، به تحقیق و پژوهش ، وابسته است. ارتقاء فرهنگ پژوهش و تحقیق ، به اعتقاد ، باور و اشتیاق محققان دانشگاهی و پژوهشگران کشورنسبت به تحقیق بستگی دارد. در این راستا توجّه به تحقیق که منجر به توسعه و پیشرفت در عرصه ی فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی، فنّی، و … در جامعه می شود ، یکی از مباحث مهّمی است که پرداختن به آن از اهمیّت خاصی برخوردار است .چرا که علم بدون عمل و عمل بدون علم، هر دو آفت زندگی اجتماعی هستند.
در این مقاله سعی شده، ضمن بیان مقّدمه ، نگرشی به تاریخچه ی تحقیق و توسعه ،و ضرورت و اهمیّت تحقیق و توسعه در دنیای امروز، وتعریف تحقیق و توسعه بیان شود و همچنین به نقش تحقیق و توسعه در برنامه ریزی، ضرورت ارتباط میان دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، نقش پژوهش در توسعه مدیریت، فعالیت ها و بخش های تحقیق و توسعه، شاخص های تحقیق و توسعه، اشاره می گردد و نهایتاً پیشنهادها و راهکارهای کاربردی و علمی در محور موضوع مقاله ، ارائه می شود.
واژگان کلیدی :تحقیق ، توسعه ، پبشرفت ، جامعه .
مقدمه
تحقیق و توسعه و مدیریت از ارکان ایجاد، توسعه و بهره برداری از تکنولوژی و از جمله ضروریات توسعه ی اقتصادی، اجتماعی در هر کشوری هستند و در کشورهای در حال توسعه که در صدد خود کفایی صنعتی و اقتصادی هستند، سیاست گذاری و طرح ریزی برنامه های تحقیق و توسعه و اعمال مدیریت اثر بخش ،بر ای فعالیت ها در اولویت ملیّ، صنعتی و تولیدی قرار دارد. گسترش و ارتقای فعالیت های تحقیق و توسعه "خصوصاً تحقیقات صنعتی ، مستلزم شناخت عوامل موثر در فرآیند تحقیق و توسعه، و طراحی سیاست ها و مکانیزم های اثر بخشی این قبیل فعالیتّهاست.
در دنیای کنونی (قرن بیست و یکم)، سرمایه گذاری در بخش تحقیقات، از اهداف بلند مّدت و استراتژیک همه ی جوامع می باشد. در حال حاضر کشورهای پیشرفته و توسعه یافته ی دنیا، سهم قابل توجهی از GNP خودشان را صرف تحقیق می کنند. و این دسته از کشورها، توسعه و پیشرفت خود را، مرهون توجّه به نگرش صحیح به این مساله می دانند. ولی متاسفانه با وجود همه ی اینها، هنوز نگرش علمی و فرهنگ تحقیقاتی در جامعه ی ما ، به درستی جا نیفتاده است و درست است که در صحبت های روز مره ازواژه ی تحقیق و پژوهش بیشتر استفاده می کنیم ، ولی در عمل و اجرا، تحقیق علمی به معنای واقعی ، در کشور ما وجود ندارد. بر اساس آمار ارائه شده 94 درصد از تحقیقات انجام شده ی دنیا در کشورهای پیشرفته و تنها 6 درصد آن در کشورهای جهان سوم انجام می گیرد. (نژاد ایرانی، 1382، 65)
در شرایط رقابتی دنیای صنعتی و اقتصادی حاضر، انجام فعالیّت های تحقیق و توسعه، یکی از اثر بخش ترین کارهایی است که مدیران موسسات و سازمان ها می توانند به آن ، روی آورند. باید توّجه داشته باشیم که در کشورهای صنعتی و پیشرفته ی جهان، هزینه هایی که به فعالیت های تحقیق و توسعه اختصاص داده می شود، روز به روز در حال افزایش می باشد. از طرف دیگر، روی آوردن به تحقیق و توسعه، بدون ایجاد زیرساختهایی که لازمه ی چنین واحدهایی است ، ساختار سازمانی، ویژگی های نیروی انسانی ومدیریت این سازمان ها، موجبات شکست فرآیند تحقیق و توسعه ی موسسات و بنگاه های اقتصادی را فراهم خواهد کرد. لذا توّجه به چنین واحدهایی میتواند جامعه را به سوی پیشرفت قابل توجه هدایت نماید و کشور ما می تواند خود را از یک جامعه ی در حال توسعه ، به یک جامعه ی پیشرفته و صنعتی تبدیل نماید.
نگرشی به تاریخچه ی تحقیق و توسعه
توجّه به تحقیق و توسعه ، بعد از جنگ جهانی دوّم ،به صورت فزاینده در نظر بوده و قبل از آن ، تنها معدودی از موسسات خصوصی و خدماتی تحقیقاتی برای صنایع انجام میدادند.
مدیریت سازمان های تحقیق و توسعه ،در سال های قبل از جنگ جهانی دوّم به علّت کوچک بودن این موسسات پیچیده نبود و رویارویی فعالیت های تحقیقی و توسعهای با دیگر عوامل ، به سادگی انجام می گرفت. پس از جنگ جهانی دوّم، ایالات متحّدهی آمریکا از طریق سرمایه گذاری بر روی نتایج به دست آمده از فعالیت های تحقیق و توسعه ی زمان جنگ، به سرعت پیشرفت کرده و به حجم و پیچیدگی واحد های تحقیق و توسعه افزوده شد که در نتیجه ، بهبود فزاینده ی محصولات جدید را، به همراه داشت. بنابراین در واقع از زمان جنگ جهانی دوّم تا کنون، تحقیق و توسعه به عنوان عامل اصلی رشد و دگرگونی جوامع صنعتی ، شناخته شده است.
تحقیق و توسعه ، در تاریخ تکامل و رشد خود، سه نسل را طی کرده است .(ساحتی مهر، 1382، ص 77):
1- نسل اوّل: در این نسل ، لابراتوارها یا آزمایشگاه ها ، محّل فعالیّت دانشمندان بود و در حقیقت دراین مرحله ،تحقیقات عمدتاً به صورت فردی ، انجام می گرفت که موجب اختراعات و تحولّات عظیمی نیز شدند.
2- نسل دوّم: دراین نسل ، واحدهای تحقیق و توسعه ی صنعتی در کارخانجات با لابراتوارها تماس تنگاتنگ داشتند. در این دوره ، کارخانجات با محدودیت شدید بازار ورقابت ، روبرو بودند. مشخصه ی تحقیق و توسعه از این دور به بعد ، این است که این گونه تحقیقات تنها و تنها ، در بستر فعالیّت خلّاق و پویایی مجموعه تکنولوژی های مرتبط با محصول و در پیوند متقابل و تنگاتنک با صنعت ، معنی و مفهوم یافتند.
3- نسل سوم: در این نسل واحد های تحقیق و توسعه هستند که وظایف، نقش و محتوایشان ، تحول نوینی پیدا کرده است .امروزه تحقیق و توسعه ، در سراسر دنیای پیشرفته ی صنعتی، به یک فعالیّت عمده ی صنعتی و دولتی تبدیل شده و به صورت سازمان هایی در آمده است که علاوه بر احاطه و پاسخگویی به مسائل صنعتی و تکنولوژیکی ، با مسائل سیاسی، امنیّتی و فرهنگی در ارتباط بوده و یکی از ابزارهای قدرت، به معنای در دست داشتن توسعه ی صنعتی و در پی آن توسعه ی اقتصادی جامعه، تلقی می شود. اکنون تحقیق و توسعه نه تنها به مدیران کارخانجات یا موسسات بلکه به مسئولین مملکتی و امنیتّی نیز، گزارش می دهد. بنابراین دوران کنونی ، را باید دوران ارتباط منسجم و ارگانیک میان حوزه ی نوین تحقیق و توسعه (حوزه ی عمل مشترک دانشگاه و صنعت) و دولت دانست.
ضرورت و اهمیت تحقیق و توسعه
علمای معاصر را اعتقاد بر این است که توسعه و پیشرفت علوم ، در نیمه ی دوم قرن بیستم ، به مراتب بیشتر و جامع تر از پیشرفتی است که کلیه ی علوم از بدو پیدایش خود تا پایان نیمه ی اوّل قرن بیستم داشته اند. تصور اینکه در چنین مدّت زمان کوتاهی، علوم بشری تا این حد پیشرفت کرده باشند ،کمی تعجّب آور و مشکل می نماید، ولی اگر توجّه شود که استفاده از روش صحیح تحقیق علمی نیز، قدمتش بیش از یک ربع قرن نیست، این حقیقت را می توان به سادگی قبول کرد که این توسعه و پیشرفت سریع علمی ،صرفاً مرهون و مدیون به کار بردن روش های دقیق و صحیح علمی بوده است.
از بررسی تاریخی شگفتی ها و دستاوردهای علمی و فنّی و پژوهش ، در عرصه های گوناگون زندگی انسان ها، نتیجه گرفته اند که بسیاری از مهارت های ساده که امروز بدیهی محسوب می شود، برای نمونه حتّی خواندن و نوشتن و حساب کردن، که میلیونها انسان قادر به انجام آن هستند، محصول صدها و هزاران سال توسعه فرهنگی تراکم پذیر، بوده است و همه ی نظام های اقتصادی ، بر یک "بنیان دانایی" استوارند. این داناییها، پیوسته تحّول می یابند و دانایی شگفت انگیز دیروز که گاهی جادویی و خارق العاده تلقی می شد، امروز به یک کار و مهارت عادی تبدیل می شود. این نوآوری ها ، با چنان سرعتی پیش می روند که هر واحد از زمان، معادل پولی بسیار ارزشمند ی پیدا می کند. به اعتقاد الوین تافلر (1371)، یافته ها و دستاوردهای علمی و فنّی، همه ی جوامع را به چالش می طلبد و به نهادهای گوناگون ، به ویژه نهاد آموزش و پرورش، بیش از هر دستگاه دیگر هشدار می دهد که برای رویارویی با چنین تحولاتی لازم است خود را مجهزوآماده سازند. این آمادگی بیش از همه باید در عرصه ی تفکر و پژوهش تحقق یابد، چرا که اگر فکر پدیده ی درونی جامعه نشده باشد و به صورت درون زا از بطن و متن جامعه برنخیزد، القا و اعمال آن از برون ، چاره ساز و سامان بخش ، نخواهد شد.
رشد و توسعه اقتصادی ، اکنون بیش از آنچه که به گسترش وسایل یا زمین و تعدد نیروی کار بستگی داشته باشد ، به اندیشه و تکنولوژی نو، وابسته است. حتّی در کشورهای پیشرفته، پژوهشگران بهره وری و توسعه به این نتیجه رسیده اند که وقتی که ابراز تولید و سرمایه ی مادّی و زمین و جز اینها در یک دستگاه اقتصادی به حد اشباع رسیده ، و حتّی در جامعه ،اشتغال کامل حاصل شده و از سرمایه ها، بهترین استفاده بشود و ساختار و سازمان در بهترین وضع خود باشند، برای بهره وری بیشتر، باید به سراغ علوم و فنون جدید رفت .(یونسکو، 1984، ذکر شده در قاسمی پویا، 1381). در حقیقت دگرگونی مستمر روش ها، فنون تولید و پژوهش های بنیادین کاربردی، و به طور کلی پیشرفت در جامعه ، منوط به تحقیق و توسعه در جهان امروز است.
ذکر این مطلب نیز خالی از لطف نخواهد بود که فقط کشورهای پیشرفته، همیشه در همهی زمینهها، اول نیستند و در آینده نیز، چنین خواهد بود. بلکه بر عکس، هر ملتّی، در هر سطحی از توسعه که باشد، می تواند در نوآوری علمی، دست کم در برخی از زمینه ها، به ویژه در زمینه هایی که امکان رشد برای آنان وجود دارد ، فعالانه تلاش کند، وخود را با کاروان علوم و فنون نو، همراه و دمساز سازد.
تعریف تحقیق و توسعه
قبل از پرداختن به تعریف جامع تحقیق و توسعه ، لازم است تعریف روشنی از دو واژه ی تحقیق و توسعه و انواع تحقیقات داشته باشیم:
تحقیق: تحقیق را یک فعالیّت منظم و مدرن می دانند که هدف آن کشف و گسترش دانش و حقیقت است (سیف نراقی و نادری، 1379، ص 37). به عبارت دیگر مجموعهی فزایندی را که سعی می شود توسط آن مشکلات حل شود، تحقیق می نامند. (سکاران، ترجمه ی فارسی، 1380، ص 6)
توسعه: توسعه مترادف واژه ی "Development" بوده و نمود ظاهری آن، سطح فرهنگی بالا، رفاه نسبی و استاندارد بالای درآمدی برای اکثریت عظیمی از یک جامعه است. از لحاظ مفهوم علمی، توسعه تحولی تدریجی در ساختار فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه است که متضمن رشدی خود جوش، مستمر و فراگیر در تولید باشد. (علوی و دیگران، 1382، ص 4) توسعه ابعاد گوناگون دارد و قبل از آنکه نمودی در بهبود تولید و دگرگونی در نهادهای اقتصادی و سطح زندگی مادّی انسان داشته باشد ، باید متحول کننده ی تفکر خود انسان باشد. به عبارت دیگر تحوّل فکری در یک فرایند توسعه ی اقتصادی ، بر تحّول مادّی ،تقدم دارد.
در تقسیم بندی متداول و معمولی، تحقیقات به سه دسته ی تحقیقات زیر بنایی یا پایه، تحقیقات کاربردی، و تحقیقات توسعه ای تقسیم می شوند:
1- تحقیقات زیر بنایی: فعالیت هایی است علمی ، مربوط به روابط عمومی بین پدیدهها. "به بیان دقیق تر کار پژوهش های پایه، اقداماتی است که درتحلیل صفات خاص، ساختارها و روابط متقابل بین اشیاء و موجودات زنده ی کره ی زمین انجام می پذیرد و هدف آن تنظیم حقایقی است که از این تجزیه و تحلیل کسب می شود ، به صورت قوانین کلی با استفاده از الگوهای تبیینی و نظریه های تفسیری". (ریفر، ترجمهی فارسی، 1372، ص 244) در این جا معمولاً افزایش دانش به خاطر دانش است و کاربردهای عملی آن در، مدنظر نمی باشد.
2- تحقیقات کاربردی: از تحقیقات کاربردی ، تعاریف مختلفی ارائه گردیده است امّا در اینجا به تعریف جامعی از آن اشاره می شود: "تحقیقات کاربردی به آن دسته از تحقیقات اطلاق می شود که دستاوردهای علمی حاصل از تحقیقات زیر بنایی، را به حوزهی تکنولوژی می کشاند. علم را با تکنیک وحدت می دهد، علم و دانش را با تکنیک ها و تکنولوژی های موجود ممزوج می کند و به نتایج و دستاوردهای نو در یکی از حوزههای تکنولوژی ، می رساند" (ساحتی مهر، 1382، ص 79).
3- تحقیقات توسعه ای: تحقیقات توسعه ای عبارت است از انجام یک سلسله فعالیتهای برنامهریزی شده که با استفاده از دانش حاصل از تحقیقات یا تجربیات عملی قبلی، منجر به تولید مّواد جدید، محصولات و ابزار جدید و نصب و بهره برداری از فرآیندهای جدید یا سیستمها وخدمات گردیده یااصلاح وبهبود حائز اهمیتی را در موارد فوق در بر داشته باشد.
تحقیق و توسعه را، در تعریف دیگری این گونه تعریف می کنند: "تحقیق و توسعه، کلیهی فعالیتهای توسعه ای دانش علمی را در بر می گیرد. چه، هدف علمی خاصی در ذهن داشته باشد یا نداشته باشد. چه، از نتایج تحقیقات نظری و کاربردی برای ارائه فرآوردهها و فرآیندهای جدید، استفاده بکند، یا نکند." (راپوت، ذکر شده در حمیدی زاده، 1369، ص127).
یونسکو تحقیق و توسعه را این چنین تعریف می کند: "تحقیق و توسعه به طور کلی به صورت هر فعالیت منسجم خلّاق برای افزایش سطح دانش، اعم از دانش انسان، فرهنگ، و جامعه و استفاده از این دانش برای کاربردهای جدید، تعریف می شود." (حمیدی زاده، 1369،ص 128)
نقش تحقیق و توسعه در برنامه ریزی
انسان با تکیه بر یک رشته فعالیت ها که برای تحقیق و توسعه ، در مراحل برنامه ریزی برای نظام های هدف دار انجام می دهد، موجب کاهش شکاف موجود میان خود و هستی، با تمام گستردگی اش می شود.
در تعریف تحقیق و توسعه، عبارت اصلی و مهّم "پیشرفت دانش علمی" بشر است که براثر تحقیقات نظری و کاربردی صورت می پذیرد. ضرورت توّجه به پیشرفت دانش علمی را، میتوان با تفکیک سه سطح و مرحلهی برنامه ریزی ، عمیقاً درک کرد و جایگاه آن را دریافت (نارندرا ستهی و مارتین سلد، ذکر شده در حمیدی زاده، 1369، ص 128)
الف- برنامه ریزی امور جاری فعالیت ها
این مرحله ی برنامه ریزی ، معمولاً فعالیت های جاری دستگاه ها و تشکیلات را در بر می گیرد و مسائل جاری را با توجّه به زمان و استانداردهای کمی و کیفی حل می کند و برنامه های عملیاتی را نیز به ارمغان می آورد.
ب- برنامه ریزی تداوم فعالیت ها
پس از انجام مرحله ی قبل برای تداوم و بقای فعالیت ها، لازم است برنامه ریزی کوتاه مّدت و میان مّدت صورت پذیرد تا در فرآیندهای بلند مدّت، برنامه ریزی، تاثیر به سزایی داشته باشد.
ج- برنامه ریزی رشد و توسعه ی فعالیت ها
این مرحله از برنامه ریزی، معمولاً بعد از موفقیّت در دو مرحله ی قبل انجام میپذیرد که از دو جنبهی داخلی و خارجی برخوردار است، در قلمرو اقتصاد، تغییر الگوی مصرف با توّجه به تغییر عادات و انتظارات مصرف کنندگان در بلند مدّت، می تواند با تغییر شیوهی تولید بر اثر تغییر دانش فنی ، مربوط باشد.
بخشهای اقتصادی در فعالیت هایی که در سطح خرد وکلان انجام می دهند ، به تناسب سطح و حدود آنها از سه مرحله ی مذکور که نوع برنامه ریزی را نیز مشخص می سازند، استفاده میکنند. بنابراین مسئولان کشور ناگزیرند از تحقیق و توسعه، به عنوان ابزار شناسایی، بررسی، تحلیل، ارزیابی و تعدیل و بسط فعالیتها برمبنای هدفها استفاده برند. میزان استفاده از عامل مزبور، سطح و نحوه ی موفقیّت در برنامه ریزی را، نشان میدهد.
ضرورت ارتباط بین مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها
ارتباط دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، با توجّه به نوع فعالیّت و وظایف و اهداف آنها ، ضروری است. این ارتباط از طریق طراحی و به کارگیری سیستم اطلّاع رسانی ، میسر میگردد. فعالیّت، وظایف و اهداف دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ، ایجاب می کند که به طور منطقی و اصولی با یکدیگر، ارتباط داشته باشند. دلایل زیر می تواند، ضرورت این ارتباط را بیشتر نمایان سازد:
1- الزامات تکنولوژی و فنی
2- الزامات اقتصادی
3- الزامات قانونی
نوع فعالیت دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ،از تغییرات شگرف در تکنولوژی ، و دیگر عرصه های اقتصادی، اجتماعی متاثر است.
تغییرات تکنولوژیک در تمامی عرصه ها ، بر فعالیت های دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ، تاثیر داشته و دستیابی به اهداف ، را به مراتب مشکل تر کرده است. بنابراین الزاماً بایستی ، این دو واحد با یکدیگر، ارتباط داشته باشند، زیرا تواناییهای آنها در انجام مطلوب وظایف و فعالیّت ها محدود است.
بعد دیگر، الزام اقتصادی است. علی الاصول فعالیّت بدون توجیه اقتصادی با توجیه محدودیت منابع و رقابت در دنیای اقتصادی ، پذیرفته است. این واقعیت در عرصه ی فعالیّت تحقیقاتی و علمی بحث مذکور نیز، مصداق دارد.
همان طورکه عنوان گردید، فعالیّت تحقیقاتی و علمی با بررسی فنی و اقتصادی شروع می شود. بنابراین هم دانشگاه و هم مراکز تحقیقاتی ، با توّجه به الزام اقتصادی میبایستی با یکدیگر ارتباط داشته باشند تا از اتلاف وقت ، و مصرف منابع اضافی، جلوگیری شود.
در پاره ای مواقع ، ضرورت ارتباط مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها ، ناشی از الزامات قانونی است. قانون برنامه و بودجه به عنوان مثال در برنامه های توسعه، این مساله را متذکر شده و به عنوان اصل ضروری ، به مراکز تحقیقاتی ، ابلاغ کرده است.
تحقیق و پژوهش و انجام فعالیّت علمی ، زمانی میسر است که بین مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها ، ارتباط برقرار شود. پل ارتباطی در این راستا، سیستم اطلّاع رسانی نوین در چارچوب نظام اطلاّع رسانی ملّی است. به کارگیری سیستم اطلاعّ رسانی مناسب با بهره گیری از پیشرفته ترین تجهیزات و ابزارهای اطلاّع رسانی به منظور ایجاد ارتباط بین دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ضروری است و فوایدی را هم در بر خواهد داشت از جمله:
– فراهم کردن شرایط لازم برای آگاهی از نیاز یکدیگر
– جلوگیری از فعالیت های تکراری و حذف فعالیت های مشابه
– صرفه جویی در بودجه و هزینه ها
– سرعت دراشاعه وتوزیع اطلاعاّت دربعدکیفی وکمی ودسترسی آسان به اطلّاعات
– کمک به تنظیم سیاست های اصلی تحقیقات و پژوهش و اهداف دراز مدت
– کمک به تعیین اولویت در فعالیت های تحقیقاتی با آگاهی از نیاز صنعت
– متمرکز کردن اطلاّعات از بعد اطلاّع رسانی، نه از بعد فیزیکی
– متمرکز کردن مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها از آخرین یافته ها و نتایج تحقیقاتی و علمی روز و به کارگیری آنها
– آگاهیازآخریننتایجودستاوردهایتحقیقاتیوعلمیمراکزتحقیقاتیتوسطدانشگاهها
– کمک به همسو شدن فعالیت های تحقیقاتی در راستای اهداف کلان توسعه (رهنمای رود پشتی، 1380، ص31).
نقش پژوهش در توسعه ی مدیریت
بررسی ها نشان می دهد که سیاستگذاران کشورهای در حال توسعه ، احساس می کنند که عنصری اساسی و حیاتی ، در برنامه ریزی تحقیقاتی نادیده گرفته میشود. (حسینی، 1375) این عنصر، ارتقاء وپیشبردقابلیت های مدیریت تحقیقات ، در عرصه های مختلف است. با وجود سرمایه گذاری و تسهیلات کافی تحقیقاتی در این کشورها، نبود مدیران مجّرب و آموزش دیده ، منتهی به افت بازده پژوهش، ارائه ی طرح های تحقیقاتی نه چندان نوید بخش و کاهش اعتبار و اهمیّت بخشی تحقیقات نسبت به توسعه، میشود. کشورهای در حال توسعه، بر خلاف کشورهای دارای نظام تحقیقاتی توسعهیافتهتر که از طریق ایجاد امکانات آموزشی و با اتکاء به تجربه ی خود در کار پژوهش مشارکت می کنند، با وجود تلاش هایشان در این زمینه ، و نیروی آموزش دیدهی خارج از کشور، امکانات و ابزارهای لازم ، برای حل و فصل دشواریهای مدیریتی کشور خود را در اختیار ندارند. این کشورها ، به گونه ای معقول در زمینه ی دستیابی به مهارت های مدیریتی آموزش می بینند، امّا در عمل از حساسیت و قابلیت های لازم برای مدیریت موسسه ها و رهبری برنامه های تحقیقاتی خویش ، بی بهره اند. آنها از مسائل مدیریتی و شرایط اقتصادی و روال اداری موجود خویش ، شناخت و آگاهی کافی ندارند. و بالاتر از همه ازشرایط فرهنگی ونقش تعیین کننده ای که در شکل دهی نظام ارزشی موسسه های تحقیقاتی آنان دارد و توسعه ی آگاهانه و پیروزمندی کوشش های پژوهشی، به گونه ای وابسته بدان است ، آنچنان که باید آگاه نیستند و حال آنکه ثمر بخشی و پرباری تحقیق ، وابستگی بسیاری به نظام ارزشی هر موسسه تحقیقاتی دارد.
مدیریت کارهای پژوهشی ،حرفه ای فعّال و پویاست که لازم است در مقابل دگرگونیهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ، به سرعت واکنش نشان دهد. مدیر تحقیق موفق، لازم است به جای آموزش در زمینه های گوناگون و رشته های مختلف، کوشش خود را به طور کامل و درست درارتقای مهارت های مدیریتی و رهبری در زمینههای پژوهشی به کار گیرد تا بتواند هم مدیر و هم تنظیم کننده ای چیره دست باشد و هم به سان رهبری الهام بخش عمل کند و از زبردستی و مهارت سیاسی که اهمیت فراوان دارد نیز برخوردار باشد (پسران قادر، 1378، ص 5).
برنامه ریزی برای گسترش پژوهشها و استفاده از علم و فن آوری و توجه ویژه به استعدادهای نسل جوان لازم ترین کارها در پیشرفت جامعه است که مدیران می توانند این نقش را با توجه به اهمیت قائل شدن به تحقیق و توسعه در سازمانهای خود به مرحله اجرا بگذارند.
فعالیت ها و بخشهای تحقیق و توسعه
تحقیق و توسعه نه تنها به انسان در تفکر و سطح هوشمندی او کمک می کند، بلکه سبک زندگی وی را نیز شکل داده و تغییر می دهد. اثر عمیقی را که تحقیق و توسعه در چشم انداز جامعه بشری توسعه می دهد و ایجاد و حفظ می کند می توان تحت عنوان "انقلاب صنعتی" طبقه بندی کرد.
فعالیتهای تحقیق و توسعه را می توان در جدول شماره یک طبقه بندی کرد:
جدول 1- فعالیت تحقیق و توسعه (منبع: مجله اقتصاد و مدیریت ، شماره ی6، حمیدی زاده، 1369، ص 130)
تحقیقات نظری تحقیقات کاربردی تحقیقات توسعه ای
فعالیت هایی را در بر میگیرد که بطور عمده برای رشد و توسعه ی دانش علمی بدون کاربردعلمی خاص در ذهن صورت می پذیرد فعالیت هایی را در برمی گیرد که برای رشد و توسعه ی دانش علمی با یک هدف خاص ،در ذهن صورت میپذیرد استفاده از نتایج تحقیقات نظری و کاربردی در راستای بهره برداری مفید از مواد، تدابیر و فرآیند ها یا بهبود وضعیت موجود
نکته قابل توجّه این است که بخش های تحقیق و توسعه در کشورهای پیشرفته و کشورهای در حال توسعه تفاوت دارد فعالیت ها و بخش های تحقیق و توسعه درکشورهای پیشرفته را در سه گروه ، می توان طبقه بندی کرد:
الف- تحقیق و توسعه در علوم اصلی. از قبیل: انرژی اتمی، فضا و امور دفاعی.
ب- تحقیق و توسعه با انگیزه های اقتصادی. فعالیت های این گروه : شامل شورای تحقیقات کشاورزی، شورای تحقیقات صنعتی، فعالیت های توسعه از سوی بنگاه های اقتصادی درنواحی صنعتی و غیره را در بر می گیرد .
ج- تحقیق و توسعه در مسائل رفاهی و متفرقه. فعالیت های این گروه شورای تحقیقات پزشکی، سازمانهای کنترل جمعیّت، شهرنشینی، جاده سازی، ایمنی ساختمانها و تردد شهری و کشوری و غیره را در بر می گیرد .
فعالیت ها و بخش های تحقیق و توسعه درکشورهای در حال توسعه را، می توان به سه گروه زیر، تقسیم بندی کرد:
الف- فعالیت توسعه ای:
معمولاً کار برای درک تکنولوژی هایی است که محصول تولیدات خارجی هستند، یااینکه بخواهند بدون تغییر پارامترهای اصلی و نظری و اولیه ی طرح آن، آن را بهبود بخشند در صورتی که این اقدام با موفقیّت روبرو شود، حتّی بدون تغییر پارامترهای اصلی، توسعه که دست یافتن به طریقه ی کار می باشد به دست آمده است.
ب: فعالیت کپی سازی:
معمولاً کار برای کپی کردن کالاهای خارجی در داخل کشور است حتی بدون تغییر پارامتری از آن.
ج: فعالیّت مونتاژی:
این فعالیّت ها معمولاً برای مونتاژ اسباب و لوازم هستند در کنار خود، برای تولید یک سری از قطعات برای صنایع یا رشته ای از فعالیّتها، پروانه ی کار اخذ می کنند (حمیدی زاده، 1369، ص 131)
در کشورهای جهان سوّم معمولاً سطح تحقیق و توسعه ،بسیار پایین تر از سطح تحقیق و توسعه در کشورهای پیشرفته است. این پایه از تحقیق و توسعه ،نه تنها نمیتواند برای افزایش تولید ناخالص ملی کمکی به شمار آید، بلکه افتخاری نیز محسوب نمیشود.
شاخصهای تحقیق و توسعه
موضوع بسیاری از پژوهش ها در جهان امروز، دو چیز است: هدف چه باید باشد؟ برای رسیدن به این هدف چه روش هایی را باید در پیش گرفت به پرداختن به این دو موضوع اساسی است که بهبود کیفیت تولید و بهره وری را فراهم می سازد.
آمار و ارقام بودجه های اختصاص یافته به پژوهش ،در کشورهای گوناگون نشان میدهد که میان توسعه یافتگی و میزان بودجه ای که برای پژوهش اختصاص می یابد، و نیز میان نسبت پژوهشگران به کل جمعّیت یک کشور، همبستگی مثبت وجود دارد. به چند مورد در این زمینه می توان اشاره کرد:
جدول شماره 2- نسبت پژوهشگران کشور به درصد سهم بودجه ی تحقیقاتی (منبع: سربلوکی، روزنامه همشهری)
نسبت پژوهشگر به ازای هر یک میلیون نفر کشور درصد سهم بودجهی تحقیقاتی ازتولیدناخالص ملی
7560 ژاپن 1/3
6000 آلمان 8/2
7560 آمریکا 6/2
5000 فرانسه 4/2
3650 انگلیس 3/2
3200 ایتالیا 3/1
87 ایران 19/0
گفتنی است ،سرانه ی کل بودجه پژوهشی در آمریکا در سال 1992، حدود 656 دلار بوده است که این رقم معادل کل درآمد سرانه ی ما محسوب می شود. (سربلوکی، 1372)
جدول شماره 3- هزینه تحقیق و توسعه ی کشورها نسبت به تولید ناخالص ملی (GNP) منبع: (مصاحبه با گروهی از اندیشه گران، روزنامه اطلاعات 1373)
منطقه هزینه تحقیق و توسعه (میلیارددلار) نسبت به تولید ناخالص ملی (درصد)
آفریقا 39/1 25/0
آمریکا 581/196 87/2
آسیا 218/91 05/2
اروپا 956/104 21/2
اقیانوسیه 984/2 38/1
کشورهای توسعه یافته 265/434 92/2
کشورهای در حال توسعه 335/18 64/0
کشورهای عربی 078/3 76/0
آمریکای لاتین 86/2 40/0
ایران 2/0 31/0
معاون پژوهشی وزارت علوم ، تحقیقات و فن آوری در رابطه با وضع پژوهش در کشورمان این آمارها را اعلام کرده است: 25 هزار و 422 پژوهشگر در کشور مشغول فعالیت هستند که معادل 424 پژوهشگر به ازای یک میلیون نفر جمعیت است. از این تعداد 11 هزار و 392 نفر، پژوهشگر حرفه ای و بقیه، دانشجویان دوره ی دکتری و کارشناسی ارشد بوده و در حال نوشتن پایان نامه هستند. این پژوهشگران از نظر مرتبه ی علمی :1/4 درصد استاد، 3/7 درصد دانشیار، 3/27 درصد استادیار و 4/36 درصد مربی و 9/24 درصد دیگر در سایر رتبه های علمی قرار دارند. بودجه ی تحقیقات سال جاری (یعنی 1375) 82 میلیارد تومان است (قاسمی پویا، 1381، ص599). این آمارها نشان می دهند گرچه در زمینهی پژوهش اقدامهایی صورت گرفته است ،ولی با در نظر گرفتن کیفیت پژوهش ها و پژوهشگران، تا رسیدن به وضع مطلوب، یعنی میزان تاثیر این پژوهش ها در بهره وری، فاصله زیادی داریم .
شاخص مهّمی که در تحقیق و توسعه مطرح است، نسبت محققان کشورها در هر میلیون نفر جمعّیت کشور، است. این شاخص از سه جنبه، بسیار حائز اهمیت است:
1- تناسب نیروی کارآمد پژوهشگر را نسبت به جمعیّت، به مشابه میزان اشتغال به تحقیق ،نشان می دهد.
2- اهمیّتی را که یک جامعه بر اساس علم، به حرفهی علمی و تکنولوژی می دهد، نشان داده است. زیرا در کشورهای در حال توسعه، حرفهی مزبور به ندرت شغل معتبری ،تلقی می شود.
علاوه بر صرف هزینه برای تحقیق و توسعه، عوامل محرک دیگری و از جمله عوامل فرهنگی، مهّم هستند.
بر اساس ارقامی که درسالنامه آماری یونسکو درج شده است، در کشورهای پیشرفته در هر میلیون نفر، 2000 نفر یا بیشتر در فعالیت های تحقیقاتی به عنوان پژوهشگر مشارکت دارند در حالی که در کشورهای عقب مانده مشابه افراد مزبور که در این زمینه اشتغال دارند ،به ندرت از مرز چند صد نفر تجاوز می کند.(حمیدی زاده، 1369، ص132).
نتیجه گیری و پیشنهادات
تحقیق و توسعه نه تنها به انسان در تفکر و سطح هوشمندی او کمک می کنند، بلکه سبک زندگی وی را نیز شکل داده و تغییر می دهند. می توان اثر عمیقی را که تحقیق وتوسعه، در چشم اندازتوسعه ی جامعه ی بشری ایفا می کندتحت عنوان "انقلاب صنعتی" طبقهبندی کرد. تحقیق و توسعه را دیگر نمی توان به عنوان یک فعالیت مجرد و مجزای اشخاص همچون "برادران رایت (1)" "فاراده (2)"، "ماکس ول (3)" "هرتس(4)" و دیگران تلقی کرد. این دانشمندان و صدها دانشمند دیگر، نه تنها ابزار و قانونی را ساخته و کشف کردند، بلکه افتخارات عظیمی را برای جامعهی بشری آفریدند و کشورهایشان بسیار به آنها، افتخار می کنند.
به علّت پیشرفت علوم و تکنولوژی، دیگر افراد نمی توانند به تنهایی آن را پیش برند، بلکه باید تحقیق و توسعه به صورت کارگروهی انجام خود و بشر، به طور گروهی به تفکر و تحرک بپردازد. تاریخ بشر نشان می دهد که او با سپری کردن قرن ها، کار دسته جمعی انجام داده است. در حالی که در زمان حاضر بدون سپری کردن قرن های طولانی، با کار دسته جمعی، سال به سال پیشرفت های چشم گیری، عاید او میشود. تحقیق و توسعه در زمان کنونی، تابع هماهنگ و سازمان یافته و هدایت شدهی فعالیت های دولت ها، موسسات خصوصی و صنایع است.
از جمله مشکلاتی که اکثر واحدهای تولیدی ـ صنعتی در کشور با آن مواجه هستند، به فروش نرفتن محصول و نبود بازار برای عرضه ی کالای تولیدی است. در اغلب موارد ضعف واحدها در انجام تحقیقات بازار از یک سو و عدم توسعه ی فنی نبود و دانش تکنولوژیک از سوی دیگر، علّت این امر می باشد. در صورتی که می توان با صرف هزینه های بسیار ناچیز و اندک بر روی تحقیقات فنّی ـ اقتصادی این نقیصه را برطرف کرد. مطالعات و بررسی های انجام شده بر روی واحد های صنعتی کشور که در مرز بحران قرار دارند و یا به مرحله ی تعطیلی رسیده اند، حاکی از آن است که عدم صرف هزینه های تحقیق و توسعه ،متناسب با پیشرفت علم و تکنولوژی ،و همچنین فقدان یک واحد تحقیقات اقتصادی و بازاریابی در این واحدهای صنعتی، منشاء اصلی مشکلات بوجود آمده است. امروزه ،مطالعات اقتصادی انجام شده، نشان می دهد که تضمین شکوفایی بلندمدت واحدهای تولیدی و صنعتی در هر جامعه ای ، در گرو انجام فعالیّت های تحقیقاتی گسترده در زمینه ی مسائل اقتصادی و فنی و همچنین تحقیقات بازار برای فروش محصولات می باشد. به عبارت دیگر در بلند مدت مدیریت تحقیق و توسعه هر واحد صنعتی و تولیدی و خدماتی مهم ترین محّرک رشد و شکوفایی آن واحدبه حساب می آید و به تبع آن موجب پیشرفت جامعه در زمینه های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی علمی و فنّی حاصل می شود، چرا که در یک اقتصاد رقابتی و آزاد تنها واحدهایی که با انجام تحقیقات فنّی ـ اقتصادی درصد تولیدرا که بر اساس بازار و سلایق مصرف کنندگان در می یابند و از پویایی لازم برخوردارند، می توانند به تداوم فعالیّت خود امیدوار باشند. زیرا در شرایط رقابتی ،خطر ورشکستگی، همواره واحدها و بنگاه های اقتصادی، به ویژه واحدهای تولیدی ، ـ صنعتی را تهدید می کند و همین امر، لزوم گسترش فعالیّت های تحقیق و توسعه و تولید و ارائه خدمات بر اساس تحقیقات فنّی ـ اقتصادی و علمی را امری ، ضروری و اجتناب ناپذیر میسازد.
بنابراین ،عصر حاضر، عصر تکنولوژی است و جهان به سمت یکپارچگی ،در حال حرکت است و صرفاً واحدهایی موفّق خواهند بود که با استفاده از انجام تحقیقات گستردهتر در زمینه های، فنّی و اقتصادی و با شناخت شرایط موجود، در صدد تدوین استراتژی توسعه برآمده ،و همواره با انجام مطالعات اقتصادی و پیش بینی بحران های احتمالی ،بهترین مسیر حرکت را بر گزیده، تا کمترین خطر متوجه آنان باشد.
ایجاد مراکز تحقیق و توسعه و برقراری ارتباط عمیق بین این مراکز با مراکز دانشگاهی، از جمله نکات مهمّی است که مسئولان و متولیان بخش های مختلف در کشور، بایستی تدوین دستورالعمل های مربوطه، احداث این مراکز را جزء لاینفک، اولویت های کاری قرار دهند.
با عنایت به این که دانشگاه ها از عمده ترین مراکز تحقیقاتی اند، بخش اعظم بودجه های تحقیقاتی در این مراکز هزینه می شود، لزوم ایجاد تحول درامر پژوهش در بخشهای دولتی و غیردولتی بیش از هر زمان دیگر ضرورت دارد.
به منظور گسترش پژوهش و فراهم ساختن امکان تاثیر مثبت آن در بهره وری، علاوه بر تخصیص بودجه های کافی، مهّم تر این است که نیروی انسانی آگاه و ماهر در این زمینه تربیت شود. به نظر می رسد این امر، مهّم تر از مسائل مالی پژوهش است، چرا که تربیت نیروی انسانی ماهر برای پژوهش زمان بر و نیازمند امکانات تربیتی ویژه ای است که فراهم کردن آن ،چندان آسان و ساده نیست.
با توجّه به اینکه ارتباط بین مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی ،می تواند زمینه ی مناسبی را برای توسعه فراهم کند، پیشنهاد می گردد از متخصصان در زمینه های علوم کتابداری، اطلّاع رسانی، کامپیوتر، الکترونیک، مخابرات، درمدیریت مراکز علمی و تحقیقاتی و استفاده شود، تا زمینه تحقق ارتباط گسترده فراهم آید.
در اینجا با توجه به مطالب ارائه شده در مقاله به چند راه حل پیشنهادی در خصوص موضوع مقاله می پردازیم :
1- پیشرفت های علمی به ارتقای افراد بستگی دارد. ضرورت دارد تا اداره ی فعالیتهای علمی و پژوهشی را، دانشمندان و پژوهشگران فعال بر عهده گیرند، نه بوروکرات ها یا آن دسته ازمحققان که دریک مقطع فعّال بوده اند و پس از آن امر تحقیقات را کنار گذاردهاند.
2- چون ماهیت سازمان مدیریت وبرنامهریزی کشور، بیش از هر دستگاه دیگری با پژوهش پیوند دارد، سیاستگذاری ها و تصمیم گیری های آن باید بر پایه ی فعالیت های پژوهش ، انجام گیرد.
3- در سازمان های دولتی و غیردولتی، لازم است که نوع ارتباط و چگونگی استفاده از توان پژوهشی دانشگاه ها و مراکز پژوهشی. در زمینه ی مربوطه مورد توجه قرار گیرد و برای این منظور تمهیدات لازم فراهم شود.
4- برنامه ریزی های سنجیده برمبنای بررسی و تحقیق و توسعه ،به منظور استفاده ی بیشتر از امکانات و توان موجود کشور، مانند نیروی انسانی و منابع طبیعی درصدر دستور کار اولویتهای دستگاه های اجرایی کشور، قرار گیرد.
5- توجّه به بودجهی تحقیق و توسعه و رشد آن هیچ گاه به منزله ی کاهش بودجهی آموزشی نیست، بلکه راهی برای یافتن هزینه ی بیشتر برای این امور است. بنابراین باید بودجه ی پژوهشی و تحقیقاتی کشور، تقویت و افزایش یابد.
6- تحقیق و توسعه ،خودش را تغذیه می کند و پرورش می دهد. در کشورهای جهان سوم به علّت وجود مشکلات مالی، این تغذیه و پرورش تحقق نمی یابد، بنابراین لازم است که مسئولین مملکتی و دست اندرکاران اجرایی، مشکلات مالی را برطرف نمایند.
7- لازم است برای اجرای برنامه های تدوین شده برای تحقیق و توسعه ،از افرادی که دارای دانش و تجربه کافی باشند و دارای پیشینه ای سرشار از موفقیّت های ملموس و مشخص در گذشته باشند، و از توانایی کار در قلمروهای علمی میان رشته ای برخوردار باشند، استفاده شود.
8- باید کتابخانه های دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و تحقیقاتی، با امکانات و وسایل و تجهیزات و تسهیلات جدید، مجهز شوند و حفظ و نگهداری وسایل کتابخانه ها باید به صورت یک ضرورت، سازمان دهی گردد.
9- به منظور افزایش کارایی برنامه ریزی تحقیقات دانش و تکنولوژی در کشور، و فراهم ساختن شرایط انتخاب اصلح، لازم است یک نظام اطلاعّات عمومی، برای تصمیم گیری در سطوح مختلف تدوین و آماده گردد و در عین حال برای ایجاد نظام خدمات اطلّاع رسانی، بازخورد نظارت و ارزیابی برای فعالیّت های تحقیق و توسعه ،صورت پذیرد.
10- دانشمندان، صاحبنظران، پژوهشگران و متخصصان باید در کنار برنامه ریزان کشور، و به طورخاص در کناربرنامه های دانش و تکنولوژی نوین که موجب اعتلا و پیشرفت جامعه میشوند، قرار گیرند.
11- باید پذیرفت که مدیریت و برنامه ریزی ،علم است و نه نقطه نظر. نقطه نظر متعلق به مردم است و علم متعلق به دانشمندان. تدوین و طراحی برنامه ها، در گرو بهره جویی از نیروهای علمی و پژوهشی کشوراست ، اما اجرای درست آن منوط به زمینه سازی فرهنگی،ایجادبسترمناسب برای مدیران ومجریان است واین حوزه تلاش شگرفی را ،
طلب میکند. خوشبختانه تجربه ی تاریخی ما حکایت از آن دارد که هر گاه عزمی جزم را رهنمون عمل خویش ساخته ایم، توفیق و کامیابی نصیب ملتمان شده است.