بیعت هایى که در زمان پیامبر اکرم (ص) انجام شده، در زمینه هاى مختلفى است:
1. بیعت «عقبه اولى» در موسم حج بین پیامبر(ص) و دوازده نفر از انصار به وقوع پیوست. «عباده بن صامت» بیعت یاد شده را چنین گزارش مى کند: «ما با پیامبر اکرم(ص) پیش از آنکه بر ما جنگ و نبرد واجب شود، بیعت نساء را به جاى آوردیم. مفاد آن بیعت این بود که: به خدا شرک نورزیم؛ دزدى و زنا نکنیم؛ فرزندان خود را نکشیم؛ بهتان و افترا نبندیم؛ خدا و پیامبر را در امور معروف نافرمانى نکنیم و …».[1] چنان که ملاحظه مى شود بیعت در اینجا به معناى ایمان به اسلام و اطاعت از احکام اسلامى است.
2. بیعت «عقبه دوم» بین پیامبر(ص) و 73 مرد و دو زن به وقوع پیوست. در جریان این بیعت پیامبر(ص) فرمود: «از شما بیعت مى گیرم بر اینکه از هر چه اهل و عیال خویش را محافظت مى کنید، از من نیز صیانت و محافظت کنید».[2] در اینجا بیعت، نوعى اخذ تعهّد و پیمان دفاعى است.
3. بیعت «شجره رضوان»، سومین بیعت پیامبر(ص) است که در سال هفتم هجرت با جمع کثیرى از مردم در حدیبیه بسته شد و بیعت بر جهاد و نبرد و نیز تجدید بیعت دوم بود. ابن عمر مى گوید: «ما با پیامبر(ص) بیعت بر اطاعت و پیروى کردیم و پیامبر(ص) به دنبال آن فرمود: آن قدر که توانایى دارید».[3]
4. بیعت دیگرى که قرآن به آن تصریح کرده و موارد مذکور در بیعت را نیز ذکر کرده است «بیعه النساء» است، این بیعت در هنگام فتح مکه( سال هشتم هجرت ) صورت پذیرفته است، پس از فتح مکه مردم آمدند تا با پیامبر اکرم بیعت کرده اعلام وفادارى نمایند، پس از مردان نوبت به زنان رسید که آیه 13 سوره ممتحنه نازل گردید. مواردى که در این بیعت آمده است با آنچه در بیعت عقبه اولى ذکر شده مشابهت دارد.[4]
از موارد فوق و بیعت هاى انفرادى دیگرى که افراد تازه مسلمان با پیامبر گرامی اسلام می بستند این گونه به دست می آید که:
1. مفهوم بیعت لزوما با انتخابات سیاسى امروز یکسان نیست و در موارد متعددى که بحث از نمایندگى و سیاست نیست نیز بیعت به کار می رود. بیعت تعهدى است که با پیشنهاد مقام والایى، در مساله معینى، از بیعت کنندگان تعهد و وفادارى اخذ مى کند.[5]
2. براى این که بیعت، بر نظریه «وکالت از سوى شهروندان» و مقولاتی نظیر مردم سالارى و قرارداد اجتماعیِ قابل انطباق و مشروعیت ساز باشد، به ناچار باید یک طرف این پیمان، عموم شهروندان و یا اکثریت آنان و طرف دیگرش زمامدار جامعه باشد، ولى چنین پیمان مشروعیت دهنده اى در حکومت نبوى، تحقق نداشته است؛ زیرا حتى اگر بیعت رضوان ـ آن گونه که این نظریه پرداز گمان برده است ـ و فرضا بیعت هاى دیگر انفرادى را هم مربوط به حکومت و زمامدارى بدانیم، فقط بیعت گروهى از شهروندان جریره العرب ـ یعنى مسلمانان ـ اثبات مى شود و شهروندان دیگر، مانند اهل کتاب و مشرکین، که اکثریت جامعه را تشکیل مى دادند، در این بیعت حضور نداشتند، پس چگونه رسول خدا( ص )اهل کتاب را به قبول اسلام یا پرداخت جزیه، ملزم مى کرد؟[6]
3. گرچه بیعت عقد است و از وجود طرفین برخوردار است و همچنان که مردم پیمان می بندند که بر شریعت استوار بوده و از اطاعت سرباز نزنند؛ پیامبر یا دیگر کسانى که در طرف بیعت قرار می گرفتند، قول می دادند که در مقابل از انجام مسئولیت و یا از وعده هاى اخروى که داده اند تخلف ورزیده نشود؛ اما با این همه در بیعت جلوه اطاعت و قبول الزام از طرف مردم قوى تر است. [7]
4. این قبیل بیعت ها به معناى انتخاب و توکیل زعامت و رهبرى سیاسى نیست. و هرگز نمی توان آن را مبناى مشروعیت اعلام کرد. آیهالله معرفت در این باره مى نویسد: «بیعت در دوران حضور (عهد رسالت و حضور امامان معصوم) تنها نقش یک وظیفه و تکلیف شرعى، در رابطه با فراهم ساختن امکانات لازم براى اولیاى امور را ایفا مى کرد.
و مقام «ولایت و زعامت» سیاسى پیامبر و امامان معصوم، از مقام «نبوت و امامت» آنان نشات گرفته بود و بر مردم واجب بود تا امکانات لازم را براى آنان فراهم سازند تا آنان بتوانند با نیروى مردمى، مسوولیت اجراى عدالت را به بهترین شکل به انجام رسانند و اگر مردم از این وظیفه سرباز مى زدند، هیچ گونه کاستى در مقام امامت و زعامت سیاسى آنان وارد نمى ساخت و در آن صورت، مردم تمرّد کرده و از اطاعت اولى الامر خویش تخلف ورزیده بودند.
دستبیعت پیامبر دستخداست
ان الذین یبایعونک انما یبایعون الله ید الله فوق ایدیهم فمن نکث فانما ینکث على نفسه و من اوفى بما عاهد علیه الله فسیوتیه اجرا عظیما(سوره فتح آیه 10)
(کسانى که با تو بیعت مىکنند)با خدا بیعت مىکنند، بیعتبا تو بیعتبا خداست.بالاتر از این، «ید الله فوق ایدیهم» دستخداستبالاى دست آنها، یعنى چه؟
بیعت از ماده «بیع» به معنى فروختن است. حقیقتبیعت پیمان است، همین چیزى است که ما امروز در مواقعى به آن مىگوییم دست دادن. مثلا شخصى مىگوید اگر من افرادى کمک پیدا کنم حاضرم پانصد هزار تومان براى فلان کار خیر سرمایهگذارى کنم. به یکى که آنجا نشسته و چنین روحى دارد مىگوید حاضرى همین مقدار سرمایهگذارى کنى؟ مىگوید بله، مىگوید دستبده. این دست دادن چیست؟فردى حرف مىزند، یک حرف هم دیگرى مىزند، ولى وقتى که مىخواهند این را به صورت موکد در بیاورند، دستهایشان را روى همدیگر مىگذارند. این دستها را که مىگیرند و فشار مىدهند، این فشار دادن یعنى من قول دادم، من متعهد شدم. در عرب هم همین کار معمول بوده که اسم این را مىگذاشتند «بیعت» .
وقتى کسى(مىخواست)آمادگى خودش را براى امرى، براى نصرت و یارى شخصى، یا به عنوان خلافت او(اعلام کند)، مىآمد دست مىداد و بیعت مىکرد و این را پیمان خیلى موکدى مىشمردند و نقض بیعت را جایز نمىدانستند و طبعا هم جایز نیست(نقض بیعت را مىگفتند «نکث» ، که حالا اینجا مىخوانیم: «من نکث فانما ینکث على نفسه» )چون وفاى به پیمان یک امر عقلى و انسانى است که یا ایها الذین امنوا اوفوا بالعقود (1) .
در قضیه حدیبیه وقتى که کار سختشد و احتمال اینکه درگیرى و جنگ شدیدى رخ بدهد(قوت گرفت)و مسلمین هم چنین آمادگىاى داشتند، غیر از یک نفر بقیه همه آمدند با پیغمبر اکرم در زیر آن درختبیعت کردند. قرآن اینجا مىفرماید آنها که با تو بیعت کردند در واقع با خدا بیعت کردند. مقصود این است که اینجا تو طرف نیستى، خدا طرف است، نه اینکه فقط با یک انسان بیعت کردند، چون آن انسان براى خودش کارى را نمىخواسته و بعلاوه آن انسان انسانى است که در واقع آنچه که در او وجود ندارد همان من اوست. چون من او فانى شده و نیست پس در واقع این دستخداست که اینجا دراز شده. بزرگترین و عالىترین تعبیراتش اینجاست:قرآن دارد که «ید الله فوق ایدیهم» دستخدا بالاى دست آنهاست.
اینجا مقصود چیست؟آیا قرآن مىخواهد بگوید که دستسومى(البته در مقام تشبیه)بالاى این دو دست وجود دارد؟یعنى شما که دستتان را مىدهید به دست پیغمبر و بیعت مىکنید دستخدا روى دست هر دوى شماست، هم روى دست مومنین و هم روى دست پیغمبر؟یعنى براى خدا واقعا یک دست تخیل شده است و به چنین چیزى تشبیه شده؟نه، این نیست. اساسا از ادب قرآن به دور است که براى خدا از آن جهت که خداستیک دست جسمانى فرض شود، بلکه قضیه به گونه دیگرى است.