بیابان زدایی
به دنبال خشکسالی ها و قحطی شدید و گسترده اواخر دهه 1960و اوایل دهه 1970 در آفریقا، موضوع بیابان به عنوان یک معضل جهانی مطرح گردید. سازمان ملل بلافاصله UNEP را به عنوان یک آژانس تخصصی بین المللی مامور اقدامات وسیع اجرائی آموزشی مقابله با بیابان زایی در سطح چهار قاره آسیا، آفریقا، آمریکای لاتین و اروپا نمود، گر چه این اقدامات بسیار خوب اجرا شدند ولی در مقیاس های کوچک انجام شده و هماهنگی بین کشورهای مختلف در این زمینه وجود نداشت. ارزیابی ها نشان داد که این اقدامات متناسب با نیازهای جامعه جهانی نبوده و راه حل اساسی برای رفع مشکل بیابان زایی نمی تواند باشد. لذا موضوع در کنفرانس سران سال 1992 در ریو دو ژانیرو برزیل تحت عنوان کنفرانس سازمان ملل، محیط زیست و توسعه بطور جدی مطرح و منجر به تنظیم فصل 12 از قطعنامه دستور کار 21 شد. در این فصل از جامعه جهانی خواسته شد که با موضوع بیابان زایی و خشگسالی بطور جدی برخورد شود. در این ارتباط سازمان ملل در 17 ژوئن 1994 متن کنوانسیون را نهایی نمود.
در تاریخ 14 و 15 اکتبر 1994 این معاهده در پاریس آماده شد که ایران سومین کشور امضاء کننده و بصورت یکی از اعضای متعاهد آن در آمد. و در 26 دسامبر 1996 فعالییت رسمی خود را شروع کرد. تاریخ امضای ایران 14/10/1994 است. و در تاریخ 28/07/1997 به رسمییت در آمد.
سازمان جنگلها و مراتع کشور به عنوان مرجع ملی جمهوری اسلامی ایران در این کنواسیون از ابتدای شکل گیری برخوردی فعال با آن داشته است. با توجه به اهمیت کنوانسیون در ایجاد عزمی بین المللی جهت مقابله با بیابان زایی در جهان، دفتر فنی تثبیت شن و بیابان زدائی سازمان جنگلها و مراتع کشور در خصوص تدوین و تنظیم متن حاضر که توسط مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده، اهتمام ورزیده است. امید است که مورد استفاده صاحبنظران و اندیشمندان امور حفاظت و بهره برداری آب و خاک قرار گیرد.
از نظر کنوانسیون:
1- بیابان زایی به معنی تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب ناشی از عوامل مختلف از جمله تغیرات آب و هوا و فعالیت های انسانی می باشد.
2- بیابان زدایی فعالیتهایی را شامل می شود که بخشی از توسعه جامع سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در راستای توسعه پایدار در بر گرفته و هدف آن عبارت است از:
1. جلوگیری و یا کاهش تخریب سرزمین،
2. احیاء زمینهای جزئآ تخریب شده،
3. احیاء زمینهای جزئاً بیابانی شده
کنوانسیون دارای 40 ماده و 4 الحاقیه میباشد.
ماده 3- اصول
برای دستیابی به اهداف این کنوانسیون و اجرای مفاد آن، اعضا باید از جمله بر طبق موارد زیر هدایت شوند.
الف. طرفها باید اطمینان یابند که تصمیمات آنها در طراحی و اجرای برنامه های بیابان زدایی و کاهش اثرات جشکسالی با مشارکت مردم و جوامع محلی صورت گرفته و همچنین در سطوح بالاتر محیط مناسبی ایجاد گردد تا اقدام در سطوح ملی و محلی را تسهیل نماید.
ب. طرفها باید روح مشارکت، همکاریها را در بین تمام سطح دولتی، جوامع، سازمانهای غیر دولتی، مالکین به منظور ایجاد درک بهتر از ماهیت و ارزش زمین و منابع محدود آبی در مناطق آسیب دیده توسعه دهند و جهت به کار گیری پایدار آنها تلاش نمایند
ماده 5- تعهدات اعضای متعاهد
عوامل اصلی بیابان زایی را شناسایی و به عوامل اجتماعی-اقتصادی موثر در روند بیابان زایی توجه خاص معمول دارند،
آگاهی را ارتقاء داده و مشارکت جوامع محلی، به ویژه زنان و جوانان را با حمایت سازمانهای غیر دولتی، در کوشش هایشان برای بیابان زدایی و کاهش اثرات خشکسالی تسهیل نمایند واز طریق تقویت قوانین موجود، به نحو مطلوب و در صورتی که چنین قوانیی وجود ندارد، با تهیه قوانین جدید و ایجاد سیاستهای دراز مدت و برنامه های عمل، یک محیط کار ایجاد نمایند
برای به اجرا در آوردن این کنوانسیون برنامه اقدام ملی در نظر گرفته شده است. سمت گیری برنامه اقدام ملی، آنچنانکه در توافق نامه آمده، به سوی فرایند است، با این وجود، درک این نکته همچنان مشکل است که ارزش اصلی برنامه اقدام ملی در تولید یک سند نهایی نیست بلکه ارزش واقعی آن در نهادینه کردن یک چهارچوب قابل انعطاف و پویا برای مشارکت در سیاستگزاری، برنامه ریزی، طراحی و اجرای برنامه در زمینه های کنترل بیابان، آمادگی برای خشکسالی و کاهش اثرات نهفته است.
سیمای بیابانی
سیمای بیابانی با عنایت به فاکتور های زیر قابل تحقیق است :
الف) پوشش گیاهی
بیابان به لحاظ رویش، تثبیت و بارآوری پوشش گیاهی ظرفیت محدودی دارد. از شاخص های فنی پوشش گیاهی در بیابان وجود گیاهان کم زی که دارای طول زندگی بسیار کوتاه بوده و با شرایط کم بارندگی بیابان سازگار شده اند،می باشد. این گونه گیاهان برای سازگاری با طبیعت به تجهیزات فوق العاده تکامل یافته ای مجهز شده اند که شامل هفت بذر انبار شده در هفت پیچش غلافی شکل با بافت بسیار محکم از سلولز به منزله بذرهای آماده برای هفت سال زراعی است که چنانچه خشکسالی باعث عدم تکامل گیاه گردد، در سال دوم مجدداً غلاف دوم پوسیده شده و آماده ی سبز شدن می شود. دیگر حالتی که در طبیعت گیاهان وجود دارد، خار دار شدن ساقه ها و کرک دار شدن برگ ها است که با این حالت روزنه های درشت، به سوراخ های بسیار ریز میکروسکپی انتهای خار تغییر شکل یافته و نقش ارزنده ای در حفاظت از رطوبت گیاه بر عهده دارد.
ب ) شاخص انرژی خورشیدی دریافت شده
عدم ابرناکی در طول سال، عدم رطوبت کافی ، و طول وعرض خاص جغرافیایی، از جمله عوامل اصلی در دریافت بالای میزان انرژی خورشیدی در منطقه ی بیابانی است . بحث تهیه انرژی مورد نیاز جوامع شهری و خانگی از انرژی خورشیدی در حوزه های کویری، می تواند یکی ا زراه حل های تامین آسان و مقرون به صرفه این انرژی خدادادی محسوب گردد، که در ایران نیز در مناطق کویری مثل یزد توسط دانشگاه ها این مورد به تحقیق گذاشته شده است.
ج ) شاخص رطوبت خاک
بازدهی خاک های مناطق خشک، به دلیل کمبود رطوبت، عدم تکامل ژنتیکی خاک ها و بحث محدودیت های زراعی در خاک بسیار اندک است. در شرایطی که آب زراعی مصنوعی ( چاه ها و قنات ها ) در دسترس نباشد، عدم نزول باران کافی و کمبود رطوبت در خاک نمی تواند بیوماس(ساقه، برگ و ریشه ) مناسبی را که قرین به تولید اقتصادی و حتی زیست محیطی باشد، تامین کند.
راهکارهای بیابان زدائی
مناسب ترین راه حل های بیابان زدایی، شامل حفاظت از پوشش گیاهی موجود و افزایش فضای سبز و پوشش گیاهی در منطقه ی بیابانی است که اهم آن شامل:
1- پخش سیلاب و پخش آب
پخش سیلاب و پخش آب ، راه حلی ممکن ، مقرون به صرفه و در دسترس ، در حوزه کوهستانی است. این عملیات شامل کنترل سیلاب حاصل از بارندگی در سال های پر باران، و پخش و بهره گیری از این نعمت خدادادی است . چنانچه دایره ای از ارگان ها و تشکیلات سازمان اداری کشور متولی ارزیابی تکنولوژی بومی در خصوص آب، آن هم در مناطق خشک ایران می بود، دستاوردهای قابل تعمق و ارزنده ای را به دست می آوردیم.
2- تعادل دام و مراتع برای حفاظت از پوشش گیاهی موجود
حفظ گیاهان موجود، به منظور حفاظت از آب و خاک در منطقه بیابانی ، ازاولویت های اساسی خواهد بود. کاهش فشار دام و برنامه ریزی تجمیع عرصه ها، خروج دام داران مازاد و دام مازاد و از طرفی احیاء و اصلاح مراتع و نیز توسعه ی منابع آب مراتع، امری ضروری است .
3- بهره گیری از متدهای ذخیره نزولات
این اقدام شامل مجموعه متدهایی است که موجب کنترل هرز آب ، ثبت آب و نهایتاً نفوذ در محل نزول باران می گردد. روش تعبیه ی آبخیزهای کوچک برای کاشت و پرورش نهال های جوان از شیوه هایی است که در سراسر جهان اعمال می گردد.
4- احیاء شوره زارها
مسلماً در مناطق خشک دوره های ترسالی، همواره سیلا ب را که دارای مقادیر فراوانی املاح می باشد ، به دشت ها سرازیر می کند و تبخیر و تعرق سال های بعد، از جمله سال های خشک، صدها تن املاح را به سطح کشیده و دشت ها در معرض شوری قرار می گیرند. شوری از فاکتورهای محدود کننده توسعه گیاهی و افزایش پوشش سطح سبز می باشد که در رابطه با مسائل زیست محیطی بسیار حائز اهمیت است . احیاء شوره زارها می تواند شامل موارد زیر باشد :
حذف آب در سر شاخه ها و نفوذ آب توسط پروژه های آبخیزداری ازجمله سدهای کوچک، گور آب و پخش آب.
نگرش جهانی به کویر
سازمان ملل متحد سال 2006 را به عنوان سال بین المللى کویر و کویرزدایى نام گذارى کرد. این اقدام به منظور افزایش آگاهى عمومى مردم جهان به منظور حمایت از تنوع زیستى سرزمین هاى خشک که یک سوم کره زمین را تشکیل مى دهند و نیز حمایت از دانش بومى 2 میلیارد انسانى که در کویر زندگى مى کنند صورت گرفته است.
غول بیابان بیدار می شود
دانشمندان پیش بینی می کنند زمین تا سال 2100 میلادی خشکسالی های شدید به خود خواهد دید و تا آن زمان 30 درصد کل این سیاره خاکی بیابان می شود. به گزارش ایسنا، خشکسالی بیشتر دامن کشورهای پیشرفته را خواهد گرفت و فوج عظیم گرسنگان و تشنگان در این سرزمین ها قد علم خواهند کرد چرا که کشاورزی این کشورها نابود خواهد شد.
بیابان زایی پدیده ای است که باعث کاهش قوه بارخیزی و تولیدی خاک می شود و حدود 14 درصد مردم جهان در مناطق کویری و بیابانی زندگی می کنند. دکتر محمدطاهر نظامی مدرس دانشگاه نیز معتقد است: (خشکی و کم آبی، شور شدن، قلیایی، زه دار شدن و از بین رفتن عناصر حاصلخیز خاک از عوامل اصلی بیابان زایی هستند که نهایتاً منجر به ضعف پوشش گیاهی می شوند که محدودیت زندگی گیاهی و جانوری را به دنبال دارد.
وی با اشاره به مناطق خشک و نیمه خشک دنیا که 40 درصد سطح کره خاکی را تشکیل می دهند، یادآوری کرد: حدود 800 میلیون نفر از مردم جهان در مناطق کویری و بیابانی زندگی می کنند). این مدرس دانشگاه اکوسیستم های بیابانی را ضعیف و شکننده می داند و می افزاید: ( بی توجهی به مراتع فقیر و چرای نامناسب و بی رویه باعث تبدیل آن اراضی به بیابان می شود، دخالت های غلط انسان در طبیعت باعث شده شتاب بیابان زایی از فعالیت های بیابان زدایی پیشی بگیرد به طوری که به گفته برخی کارشناسان هر سال بخش عظیمی از کشور با شدت یک درصد به سوی بیابان زایی پیش می رود.
وی با اشاره به برنامه های اصلاح مراتع بیابانی از 40 سال پیش تاکنون تصریح کرد: (نهال کاری، بذرکاری، عملیات نظارت، قرق بخش عظیمی از مناطق بحرانی، تثبیت تپه های شنی متحرک و حتی استفاده از مالچ نفتی از جمله اقداماتی است که در جهت بیابان زدایی انجام گرفته است.
ایران، یکی از کشورهای پیشرو و با سابقه در اجرای برنامه های بیابان زدایی در منطقه و جهان است و در سال های پیش از انقلاب با اجرای موفق طرح های مبارزه با بیابان زایی، مردمی که گرفتار غول بیابان بودند به همکاری با مجریان طرح پرداختند و در نهایت ایران جزو پنج کشور موفق در اجرای برنامه های مهار بیابان زایی و تثبیت شن های روان شناخته شد و در سال های اخیر نیز امکانات و بودجه برای بیابان زدایی دو تا سه هزار برابر شده، اما به دلیل مدیریت ضعیف بخش منابع طبیعی غول بیابان دوباره به پا خاسته و فعال شده است.
منابع:
http://www.cenesta.org/Anti-desertification.htm
http://www.tebyan.net/Archive/Occasions/2003l
11