زندگی نامه بیدل دهلوی
ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل فرزند میرزا عبدالخالق در سال ۱۰۵۴ هحری قمری در پتنه هندوستان زاده شد. او شاعر پارسی گوی هندی است که از ترکان جغتائی برلاس بدخشان بود؛ اما در هند متولد شد و تربیت یافت و بیشتر عمر خود را در شاه جهان آباد دهلی بعزلت و آزادی زندگی کرد و با اندیشه های ژرف آثار منظوم و منثور خود را ایجاد نمود.
او در سال ۱۰۷۹ ه. ق. بخدمت محمداعظم بن اورنگ زیب پیوست. سپس به سیاحت پرداخت و سرانجام در سال ۱۰۹۶ه. ق. در دهلی سکنی گزید و نزد آصف جاه اول، (نظام حیدرآباد)دکن منزلت بلند داشت. بیدل بروز پنج شنبه چهارم صفر سال ۱۱۳۳ هـ. ق. در دهلی زندگی را بدرود گفت و در صحن خانه اش، جاییکه خودش تعیین کرده بود، دفن گردید. دکتور عبدالغنی در صفحهٔ ۱۶۹ کتابش احوال و آثار میرزا عبدالقادر بیدل نگاشته است که: "آزاد بلگرامی، در صفحهٔ ۱۵۰ سرو آزاد می نویسد که بیدل در سوم صفر ۱۱۳۳ هـ. وفات یافت. این تاریخ صحیح نیست." پژوهش های بعدیی که توسط استاد سید محمد داود الحسینی صورت گرفته است، همه متفق و گواه بر آن اند که عظام بیدل بعد از دفن موقت در صحن خانه اش، به وسیلهٔ مریدان و ارادتمندان و بازماندگان خاندانش، به وطن اصلی او افغانستان انتقال داده شده و مزار وی در هند نیست، بلکه در قریهٔ خواجه رواش کابل می باشد.
سبک شعری
در آثارش افکار عرفانی با مضامین پیچیده و استعارات و کنایات به هم آمیخته است. در خیال پردازی و ابداع مضامین تازه دقیق بود. در نظم و نثر سبکی خاص داشت و از بهترین نمونه های سبک هندی (به این سبک اصفهانی یا صفوی هم می گویند) بشمار می آید. شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آیینه ها در مورد بیدل می گوید:"بیدل را باید نماینده تمام عیار اسلوب هندی بشمار آوریم."
آثار
مجموع آثار این سخن پرداز و متفکر بزرگ، به اهتمام و دقتی که شایستهٔ آن بود، تا سال ۱۳۴۱ شمسی طبع نشده بود. تقریباً مجموعی از آثار در سال ۱۲۹۹هجری قمری در مطبعهٔ صفدری در بمبئی به اهتمام ملا نور دین بن جیواو به فرمایش مختار شاه کشمیری و ملا عبدالحکیم مرغینانی طبع شده است. چند باری هم در هند و ماوراالنهر – گاهی غزلیات و گاهی هم غزلیات با یکی دو اثر دیگر وی چاپ گردیده بود؛ ولی هیچ یک از این نسخ مشتمل بر کلیه آثارش نبوده است. تنها نسخهٔ مطبعهٔ صفدری نسبت به تمام نسخه های چاپ شده جامع تر بوداما این نسخه نیز تمام آثار منظوم و منثور بیدل را در بر نداشت و مملو از خطا های املایی بود. گذشته از آن چون طبع کتاب در متن و حاشیه صورت گرفته بود، برای خواننده خسته کن بود. با وجود کمبودی های موجود در کتاب، متاسفانه نسخه های آن نایاب شده بود. نسخهٔ جامع دیگری بعد ها به ارادهٔ مرحوم سردار نصرالله خان نائب السلطنه در ماشینخانهٔ کابل به شکل حروفی با قطع بزرگ زیر چاپ گرفته شد. بدبختانه چاپ نسخهٔ مذکور، که در ترتیب و تدوین آن جمعی از دانشمندان کشور اهتمام ورزیده بودند، نزدیک به پایان ردیف دال رسیده بود که نائب السلطنه جهان را وداع نمود و دیوان غزل حضرت بیدل نا تمام ماند. در ضمن سایر جنبش های علمی و ادبی که نوام با نهضت های اجتماعی در سالهای چهل شمسی پدید آمد، تصمیم اتخاذ شد تا کلیات بیدل در مطبعهٔ معارف افغانستان طبع گردد. همان بود که در اوایل اسد سال ۱۳۴۱ شمسی غزلیات بیدل که به حیث جلد اول از آثار او قرار داده شده بود، در مدت کمتر از یک سال در همان مطبعه از طبع بر آمد و به این وسیله پیامی که این شاعر و متفکر بزرگ به جهان بشریت دارد، به دسترس علاقمندان گذاشته شد. و به همین ترتیب: جلد دوم کلیات که شامل ترکیب بند، ترجیع بند، قصاید، قطعات، رباعیات و مخمسات است در ماه سرطان ۱۳۴۲؛ رباعیات به صورت جداگانه در ماه جدی ۱۳۴۲ شمسی؛ جلد سوم کلیات که شامل عرفان، طلسم حیرت، طُور معرفت و محیط اعظم می باشد در ماه دلو ۱۳۴۲ شمسی؛ و جلد چهارم کلیات که چهار عنصر، رقعات و نکات را در بر می گیرد در ماه جوزای ۱۳۴۴ شمسی یکی بعد دیگر از چاپ برآمدند. در این دیوان هر غزل به ترتیب هروف هجا که در آخر قافیه ها آمده، به سلسلهٔ حروف الفبا طبع شده و این ترتیب در حرف اول مصراع اول مطلع نیز رعایت گردیده است. در پایان هر جلد فهرستی نیز ترتیب و طبع گردیده که در پالیدن و یافتن غزل ها آسانی پیش می آید. در طبع این دیوان توجه فاضل محترم دکتور میر نجم الدین انصاری، سعی ملک الشعرا استاد عبدالحق بیتاب، همکاری خطاط شهیر سید محمد داود حسینی خاصه اهتمام و کوشش شباروزی شاعر و محقق محترم خال محمد خسته قابل یاد آوریست. در این دیوان هر غزل به ترتیب حروف هجا که در آخر قافیه ها آمده، به سلسلهٔ حروف الفبا طبع شده و این ترتیب در حرف اول مصراع اول مطلع نیز رعایت گردیده است. در پایان هر جلد فهرستی هم ترتیب گردیده است که در پالیدن و یافتن غزل ها آسانی دست می دهد. قابل تذکار است که مطابق به ادعای رابندرابنداس خوشگو، مولف "سفینهٔ خوشگو، طبع پتنه، بهار" کلیات بیدل در هنگام حیات خودش نیز تدوین شده بود و تعداد اشعار او را قید نموده که نظماً و نثراً آثار بیدل را نودونه هزار بیت می داند و از آنجمله شمارهء غزلیات را پنجاه و چند هزار ضبط کرده است.
نمونه اشعار
غزل
دیده را باز به دیدار که حیران کردیم که خلل در صف جمعیت مژگان کردیم
غیر وحشت نشد از نشئهٔ تحقیق بلند می به ساغر مگر از چشم غزالان کردیم
رهزنی داشت اگر وادی بی مطلب عشق عافیت بود که زندانی نسیان کردیم
موج ما یک شکن از خاک نجوشید بلند بحر عجزیم که در آبله طوفان کردیم
حاصل از هستی موهوم نفس دزدیدن اینقدر بود که بر آینه احسان کردیم
رباعیات
بی اسم و صفت، دلت به خود محرم نیست بی رنگ و بو، بهار جز مبهم نیست
عالم به وجود من و تو موجود است گر موج و حباب نیست، دریا هم نیست
تا در کف نیستی عنانم دادند از کشمکش جهان امانم دادند
چون شمع، سراغ عافیت می جستم زیر قدم خویش نشانم دادند
6